Ritz_Gender studies dziś.pdf

Gender studies dziś

«Gender Studies Today»

by German Ritz

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 5 / 2008, pages: 915, on www.ceeol.com .

Ritz Gender studies dzi

Szkice

German RITZ

Gender studies dzi.

Budowanie teorii i wêdrowanie teorii

Od wieku XVIII literatura, jak wiadomo, staje siê w Europie czêci¹ sposobu

budowania narodu i narodowej to¿samoci, ale poetyki epok stylistycznych nadal

zachowuj¹ charakter miêdzy- i ponadnarodowy. Narodowe filologie zawsze czu-

wa³y i czuwaj¹ zazdronie nad interpretacj¹ miêdzynarodowego kontyngentu w³as-

nej literatury i kultury. Internacjonalizacja dyskursu teoretycznego datuj¹ca siê

co najmniej od lat szeædziesi¹tych XX wieku mo¿e przes³oni³a ten stan rzeczy,

ale raczej go nie zak³óci³a, poniewa¿ literaturoznawstwo sprawuje swoj¹ narodo-

w¹ misjê z powodzeniem przewa¿nie na przedpolach albo poza obszarem teorii.

Sama teoria, jak poucza postkolonializm, nie jest politycznie neutralna, nawet

jeli stara siê zachowaæ takie pozory. Wêdruj¹c na ogó³ z Zachodu na Wschód

w d³u¿szej perspektywie okazuje siê skutecznym instrumentem interpretacyjnej

i kulturowej hegemonii, która podtrzymuje dawne imperialne struktury myle-

nia, choæ od dawna znajdujemy siê w epoce rzekomo postimperialnej.

To mocne uogólnienie jest potrzebne, aby oceniæ narodowe i ponadnarodowe

implikacje wêdrówek teorii, z jakimi mamy do czynienia tak¿e w interesuj¹cych

nas tu gender studies .

Gender studies , które rozwinê³y siê na gruncie politycznego feminizmu lat piêæ-

dziesi¹tych i szeædziesi¹tych oraz równoleg³ych ruchów emancypacyjnych mniej-

szoci seksualnych, nigdy nie od¿egna³y siê od swego spo³eczno-politycznego pod-

³o¿a, jednak w latach osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych zakamuflowa³y je

rozbudowan¹ elewacj¹ teoretyczn¹, co jest znamienne dla tego nurtu. Gender stu-

dies , choæ sformu³owane w okresie rozkwitu postmodernizmu, nale¿¹ do projektu

owiecenia i jak kiedy literaturoznawstwo marksistowskie bardzo silnie wi¹¿¹

Szkice

literaturê z funkcj¹ odzwierciedlania. Ale ¿e przypisane s¹ do poststrukturalizmu

i jego pojêcia literatury, implikacja ta ujawnia siê tylko okrê¿n¹ drog¹. Zarazem

na przyk³adzie gender studies widaæ jasno, ¿e tak ho³ubiona przez formalizm i struk-

turalizm autonomia literatury od dawna, wskutek decentralizacji literatury, na

przyk³ad wyeliminowania autora, jest nadw¹tlona, a pod os³on¹ z³o¿onych kon-

strukcji psychologii g³êbi i teorii kultury przemyca siê zwyk³e przes³ania subiek-

tywne.

Gender studies i grupy interesów

Gender studies zadomowi³y siê na zachodnioeuropejskich i amerykañskich uni-

wersytetach w ramach polityki równouprawnienia i po czêci zwi¹zane by³y cile

z politycznym feminizmem. W Europie rodkowo-Wschodniej towarzyszy³y wiel-

kim transformacjom spo³eczno-politycznym pierestrojki i upadku realnego socja-

lizmu po 1989 roku. Zwi¹zek z politycznym feminizmem jest tu jeszcze silniejszy

ni¿ na Zachodzie. W polskiej dyskusji uczestniczy³y ró¿ne pokolenia, a wiêkszy

ni¿ na Zachodzie udzia³ kobiet w³anie w dyscyplinach humanistycznych stwo-

rzy³ po temu korzystne warunki. Dziêki starszej generacji na nowo o¿y³y dawniej-

sze afiliacje, zw³aszcza z francusk¹ teori¹ feministyczn¹ wywodz¹c¹ siê od Simone

de Beauvoir. W latach dziewiêædziesi¹tych gender studies sta³y siê ponownie przed-

miotem dyskusji, nieraz gwa³townych, wszak¿e z uwagi na wspomniany udzia³

ró¿nych pokoleñ, a tak¿e powi¹zania z ró¿nymi orientacjami naukowymi, przyjê-

³y charakter integracyjny i zdo³a³y siê ustrzec niebezpieczeñstw prostego importu

teorii. Symbolem i gwarantk¹ ruchu sta³a siê Maria Janion.

