Paleografia cz. I.odt

Paleografia cz. I

1.                  Pojęcie i zakres paleografii

paleografia – palaiós(stary) + grapho(pisać) (Greka)

Bernard Montfaucton użył tej nazwy po raz pierwszy w 1708r.

Naukę zapoczątkował Jean Mabillon.

Przedmiotem paleografii jest każde dawne pismo, bez względu na sposób zapisywania poszczególnych pojęć, wyrażanych przez słowa, używanych przez ludzi w środowiskach geograficznych i w różnym czasie.

Trzy działy paleografii:

a) zajmująca się naturą i rozwojem historycznym pisma

b) służąca do wykrywania kryteriów chronologicznych i geograficznych rozwoju pisma (określania w czasie i przestrzeni źródeł pisanych – tak pojętą paleografią będzie się zajmował również filolog czy historyk sztuki – ułatwia pogłębienie znajomości pewnych zjawisk historycznych

c) praktyczna nauka czytania potrzebna historykowi do posługiwania się źródłami pisanymi

Zakres paleografii jest określany rodzajem pisma jakim zajmuje się ta nauka.

Nie wkracza w zakres papirologii (badanie źródeł egipskich i grecko-rzymskich, zapisanych na papirusie ALE ogólnie zajmuje się pismem sporządzonym na papirusie).

Podobnie jest z kodykologią, kaligrafią, grafologią oraz liternictwem poligraficznym (bada rozwój kształtów liter, szukając prawidłowości do praktycznego spożytkowania).

Rodzaje paleografii ze względu na różne środowisko geograficzne, kulturowe, społeczne i gospodarcze:

–                       grecka

–                       łacińska

–                       ruska

–                       chińska

–                       pismo Majów

Nas interesuje tylko paleografia łacińska – głównie średniowieczna i nowożytna.

2.                  Rozwój badań paleograficznych

Początki badań paleograficznych – dyskusja jezuity Daniela van Papenbroecka z benedyktynem Jeanem Mabillonem – II poł. XVII w. - temat – wartość źródłowa dokumentów opactwa w St. Denis.

–                       pierwsze próby klasyfikacji etapów rozwoju pisma – podstawowy problem paleografii

–                       podstawą klasyfikacji były różne typy pojawiające się w różnym czasie

Dopiero w XX w. zwrócono uwagę na tradycję skryptoriów klasztornych i ugrupowań terytorialnych. Ostatnio zainteresowano się techniką pisania (sposobem trzymania i prowadzenia narzędzia pisarskiego) – próbując szukać kryteriów podziału pisma i przyczyn powstawania nowych gatunków.

Mało miejsca poświęcono badaniom roli społecznej pisma (Leopold Delisle, Ludwig Traube, Istvan Hajnal)

Podejmowano próby wiązania rozwoju pisma z rozwojem formy państwa (Artur Mentz).

Pismo grafologicznym wyrazem psychiki człowieka (Heinrich Fichtenau – 1946r.)

Dzisiaj od paleografii żąda się rozświetlenia niektórych problemów z pogranicza kultury, estetyki i ideologii. Oznacza to że paleografia zachowuje charakter nauki pomocniczej.

W Polsce naukowe podwaliny kładł dopiero Joachim Lelewel. Właściwy rozmach nadał Stanisław Krzyżanowski (zm. 1917r.).

W polskich badaniach dominowała tendencja do klasyfikacji chronologicznej, przy problemie szukania przez pismo wpływów obcych.

Dobry punkt wyjścia do badań paleograficznych został stworzony przez podręcznik paleografii Gieysztora (1973 r.).

Comite International de Paleographie – międzynarodowy animator badań paleograficznych

3.                  Materiały i narzędzia pisarskie.

Interesują nas materiały miękkie (twarde to: kamień, glina, drewno, spiż).

a) tabliczki woskowe – drewniane deski w ramkach powleczone warstwą wosku, dającą się ugniatać i wyrównywać( można było usuwać poprzednie zapisy ), pisano na nich głównie koncepty pism, dzieł literackich, rachunki, ćwiczenia szkolne. Wosk powodował,  że pisano kursywą. Dwie tabliczki złożone stroną pokrytą woskiem (zwrócone do siebie) to DYPTYCHY, związane paskami   rzemiennymi (3 to TRYPTYCHY a większa liczba to POLIPTYCHY). Taka wiązka tabliczek to codex lub caudex. Niewiele zabytków się zachowało, głównie z Pompei, z Vindolonda oraz rachunki dworów francuskich XIII/XIV w. W Polsce toruńskie protokoły władz miejskich z XIVw, protokoły sądów miast pomorskich z przełomu XIV i XV w. oraz krakowska książka cechu krawców z 1497r.

