Aleksandra Butryn / Jędrzej Pawłowski (grupa wt. 8.00)
Współczesne teorie podświadomości - A .Dryjski (1931) – referat
1.Rozwój zagadnienia podświadomości :
- pierwsze zainteresowania już w starożytności
-średniowiecze i odrodzenie: zaniedbanie tej tematyki
Kartezjusz: 2 rodzaje myślenia – spontaniczne(nie pozostające wspomnień) i refleksyjne
Leibniz: w każdym momencie dociera do nas niezliczona ilość małych wrażeń; to co nieświadome to przerwy, pustki między tymi wrażeniami; nieuświadomione zmiany duszy to percepcje
- tzw. zasada ciągłości (podstawa argumentu za nieświadomymi stanami psychiki).
- Jeśli są stany psychiczne bardziej i mniej świadome, to powinny też istnieć te, które świadomością w ogóle się nie cechują.
Ch.Wolff – popularyzator Leibniza –różnił się jednak tym że twierdził iż istnieją także stany psychiczne pozbawione całkowicie pierwiastka świadomości (różnica pomiędzy świadomym a nieświadomym była tu jakościowa). Ten punkt widzenia rozwinęli później filozofowie przyrody np. Edward von Hartmann.
Nauka o podświadomości zyskała szersze uznanie dopiero w XIX wieku. Na rozkwit tych zainteresowań wpłynęły:
- obserwacje kliniczne i badania eksperymentalne nad somnambulizmem sztucznym( czyli hipnozą) i samorzutnym
- eksperymenty nad działaniem sugestii pohipnotycznych i czynnościami bezwiednymi
- poszukiwania w zakresie mediumizmu i twórczości nieświadomej
Rozwój badań nad podświadomością rozwijał się w dwóch kierunkach:
przyrodniczym( zwolennicy Leibniza) i spekulatywnym ( przyjmujący z różnymi zmianami interpretację Wolffa).
Przedstawiciele kierunku przyrodniczego - w Niemczech : Herbart, Beneke, Fechner ,w Anglii: Hamilton, we Francji :Maine de Brian
Przedstawiciele kierunku spekulatywnego : Schelling, Carus , Fortlage, Schopenhauer.
2. Ważniejsze zagadnienia i odkrycia:
Francja:
Chevreul –badania nad ruchami bezwiednymi
Moreau de Tours – badania nad dysocjacją za pomocą haszyszu i praktyki spirytystyczne
Puysegur, uczeń Mesmera – odkrycie somnambulizmu sztucznego zwanego później hipnozą
Anglia:
William James – największe odkrycie w dziejach psychologii, umożliwiające wniknięcie w duchową strukturę człowieka: świadomość to nie tylko „pole” ze „środkiem” i „obwodem” ale także uczucia, wspomnienia i myśli (nie można zaprzeczyć ich istnienia, występują poza granicami świadomości – konieczność uważania ich za fakty duchowe)
Niemcy:
Fechner: - „świadomość nie jest własnością wyłączną człowieka i zwierząt lecz cechą powszechną przyrody”
Herbart:” Zrozumieć życie psychiczne znaczy zrozumieć mechanikę wyobrażeń”
3.Teorie podświadomości :
- istniała wówczas wielość terminów związanych z tym, co dziś nazywamy podświadomością: podprogowy, subliminalny, pozaświadomy, apsychiczny, kryptopsychiczny, przedświadomy, współświadomy, polygonalny... ( jednak słowo „podświadomy” było już wtedy najczęściej używane)
- A. Dryjski wyróżnił 7 różnych znaczeń w jakich termin „ podświadomy” jest używany:
1) część pola znajdująca się poza ogniskiem uwagi
2) wrażenie odszczepione od świadomości osobowej
3) wynik dysocjacji
4) źródło świadomości, jako wyższej funkcji duchowej
5) rezerwuar centralny będący źródłem „strumyczka świadomości”
6) idee odszczepione lub doznania przeżyte ,których jednak nie można sobie przypomnieć
7) nie istnieje nic co mogłoby być nazwane takim określeniem; bowiem wszystkie procesy psychiczne można wyjaśnić za pomocą terminów fizjologicznych – czasem można posiłkować się zwrotami typu” podświadomy” – dla wygody, jednak należy pamiętać że jest to tylko „ etykieta” na określenie „ niezmiernie złożonych procesów nerwowych”.
- sprowadzenie wszystkich zjawisk podświadomości do trzech rodzajów: interpretacje fizjologiczne, psychologiczne i metafizyczne...
1. Teorie fizjologiczne( główni przedstawiciele: Ribot, Munsterberg)
przejawy zachowania które z przedmiotowego punktu widzenia wykazują cechy działania rozumnego są uważane za procesy czysto fizjologiczne mózgu bez odpowiedników psychicznych.