Zachodnie badania nad Europ¹ Wschodni¹ bardzo szybko znalaz³y w ruchu

feministycznym i wywodz¹cych siê zeñ gender studies partnera dla w³asnych prac

badawczych. Gender studies doæ wczenie zatem osadzone by³y w sieci miêdzyna-

rodowych kontaktów. Jednoczenie podejmowane z zewn¹trz badania nad polsk¹

histori¹ p³ci nara¿a³y siê zreszt¹ raczej bezwiednie na niebezpieczeñstwo poli-

tycznej instrumentalizacji, poniewa¿ gender studies , choæ w³aciwie staraj¹ siê tylko

ods³oniæ historiê p³ci kulturowej, zawsze wychodz¹ od idea³u równoci i równo-

uprawnienia p³ci b¹d orientacji seksualnych. Za idealny porz¹dek p³ci, jak ka¿da

polityczna utopia, nigdy nie jest niezale¿ny od warunków historycznych i intere-

sów, lecz reprezentuje interesy rzeczników utopii. W zaostrzaj¹cej siê debacie spo-

³eczno-politycznej za rz¹dów PiS takie genderowe przyczynki z zewn¹trz zdradza-

³y niekiedy rysy kolonialistyczne, wygl¹da³y na polityczn¹ lekcjê udzielan¹ poli-

tycznie zniewolonemu krajowi. Najdobitniej ujawni³o siê to w reakcji na ówczes-

ne represje wobec mniejszoci seksualnych, zw³aszcza wobec homoseksualistów.

Owiecanie innego kraju ³atwo mo¿e obróciæ siê w swoje przeciwieñstwo

o czym powinien najlepiej wiedzieæ zagraniczny polonista, który swoj¹ lekcjê pol-

skiego zaczyna przewa¿nie od historii rozbiorów, kiedy to, jak wiadomo, w imiê

wiat³ych pojêæ prawa i pañstwa zlikwidowano nies³uszny ustrój Polski. Gender

jako kategoria polityczna mo¿e byæ u¿ywany tylko od wewn¹trz, na zewn¹trz mu-

Ritz Gender studies dzi

simy poprzestaæ na cis³ym opisie, je¿eli nie chcemy ulec narodowym heterostere-

otypom i mimowolnie powielaæ dawnych wzorców kolonialnych. Nauka za, jak

wiadomo, nigdy nie by³a naprawdê odporna ani na mylenie imperialne, ani na

mylenie narodowe, wrêcz przeciwnie dostarcza³a ogólnych uzasadnieñ wszel-

kim interesom partykularnym.

Gender jako ryzykowna kategoria analityczna

Dla literaturoznawców z zewn¹trz i nie tylko gender jest kategori¹ ryzy-

kown¹ czy te¿ niebezpieczn¹, ³atwo bowiem prowadzi do nadu¿yæ. Ma to rozmaite

przyczyny, które pokrótce nale¿y omówiæ. Chodzi przy tym nie tyle o sam¹ kate-

goriê, co o sposób jej u¿ywania: mianowicie w badaniach kategoria gender z regu³y

odrywa siê od kontekstu historycznego.

Pierwsza, ogólna przyczyna tego stanu rzeczy dotyczy ca³oci gender studies .

Historia p³ci ³atwo miesza siê z histori¹ emancypacji seksualnej, przez co nabiera

charakteru teleologicznego. Emancypacja seksualna chêtnie traktowana jest przez

uczonych jako dobro powszechne, zawsze ju¿ posiadane i niewymagaj¹ce reflek-

sji, a wiêc zwolnione od naukowej kontroli. Na pozór wiemy, czym jest wyzwolona

seksualnoæ, która rozbija niew³aciwy porz¹dek p³ci, i w tej niekwestionowanej

wiedzy wspiera nas liberalna wspólnota badawcza. Jest rzecz¹ oczywist¹, ¿e za

takim fa³szywym za³o¿eniem kryje siê niebezpieczeñstwo apodyktycznoci i ci¹-

goty ontologiczne. Grzesz¹ w tej mierze nie tylko przepojone dobrymi intencjami

prace studenckie, bo za³o¿enie takie spotkaæ mo¿na choæ w postaci zamaskowa-

nej równie¿ w pracach dojrza³ych.

Druga przyczyna wi¹¿e siê z praktyk¹ metodologiczn¹. Jako uk³ad odniesie-

nia dla gender studies od lat dziewiêædziesi¹tych uchodzi ju¿ nie konstrukcja nowo-

czesnego wyzwolonego Ja, zaczerpniêta z ró¿nych ruchów emancypacyjnych, ale

skanonizowane w miêdzyczasie teksty od Foucaulta i Lacana przez Barthesa do

Kristevej. Francuski strukturalizm w przejciu do poststrukturalizmu w pónych

latach szeædziesi¹tych i zw³aszcza w latach siedemdziesi¹tych nie stworzy³ meto-

dy analizy tekstu które to zadanie przywieca³o ukszta³towanym przez forma-

lizm s³owiañskim tradycjom strukturalistycznym lecz raczej przekaza³ zespó³

frapuj¹cych pogl¹dów z zakresu filozofii kultury, które zw³aszcza prace maj¹ce

za temat mi³oæ mog³y funkcjonowaæ te¿ jako co w rodzaju postawy ¿yciowej

albo ¿yciowych prawd, a w latach osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych w cha-