b) papirus – przez wiele lat najpowszechniejszy środek pisarski, pisano na stronie na której włókna ułożone były poziomo. Od IV w. p.n.e. powszechnie spisywano dokumenty, instrukcje gospodarcze i teksty prawne, był używany w kancelariach władców hiszpańskich, longobardzkich i merowińskich , do połowy XI wieku w kancelariach papieskich. Gdy egipska hodowla w rękach arabów podupadła próbowano uprawiać go na Sycylii (IX w.), sporządzano rękopisy w formie rotulusów( większe utwory) lub kart (charta) w przypadku dokumentów. Taka karta po łacinie to tomus.

c) pergamin – wytwarzany ze skóry zwierzęcej, konkurował z papirusem( produkcja kosztowna ). Rozpowszechnił się od VIII w. (Frankowie – VII w., papież – X w.). Najcenniejsze były rękopisy ze skór nieurodzonych jagniąt, produkowany był niemal w całej Europie, do Polski importowano. W Krakowie pergaminiści od 1396 roku ( Uniwersytet Krakowski ), używano do produkcji ksiąg liturgicznych(rękopisy PŚ), modlitewników, pisano złotem lub srebrem. W Polsce najwspanialsze jest purpurowe Sacramentarium tynieckie pisane srebrem. Spisywano na kartach, kilka kart łączono w jeden arkusz – zszywkę zabezpieczoną sznurem ( do przywieszania pieczęci ).
palimpsest – pergamin z którego zeskrobano wcześniejsze napisy( można je odczytać przy użyciu specjalnych technik).

d) papier – chiński wynalazek z 105 roku, starannie chronili tajemnicę jego produkcji, w VIII wieku jeńcy chińscy zdradzili ją Arabom, do Europy dostał się z Maroka i Hiszpanii ( XII w. ), nazwa pochodna od papirusu. W Europie rozpoczęto produkcję w XII wieku na Sycylii, w Polsce pojawia się w XIV wieku,   filigrany – znaki wodne

Znak wodny oznaczał właściciela młyna produkującego papier (w Polsce właściciela na którym zbudowano młyn), znak ochronny gwarantujący jakość produktu  

Narzędzia pisarskie:
a) rylec do pisania na tabliczkach woskowych – z kości słoniowej lub metalu, jeden koniec zaostrzony do pisania, drugi spłaszczony do zacierania zapisu.
b) pióro – trzcinowe (canna) – do pisania na papirusie, na pergaminie pisano piórami ptasimi (penna), temperowano je specjalnym nożykiem, którym wyskrobywano również błędy w rękopisie.
c) ołowiany rysik(ołówek) od XI na XII w. – do rysowania linii na karcie

Atrament - (ater – czarny)

4. Historia pisma łacińskiego.

a) Pismo piktograficzne – poszczególne piktogramy oddają jakąś treść, dzięki temu pismo poczęło się wiązać z pewnymi pojęciami → ideogramu
Trudności przysparzały pojęcia abstrakcyjne → wiązanie obrazów z konkretnymi wyrazami z używanego języka → pismo obrazowo wyrazowe
Pismo wiąże się ściśle z mową → pismo sylabiczne → pismo fonetyczne(fonemowe – np. chińskie)

b) Wyżej rozwinęło się pismo klinowe - jeden znak jedna zgłoska.

c) Pismo egipskie – 1 znak jedna zgłoska, zastosowane do najlepiej uchwytnych dźwięków mowy - spółgłosek

d) Alfabet semicki → alfabet łaciński
Fenicjanie i Żydzi – 22 litery spółgłoskowe, przejęli go Grecy w wersji fenickiej i przerobili

e) Przejęli go Rzymianie przez kolonie greckie na południu i od północy przez Etrusków dostosowując do struktury fonetycznej swojego języka. I w p.n.e. / I w n.e. wykształcenie alfabetu łacińskiego - 23 litery Dostosowując się do potrzeb fonetycznych języków narodowych w średniowieczu przechodził przemiany głównie ortograficzne.


Majuskuła(duże litery) – pismo którego trzonki mieszczą się w dwóch równoległych liniach – była punktem wyjścia dla pisma kapitałowego występowała do VIII w., utrzymując się na stałe w pierwszych literach wyrazów otwierających zdanie i innych.

Minuskuła(małe litery) – powstała z majuskuły, pozbyła się nieistotnych trzonków części liter, pojawiła się w IV w. i była pismem dokumentowym. Dzięki reformie karolińskiej stała się podstawą pisma aż do naszych dni.

Badanie pisma ułatwia obserwacja następujących zjawisk:

a) dukt – czyli wygląd pisma wynikający z szybkości pisania i sposobu prowadzenia pióra, może być kursywny (szybkie) oraz kładziony (wolne)
b) kąt pisania – stosunek położenia narzędzia pisarskiego do kierunku wiersza
c) moduł pisma – określa jego względne wymiary oraz stosunek między liczbą znaków a zajmowaną powierzchnia
d) światłocień – zależny od narzędzia i kąta pisania, które decyduja i lekkości pisma
e) ligatury – zrosty liter typu ae itp.
f) kanon pisma – powstaje w wyniku przenikania się rozbieżnych tendencji graficznych w obrębie jednego rodzaju pisma

Kapitała – pierwszy typ pisma łacińskiego zastosowany do pisania na materiale miękkim, pismo majuskulne, jakby ryte w kamieniu. Może być kwadratowa lub wiejska(rustyka), nie ma odstępów między wyrazami i nie stosuje interpunkcji. Do VII w. używana jako pismo kodeksowe.

Kursywa – powstała w wyniku pisania na miękkim, nie stawiającym oporu materiale, dzieli się na: a) starszą majuskulną
b) młodszą minuskulną

Uncjała – wywodzi się z kapitału, postęp cech okrągłych, używana od IV do VIII w.

Półuncjała – powstała w V w. pod wpływem kursywy, bez udziału uncjały

Pisma szczepowe (narodowe, przedkarolińskie) – z kursywy minuskulnej(młodszej) używane były przez ludy budujące państwa na gruzach Imperium.

Pisma insularne (wyspiarskie) – irlandzkie, anglosaskie

Reforma pisma:
- do końca nie wiadomo gdzie nastąpiła
- utrwalanie i reforma pisma
- powiązana z reformą kleru gdzie nowe pismo spełniało funkcje unifikacyjne
- nastąpiło to w ciągu IX w.
- powstała tak zwana minuskuła karolińska, przetrwała aż do XII/XIII w.
- etapami opanowując całą Europę

Minuskuła karolińska – zapanowała w kodeksach, niezbyt w dokumentach. Kształty liter cechuje wybitna jednolitość i regularność form, równomierna i proporcjonalna budowa kształtów, brak połączeń poszczególnych znaków, występowanie określonych ligatur.


Najstarsze powstałe w Polsce zabytki pisane, rękopisy i dokumenty, pochodzą z XI/XII w – minuskuła karolińska.


Pismo gotyckie – nie ma nic wspólnego z Gotami, powstało pod koniec XII w. w północnej Francji. Przeważa w nim minuskuła nad majuskułą, która pojawia się jako incipit lub inicjał. Genezę pisma próbuje się wiązać nie z architekturą, lecz zmianą narzędzia pisarskiego (pióro skośnie ścięte). Istnieje zależność między powstaniem tego typu pisma a intensywnym życiem gospodarczym, narodzinami i rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej, rozkwitem miast, żywą wymianą naukową, powstaniem uniwersytetów, pomożeniem liczby szkół, rozwojem łaciny średniowiecznej i początkiem literatur w językach ludowych a przede wszystkim upowszechnieniem sztuki pisarskiej.

Przemiany duktu miały związek ze swobodnym ruchem ręki i obracaniem pióra. Trzymanie pióra w 3 palcach, zastąpienie pulpitu stołem – pozwoliło to oprzeć dłoń, wprowadzenie papieru – pióro musiało być cienkie.

Pismo to charakteryzuje przewaga wysokości nad szerokością.

Pismo kodeksowe:
a) tekstura(fraktura, pismo tekstowe) – pismo monumentalne, do sporządzania rękopisów najbardziej szacownych( biblijnych, liturgicznych i prawniczych), powstała w XIII w., głównie Francja i Niemcy. Podstawowe pismo kodeksów średniowiecznych.
b) rotunda – powstała w XIII w., głównie we Włoszech i krajach powiązanych z Uniwersytetem Bolońskim (scholarzy).
c) pismo gotico – antiqua – odmiana tekstury
d) bastarda – umiarkowany typ pisma gotyckiego, stojący między kursywą a pismami kaligraficznymi, powstały w XIV w. we Francji

Kursywa gotycka – minuskuła gotycka używana zarówno w stosunkach handlowych jak i księgach miejskich. Związane z rozwojem szkolnictwa i powstawaniem literatury w językach ludowych. We Francji, Anglii i w Polsce utrzymała się do końca XV w., a nawet w XVII w. W Niemczech po licznych zmianach używana niemal do naszych czasów.

Pismo dokumentowe gotyckie kształtowało się w ścisłym powiązaniu z wpływami oddziałującymi na poszczególne kancelarie.
a) kancelaria papieska – pismo kurialne(minuskuła papieska, kurialna)
b) kancelarie świeckie – tendencje do używania pisma kodeksowego


Wiek XIII w Polsce jest okresem rozkwitu dokumentu. Pismo pojawia się w dwóch postaciach: jako dokumentowe(wpływ pisma papieskiego) i kodeksowe.

Ortografia Polska kształtuje się już w okresie pisma karolińskiego, ale szczególniej w okresie pisma gotyckiego.

Język staropolski nie wypracował własnego alfabetu. ← w tej części znajdują się pierdoły apropos znaków, których nie jestem w stanie streścić, szczerze wątpię żeby nas o to zapytała, w razie czego zaczynają się od strony 341 ;]

1440r. Jakub Parszkowic z  Żurawicy – Rektor UK podjął pierwszą próbę opracowania naukowych zasad ortografii polskiej. Ogłosił traktat o ortografii polskiej, opracowany przy wpływach Jana Husa (reformatora pisowni czeskiej).

Pismo humanistyczne – powstało w wyniku zapoznania uczonych z rękopisami dzieł starożytnych (były one sporządzone w VIII – XII w. minuskułą karolińską). Jego czytelność połączona z niechęcią do barbarzyńców, którzy zniszczyli kulturę starożytną, zachęciły do naśladowania w XIV – XV w. pism rękopisów karolińskich. Rozpoczęto to we Włoszech (Niccolo Niccolini, Francesco Poggio Bracciolini). Doskonale naśladowało minuskułę karolińską, jednak z wpływami pism gotyckich. Pismo to nie pozostało jedynie pismem naśladowczym lecz zaczęło żyć wg własnych prawideł. Służyło ono przede wszystkim odnowionej łacinie (zmiany ortograficzne i graficzne).

Pismo książkowe (antykwa humanistyczna) – rozwijało się od XV w. 0 w XVI w. zaczęło zanikać wskutek pojawienia się pisma drukowanego. Wywodzi się z minuskuły karolińskiej, ma drobniejszy moduł, pióro przycięte cienko i lekko w skos (szybkość i ostrość gestu pisarskiego). Jest ono spokojne, kładzione z rozmysłem, akcentujące poszczególne litery, a nie całe wyrazy.

Kursywa humanistyczna (italika) – powstało w XV w. jako humanistyczne pismo kancelaryjne. Dopiero w połowie XVI w. pojawia się w skryptoriach i kancelariach (kancelaria królewska już od XV w.) Niewysokie laski pochylone w prawo, charakter zwarty.

W Polsce pismo humanistyczne – opornie.

Na przełomie XV i XVI w. pojawia się mieszane pismo gotycko – humanistyczne (nie tylko w Polsce).

Dalsza część w cz. II.

POLECAM  PRZEJRZENIE TEGO ROZDZIAŁU W CELU ZOBACZENIA OBRAZKÓW, JAK KAŻDE PISMO WYGLĄDAŁO (a jest ich naprawdę sporo) – nigdy nie wiadomo co tej Pani przyjdzie do głowy na zaliczeniu ;]