Inni zwolennicy: Laycock, Maudsley, Carpenter, Despine, Brentano
2.Teorie Psychologiczne.
a) teorie wzruszeniowe (Abramowski , Bazaillas)
- Abramowski :Każdy moment świadomości zawiera jednocześnie treść doznania obecnego i całą naszą przeszłość psychiczną, gdyż wszystko co przeszło przez filtr świadomości, pozostawia w niej swój równoważnik uczuciowy, przechowując się w świadomości indywidualnie jako fakt psychiczny o postaci wzruszeniowej.
- źródło poglądów Abramowskiego: badania eksperymentalne nad pamięcią; to, co zapomniane to stan wzruszeniowy, nie można wskazać granic czasu, w których zamyka się to życie. Nowy fakt w psychologii doświadczalnej i teoretycznej - psychicznego przeżywanie zapomnianego.
b) teorie patologiczne ( Janet, Gasset, Sidis, Prince):
- Janet: świadomość nie przekazuje nam wszystkich informacji o wydarzeniach w psychice
- Janet: percepcja osobowa jest wynikiem syntezy wrażeń elementarnych( podświadomych) i ich asymilacji z osobowością, zdolność do syntezy( asymilacji) może się ulegać zmianom w wyniku różnych okoliczności życiowych. Dysocjacja to słabość funkcji syntezy.
-Podświadomość jest dla Janeta „nową formą choroby osobowości”...
-Grasset: dzieli psychizm na wyższy( osobowość normalna – centrum) i niższy (podświadomość , automatyzm – tzw.polygon)
-W warunkach normalnych oba te psychizmy dopełniają się wzajemnie, lecz pod wpływem dysocjacji polygon zaczyna działać bez wiedzy i woli centrum
c) dynamiczne teorie osobowości (Freud, Jung)
-Freud: świadomość jako narząd do postrzegania jakości psychicznych, wszystkie procesy duchowe początkowe są nieświadome – 2 rodzaje aktów duchowych, nieświadomych:
- przedświadome (mogą stać się świadome)
- nieświadome (wyparte ze świadomości, nie można ich sobie przypomnieć)
- nieświadomość ma charakter dynamiczny, procesy nieświadome kierowane są zasadą rozkoszy, nie liczy się porządek czasowy ani kryteria moralne i logiczne; procesy nieświadome są oddzielone od rzeczywistości; nieświadome wyobrażenia odnoszą się tylko do przedmiotów procesów, a nie do słów.
-Jung: podział nieświadomej psychiki na dwie warstwy:
- powierzchowna –nieświadomość osobowa (wszystkie przeżycia i doświadczenia, które zostały wyparte lub zapomniane, mają charakter skończonych obrazów)
- głębsza – nieświadomość kolektywna (doświadczenie całego gatunku, tworzą „proste sylwetki”)
-źródło poglądów Junga: symbolika snów, bezwiedne fantazje pacjentów
3.Teorie Metafizyczne (von Hartmann, Myers)
- Hartmann: podstawą życia duchowego jest to, co nieświadome, natomiast powierzchnię stanowi świadomość, do niej dociera tylko niewielka ilość bezwiednych procesów psychicznych. Prawdziwa działalność psychiczna odbywa się poza obszarem świadomości, ponadto jest ona biernym produktem procesów zachodzącym w nieświadomości
- Myers: świadomość powstała w ciągu ewolucji życia na naszej planecie, pod wpływem doboru i walki o byt. Jest ona tylko małym wycinkiem „spektrum psychicznego który przechodzi z jednej i drugiej strony w niedostrzegalne dla introspekcji postacie przeżyć duchowych”
Subliminalne części spektrum psychicznego obejmują dwa rodzaje uzdolnień
- pierwsze posiadali nasi zwierzęcy przodkowie, istnieją w głębokich warstwach psychiki, ale mogą się ujawnić w odpowiednich okolicznościach
- drugie są „spuścizną naszej egzystencji pozaziemskiej”, wg. Myersa dusza wywodzi się ze środowiska metaeterycznego, jest częścią Ducha Uniwersalnego, z którego czerpie siły, po śmierci ciała wraca do niego. Ciało uniemożliwia jej używania władz wyższych: czasami ujawniają się w postaci różnych przeczuć, telepatii, jasnowidzenia. Dwie strony jaźni oddziela diafragma, gdy jest zbyt przepuszczalna przyczynia się do powstania zaburzeń psychicznych.
4. Po przedstawieniu przeglądu teorii A.Dryjski zajmuje się analizą i krytyką podejścia, które nie dopuszcza istnienia podświadomości:
Wysuwa następujące argumenty:
-Argumentem na rzecz istnienia procesów podświadomych jest występowanie reakcji bezwiednych posiadających „ cechy działania o początkowaniu psychicznem” ( hipnoza, somnambulizm samorzutny).