rakterze kultowych tekstów postmodernizmu podobnie jak Nietzsche u pocz¹t-

ku wieku by³y inspiracj¹ ca³ych ksiêgozbiorów. Postfeminizm lat dziewiêædzie-

si¹tych do autorytetów francuskich do³¹czy jeszcze Judith Butler. Pobrzmiewaj¹-

ca w tych uwagach ironia nie godzi we francuskie i amerykañskie autorytety, lecz

w recepcjê, która wiele z tego, co by³o form¹ mylenia, przefiltrowa³a na mylowe

treci. Poststrukturalizm ma z marksizmem pewn¹ zaskakuj¹c¹ wspóln¹ cechê,

w obu nurtach mianowicie du¿o i d³ugo siê cytuje, a ma³o zwa¿a na to, by rozwijaæ

i ró¿nicowaæ wywód. Zaczerpniête z autorytatywnych róde³ francuskich i amery-

Szkice

kañskich tezy, zawsze nieco skomplikowane, stanowi¹ nie punkt wyjcia, ale na-

der czêsto punkt dojcia w³asnego mylenia, wskutek czego narodowe i historycz-

ne zró¿nicowanie ginie pod kosmopolityczn¹ pow³ok¹.

Ostatnie niebezpieczeñstwo zwi¹zane ze stosowaniem kategorii gender , powra-

ca do pocz¹tku naszych rozwa¿añ, tj. do splotu kategorii gender i narodowych he-

terostereotypów. Narodowe heterostereotypy, przewa¿nie rodem z XIX wieku, same

nacechowane s¹ genderowo; etniczna innoæ stereotypowo chêtnie przyjmuje sek-

sualne zabarwienie. Tak wiêc niemiecki stereotyp piêknej Polki jako stereotyp

narodowy jest nie tylko komplementem, ale w swej dwuznacznoci odsy³a te¿ do

mêskiego czytaj: niemieckiego podboju albo mo¿liwoci podbicia owej piêknej

Polki i kraju, który reprezentuje. Analiza genderowa powinna naturalnie rozbijaæ

heterostereotypy i wydobywaæ ukryte treci ambiwalentnych obrazów. Dopóki gen-

der jest równie¿ kategori¹ polityczn¹ do czego wszak ma prawo analiza gende-

rowa w intencji emancypacyjnej bêdzie zawsze pos³ugiwaæ siê stereotypami, aby

zapewniæ sobie skutecznoæ. Badacze z zewn¹trz nie mog¹ liczyæ na podobn¹ wy-

rozumia³oæ. Przejmuj¹c narodowy heterostereotyp, na przyk³ad silnie obsadzony

genderowo stereotyp patriarchalnego sarmaty, nie mo¿na powo³ywaæ siê na szla-

chetne intencje polityczne, przywiecaj¹ce analizie stereotyp zachowuje swój

destrukcyjny charakter.

W poszukiwaniu historycznego wymiaru kategorii gender

Polskie gender studies od lat dziewiêædziesi¹tych bêd¹ce dyscyplin¹ literaturo-

znawstwa, dawno wyros³y z fazy pionierskiej i nie wymagaj¹ ju¿ wsparcia z ze-

wn¹trz, je¿eli w ogóle kiedykolwiek tego wsparcia potrzebowa³y. W³asna sieæ

i wspó³praca z polskimi filologiami obcymi, przede wszystkim z anglistyk¹, gwa-

rantuj¹ miêdzynarodowe kontakty i wymianê, zw³aszcza w dziedzinie dyskursu

teoretycznego. Tymczasem pytania genderowe coraz szerzej i g³êbiej dr¹¿¹ polsk¹

historiê kultury i literatury. Równoleg³e istnienie politycznie nadal bardzo wa¿-

nych nurtów emancypacyjnych w ruchu kobiet i homoseksualistów oraz tenden-

cje tak czy inaczej rozumianego postfeminizmu albo wymykaj¹cego siê definicji

queer sprawia, ¿e polska sytuacja pod wieloma wzglêdami przedstawia siê podob-

nie do zachodnioeuropejskiej. W gender studies nadal wprawdzie ziej¹ bia³e plamy,

ale o systemowym zaniedbaniu nie ma mowy. Gender jest jednak tu i tam tak¿e

kategori¹, która jak niejedno z pojêæ poststrukturalizmu i postmodernizmu

wykazuje znamiona wyczerpania, cilej: galopuj¹cego wyczerpania. Amerykañ-

ski ruch neokonserwatywny, który po 2000 roku wspó³okrela³ duchowy klimat na

wiecie, te¿ z pewnoci¹ nie przys³u¿y³ siê zainteresowaniu ujêciem genderowym.

Czy gender jest dzi martw¹ kategori¹ naukow¹? Na pewno nie tam, gdzie to-

warzyszy emancypacji politycznej. Na neutralnym gruncie naukowym katego-

ria ta wymaga dzi bardziej ni¿ przedtem zintegrowania w szerszych kontekstach.

Nie wystarczy ju¿ wydobycie na jaw wypartych albo zamaskowanych konstrukcji

p³ci i analizowanie procesów kulturowych ze wzglêdu na mechanizm wyparcia,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: