Wykład 5.
Miasto – pojęcie, funkcje i rodzaje
Urbanizacja
1. Urbanizacja to zjawisko rozwoju miast jako dynamicznych ośrodków gospodarczych, społecznych i politycznych.
2. Urbanizacja – zjawisko społeczne, wyrażające się przekształceniami wielkich zbiorowości lub ich części ze zbiorowości tradycyjnie wiejskich w bardziej zróżnicowana społeczność miejską.
3. Urbanizacja jest zjawiskiem wieloaspektowym. Procesy urbanizacji przebiegają na różnych płaszczyznach:
ð demograficznej – postępujący wzrost liczebności ludności miejskiej i jej udziału w ogólnej liczbie ludności danego obszaru, który następuje poprzez: 1) przyrost naturalny ludności miast, 2) przemieszczanie się ludności wiejskiej do miast (migracje), 3) włączanie do miast przyległych terenów wiejskich.
ð ekonomicznej – stały wzrost liczby i odsetka ludności zatrudnionej w sektorach pozarolniczych (II, III i IV). Przejawem urbanizacji ekonomicznej jest wzrastająca heterogeniczność funkcjonalna, mierzona np. zróżnicowaniem lokalnego rynku pracy.
ð przestrzennej – ekspansja przestrzenna istniejących miast oraz powstawanie nowych miast, co z czasem prowadzi do powstawania rozległych obszarów zurbanizowanych (powiększanie się obszarów miast, powstawanie nowych miast, przekształcanie się osiedli wiejskich na wzór miast). Ekspansja miasta polega na przejmowaniu terenów podmiejskich, rolniczych i przeobrażaniu ich w obszary zurbanizowane – proces ten ma głównie charakter urbanistyczno-architektoniczny. Z ekonomicznego punktu widzenia ekspansja miasta zależy od cen ziemi, im bliżej centrum, tym ceny gruntów wyższe.
ð społecznej – upowszechnianie się „miejskiego stylu życia”.
Czynniki urbanizacji
1. Nierównomierność natężenia przebiegu urbanizacji w czasie i przestrzeni zależy od skali i intensywności rozwoju czynników urbanizacji.
2. Do niedawna dominował pogląd, że głównym czynnikiem urbanizacji jest industrializacja. Niekiedy nawet te pojęcia traktowane są nierozłącznie, łącznie określając je jako modernizację. Rozwój przemysłu był bezsprzecznie najważniejszym bodźcem w procesie urbanizacja, zwłaszcza we wczesnej fazie urbanizacji (dynamiczny rozwój przemysłu na przełomie XIX i XX w. doprowadził burzliwego rozwoju miast).
3. Rozwój urbanizacji pod wpływem rozwoju przemysłu przebiegał odmiennie w 3 kolejnych fazach rozwoju gospodarczego: przedindustrialnej (do połowy XIX w.), industrialnej (w KWR do połowy XX w.) i postindustrialnej (obecnie w KWR).
4. W fazie postindustrialnej rozwój miast w coraz mniejszym stopniu zależy od wielkości produkcji przemysłowej (choć przemysł nadal pozostaje ważną miastotwórczą), a jeszcze mniej od liczby osób zatrudnionych w przemyśle. Znaczenie współczesnych miast tkwi w sferze usług (sektory III i IV). O rozwoju współczesnych miast decyduje wyposażenie ich w instytucje usługowe, w tym:
1) liczba i ranga uczelni wyższych oraz instytutów naukowych,
2) rozwój sektora finansowego: liczba banków, firm ubezpieczeniowych, biur maklerskich,
3) rozwój sektora profesjonalnej obsługi biznesu: firmy konsultingowe, kancelarie prawne, agencje marketingowe, biura pośrednictwa w obrocie nieruchomościami,
4) kliniki i szpitale specjalistyczne,
5) obiekty kultury: muzea, sale koncertowe,
6) obiekty sportowe i rekreacyjne, hotele o rożnym standardzie,
7) centra handlowe, targowe, wystawowe, kongresowe.
5. Nową jakością w fazie postindustrialnej są następujące zjawiska:
ð zróżnicowanie kierunków migracji, nie tylko z terenów słabo zurbanizowanych do wysoko zurbanizowanych, ale i odwrotnie,
ð wzrost udziału zatrudnionych w usługach, nie tyko w aglomeracjach, ale i na terenach słabo zurbanizowanych,
ð kształtowanie się nowego typu struktur osiedleńczych, przybierających formę stref podmiejskich, konurbacji, obszarów metropolitalnych, wchłaniających mniejsze miasta i wsie;
ð postępujące dywersyfikacja struktury funkcjonalnej małych miast i ośrodków wiejskich [zmniejszanie się dysproporcji (dystansu) między miastem i wsią w zakresie poziomu wykształcenia, dostępności do środków masowego przekazu, kultury, oświaty, sieci instytucji i organizacji],
Korzyści aglomeracji
1. Miasta istnieją i rozwijają się dzięki korzyściom, jakie oferują mieszkańcom i jednostkom gospodarczym. Dzięki aglomeracji, czyli skupieniu ludności i różnych rodzajów działalności gospodarczej w miastach powstają korzyściami aglomeracji. Korzyści te powstają dzięki możliwości obniżki przeciętnych kosztów wytwarzania dóbr i świadczenia usług. Wyróżnia się trzy główne formy korzyści aglomeracji:
a) korzyści skali – wynikają z rozkładania się kosztów stałych (których poziom jest niezależny od wielkości produkcji) na większą ilość jednostek. Korzyści skali powstają także w wyniku: 1) specjalizacji pracy i wyposażenia technicznego; 2) utrzymywania mniejszych rezerw w przeliczeniu na jedn. produkcji; 3) korzystniejsze warunki uzyskiwane przy zakupie większych partii surowców i półfabrykatów, 4) obniżenia jednostkowych kosztów masowego zbytu.