-zachowanie osoby w stanie hipnozy nie różni się od zachowania innych, należy je interpretować na podstawie wyznaczników fizycznych (tak jak w przypadku normalnych osób)
-często w przepływie wyobrażeń, uczuć nie jesteśmy w stanie odnaleźć żadnej łączności poprzez introspekcję, należy założyć współdziałanie czynników łączących poszczególne stany świadomości
- Na istnienie „psychizmu nieświadomego” naprowadza nas także ścisła analiza każdego konkretnego stanu świadomości. Wiadomo bowiem, że treści świadomości konkretnego momentu nie da się określić tylko danymi bezpośrednimi; składają się na nią również elementy przeżyć poprzednich – przywołanie ich jest możliwe dzięki zachowaniu ich w bliżej nieokreślony sposób
Następnie Dryjski szerzej rozważa( pod kątem teorii nieświadomości) problematykę PAMIĘCI – którą uważa za „podstawowe zagadnienie duszy”:
Istnieją 3 zasadnicze teorie dotyczące „przyrody ( natury) zachowania materiału postrzeżonego”:
-teoria śladów
-teoria dyspozycji
-teoria „ nieprzerwanego życia elementów postrzeżenia”
Jeśli chodzi o dwie pierwsze teorie, Dryjski opisuje główną trudność w ich interpretacji: nie istnieje konkretna, nawet przybliżona fizjologiczna interpretacja „śladu” ani „dyspozycji”, a wszelkie możliwe modele zapisu śladu pamięciowego są jedynie „grubą analogią”( pamiętajmy że był początek 20 wieku...)
Dalej opisane jest jak wobec trudności z brakiem konsekwencji widocznym w „ teorii dyspozycyj” jej zwolennicy ( Moede, Wirth ) zmienili nieco swoje podejście – w związku z czym teoria owa stała się właściwie tożsama z „teorią życia nieprzerwanego elementów percepcji”, ponieważ przyjęto ze „dyspozycje „ mają charakter „procesów”...
A skoro dyspozycje są procesami – nie odgrodzonymi od świadomych procesów psychicznych – rola ich w życiu duchowym nie różni się od funkcji procesów świadomości
Tak więc jednorodność procesów zachodzących poniżej i powyżej progu świadomości staje się oczywiste – a więc „ przebiegi nieświadome” muszą posiadać naturę psychiczną.
Dryjski okazuje się więc entuzjastą teorii mówiących że życie psychiczne jest czymś więcej niż tylko pochodną stanów fizjologicznych.
Kolejna część pracy poświęcona jest dysocjacji świadomości:
1. dwie formy świadomości –intelektualna i uczuciowa – współistnieją w każdym momencie jawy człowieka normalnego – jednak związek ten może ulegać dysocjacji
2. Z genetycznego punktu widzenia najprostszy stan syntezy osobowej składa się – wg. autora – z trzech elementów:1.pewnego doznania, 2.systemu „ja”, 3.procesu asymilacji.
3. Wszystkie trzy składniki mogą ulegać różnym perturbacjom, wskutek czego synteza postrzeżeniowa w zależności od rodzaju i stopnia dysocjacji otrzymuje różny charakter
4. Obserwacja A.Herzena: opis stanu występującego zaraz po omdleniu ( absolutna nicość psychiczna, zupełny brak świadomości, (..) później poczucie istnienia bez określenia własnej indywidualności – świadomość nieosobowa, później z niej stopniowo zaczyna wyłaniać się świadomość osobowa)
5. pole świadomości może w pewnych momentach życia rozszerzać się a w innych zwężać
6. cechą pierwotną rozszczepienia psychicznego jest autonomiczność, niezależność poszczególnych „zespołów duchowych od „ja” – mogą one „uświadamiać się” – lecz osoba „ nie uważa ich za swoje”
7. Sny to jeden z najpoważniejszych argumentów przeciwko interpretacji fizjologicznej życia psychicznego – wiele przykładów dowodzi że we śnie ma miejsce praca naukowa i artystyczna – wiele odkryć zainspirowanych było marzeniami sennymi.
8. u osób będących stanie w somnambulizmu samorzutnego , transie i hipnozie stwierdzamy wyższe formy twórczości niż na jawie
Interesujące są niektóre podsumowujące spostrzeżenia: „W Dotychczasowej psychologii i psychopatologii zakorzeniło się błędne przekonanie, że jeżeli w analizie jakiegoś procesu psychicznego przeniesiemy punkt ciężkości na teren fizjologiczny, to sprawa ipso facto otrzyma bardziej naukowy charakter, a nawet zostanie wyjaśniona” – błąd ten polega na „przeskakiwaniu” z jednej metody objaśnienia do drugiej.
joly