b) korzyści lokalizacji (korzyści wspólnej lokalizacji) – wynikają ze skupienia na niewielkim obszarze wielu przedsiębiorstw prowadzących działalność w tej samej lub pokrewnej dziedzinie gospodarki. Zaletą tej lokalizacji jest możliwość korzystania z ukształtowanego już rynku pracy wykwalifikowanej w danej działalności, z wyspecjalizowanych usług produkcyjnych, ośrodków badawczych, itp. Wiąże się z tym wyższa specjalizacja i wynikająca z niej lepsza jakość produktów, innowacyjność przedsiębiorstw, wzrost kwalifikacji pracowników, rozwój integracji i kooperacji firm w wytwarzaniu jednego wyrobu lub grupy wyrobów (wytwarzanie komponentów, przejmowanie kolejnych stadiów procesu technologicznego),
c) korzyści urbanizacji – wynikają z występujących na obszarach zurbanizowanych powiązań różnych dziedzin działalności między sobą oraz z gospodarką lokalną miasta. Skupisko firm produkcyjnych i usługowych, prowadzących różne rodzaje działalności (firmy transportowe, budowlane, handlowe i przedsiębiorstwa komunalne) tworzy środowisko biznesowe. Korzyści dla przedsiębiorstw wynikają z:
ð dostępności rozbudowanych węzłów transportowych,
ð istnienia zróżnicowanego rynku pracy,
ð dostępności do instytucji: finansowych, prawnych, naukowo-badawczych, szkoleniowych, doradczych, ośrodków transferu technologii, masmediów, itp.
ð możliwości korzystania z obiektów i urządzeń infrastruktury technicznej i społecznej stworzonej przez gospodarkę lokalną (drogi, linie energetyczne, wodociągi, gazociągi, oczyszczalnie ścieków, itp.). Gdyby dane przedsiębiorstwo powstało z dala od tego otoczenia, musiałoby samo tworzyć wiele z tych obiektów i urządzeń, co wiązały się z ogromnymi kosztami inwestycyjnymi ich budowy.
2. Korzyści te wzrastają wraz z wielkością miasta, ale tylko do pewnego stopnia. Po jego przekroczeniu występują tzw. niekorzyści aglomeracji (efekty negatywne), zniechęcające przedsiębiorstwa do danego sąsiedztwa i otoczenia. Ich przejawami są:
ð nadmierne stłoczenie firm, niekiedy negatywne wzajemne oddziaływanie niektórych z nich (tzw. kolizje przestrzenne),
ð brak wolnych terenów budowlanych (wysokie ceny nieruchomości),
ð przeciążenie infrastruktury technicznej, w tym głównie systemu transportu (tzw. kongestia transportowa),
ð obniżanie się poziomu usług publicznych wskutek przeciążenia instytucji,
ð zanieczyszczenie środowiska, trudności w składowaniu odpadów,
ð wzrost kosztów pracy,
ð konieczność ponoszenia dodatkowych kosztów instalacji redukujących emisję pyłów, gazów i ścieków przemysłowych – gdyż standardy środowiskowe są wyższe w dużych miastach).
3. Wraz z rozwojem miast nasilają się różne problemy rozwojowe, w tym:
- ekonomiczne: przeciążenie infrastruktury technicznej, wzrost nakładów na infrastrukturę (np. oczyszczalnie), brak wolnych terenów,
- społeczne: obniżenie się poziomu bezpieczeństwa ludności, dehumanizacja życia, wzrost bezrobocia, powstanie dzielnic biedy, wzrost przestępczości i patologii społecznych,
- ekologiczne: degradacja środowiska, problem składowania i utylizacji odpadów, hałas, brak terenów zielni miejskiej.
4. Niektóre miasta tylko sporadycznie napotykają bariery, które stosunkowo łatwo pokonują, natomiast inne napotykają bariery nie do pokonania, co oznacza stagnację, a nawet regres w ich rozwoju. Warunki rozwoju miast zależą od ich położenia, dziedzictwa historii, a przede wszystkim od ukształtowania struktury funkcjonalnej.
Fazy urbanizacji
1. Procesy urbanizacyjne przebiegają etapami. Zmieniają swój charakter oraz dynamikę w zależności od stopnia zaawansowania. W procesach urbanizacyjnych wyróżnia się cztery następujące po sobie fazy:
a) faza urbanizacji (wstępna urbanizacja) – to proces koncentracji ludności w centrach miast, początkowo wolny, a następnie szybki, zasilany wzmożonym ruchem migracyjnym ludności ze wsi wskutek wzrostu zapotrzebowania na siłę roboczą w rozwijającym się przemyśle i usługach; głównie z powodu braku odpowiedniej infrastruktury poza ścisłym obrębem miasta jego rozwój dotyczy części centralnej; w tej fazie urbanizacja dokonuje się głównie na płaszczyźnie demograficznej i ekonomicznej,
b) faza suburbanizacji – charakteryzuje się szybkim wzrostem liczby mieszkańców w zewnętrznej strefie miasta (dekoncentracja ludności wskutek osiedlania się na przedmieściach). Wskutek rozwoju przemysłu istniejąca infrastruktura miejska ulega przeciążeniu, co powoduje pogorszenie warunków życia ludności oraz prowadzenia działalności gospodarczej w mieście. Stąd też do obszarów podmiejskich, dobrze skomunikowanych z centrum, następuje przepływ zamożniejszej ludności z dzielnic centralnych miasta. Na przedmieściach osiedlają się także imigranci. Prowadzi to do wzrostu zagospodarowania przedmieść. W konsekwencji miasto rozrasta się. W tej fazie urbanizacja dokonuje się na płaszczyźnie demograficznej, ekonomicznej i przestrzennej.
c) faza dezurbanizacji – polega na intensywnym odpływie ludności, zarówno z obszarów centralnych jak i peryferyjnych, na tereny bardziej oddalone (dekoncentracja ludności), czemu towarzyszy słabnący napływ ludności ze wsi. W fazie dezurbanizacji nasilają się negatywne tendencje suburbanizacji. Niekorzyści aglomeracji (niewydolność przeciążonej infrastruktury, brak wolnej przestrzeni miejskiej itp.) przeważają nad korzyściami. Zjawisko to określa się mianem ,,kryzysu śródmieścia”. W fazie tej dochodzi do migracji między miastami. Główne miasto w regionie traci znaczenie, natomiast wzrasta ranga miast średnich. Faza ta prowadzi do rozwoju zespołów miejskich i powstawania rozległych stref zurbanizowanych. W tym stadium rozwoju dominuje urbanizacja ekonomiczna i przestrzenna.
d) faza reurbanizacji – polega na ponownym napływie ludności do zmodernizowanych centrów miast, w których nastąpiła głęboka restrukturyzacja przestrzenna i funkcjonalna oraz poprawa atrakcyjności z punktu widzenia potrzeb mieszkańców oraz przedsiębiorców. Zmiany te dotyczą:
ð rewitalizacji śródmieść (m.in. renowacja zabudowy historycznej, modernizacja zaniedbanych części miasta, budowa nowoczesnych obiektów biurowych, handlowych i rozrywkowych),
ð restrukturyzacja gospodarki miejskiej (np. likwidacja przemysłów tradycyjnych, ciężkich i uciążliwych dla otoczenia),
ð rozbudowa połączeń komunikacyjnych na obszarze aglomeracji (m.in. wdrożenie tzw. inteligentnych systemów transportu miejskiego),
ð polepszenie jakości środowiska (rozwój ekologicznego układu transportowego, zwiększenie przestrzeni otwartych, terenów zielonych, skwerów, parków, pasaży pieszych, tras rowerowych, itp);
ð modernizacja stref mieszkaniowych (nowe dzielnice mieszkaniowe złożone z wielu małych osiedli z zabudową szeregowa jednorodzinną, oddzielonych od siebie korytarzami zieleni i cieków wodnych, stosowanie tzw. architektury w harmonii z przyrodą);
ð poprawa warunków wypoczynku i rekreacji.
Poziom urbanizacji
1. Stopień zurbanizowania danego obszaru określa wskaźnik urbanizacji wyrażony odsetkiem ludności miejskiej. Na początku tego stulecia w miastach zamieszkiwało zaledwie 14% ludności, zaś obecnie - już 47,4%.
2. Wg stopnia zurbanizowania wyróżnia się 3 grupy krajów:
- kraje słabo zurbanizowane > 50% - prawie wszystkie państwa Afryki i większość Azji;
- kraje średnio zurbanizowane (50-75%) - państwa europejskie;
- kraje wysoko zurbanizowane >75% - państwa-miasta (Singapur - 100%, Monako, Watykan), państwa Europy Zach. (Belgia 97, W. Brytania 89, Niemcy 86, Dania 85, Szwecja 83) oraz państwa pozaeuropejskie (Kuwejt 97, Izrael 91, Argentyna 89, Australia i N. Zelandia 85, Japonia i Korea Pd. 79, Brazylia 79,USA 76).
4. Istnieje ścisła zależność między poziomem urbanizacji i poziomem rozwoju gospodarczego krajów.
Skutki procesów urbanizacyjnych
1. Rozwój miast wywołuje konsekwencje zarówno pozytywne, jak i negatywne.
2. Do pozytywnych aspektów urbanizacji zaliczamy:
...
lotdefak