ROZDZIAŁ I

CHARAKTERYSTYKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

1.Pojęcie i rodzaje niepełnosprawności

W teorii i praktyce pedagogiki specjalnej obecnie jednym z ważniejszych trendów jest poznanie i eliminowanie zjawiska izolacji osób niepełnosprawnych. Zagadnienie bezpiecznej przyszłości dla niepełnosprawnych jest najważniejszym problemem rodziców i bliskich. Ostatnie lata uczyniły wiele dyskusji na ten temat w nauce jak i publicystyce.

Przez pojęcie osoby niepełnosprawnej rozumie się osobę „u której uszkodzenie i obniżony stan sprawności organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych, oraz pełnienie ról społecznych biorąc pod uwagę jej płeć, wiek oraz czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe[1]”, bądź też, według K.J. Zabłockiego „to taka osoba, która na skutek ograniczeń pod względem fizycznym, somatycznym lub psychicznym ma znaczne trudności w wywiązywaniu się z zadań, jakie stawia przed nią życie codzienne, szkoła, praca zawodowa i czas wolny[2]”. W języku potocznym niepełnosprawność rozumiana jest jako uszkodzenie organu somatycznego, zamiennie używa się z określeniami typu: ułomność, kalectwo, bądź upośledzenie. Natomiast w socjologicznych ujęciach to uszkodzenie lub ograniczenie funkcjonowania organizmu ( w skutek wady wrodzonej, choroby bądź urazu ) oraz wynikające z tego skutki dla funkcjonowania społecznego osób nimi dotkniętych. Dlatego też cechami które będą wyróżniały osoby niepełnosprawne spośród innych osób nie będzie sama przyczyna ich niepełnosprawności, ale raczej trudności, jaki są z nią związane i potrzeba specjalnej pomocy.

Dziecko niepełnosprawne, jak wyjaśnia A. Maciarz, to takie dziecko „które ma trudności w rozwoju, nauce i w społecznym przystosowaniu z powodu obniżonej sprawności psychofizycznej i któremu potrzebna jest specjalna pomoc[3]”. Zatem niepełnosprawność oznacza stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy, który powoduje okresowe lub trwałe utrudnienie ( trudności te można usunąć lub zmniejszyć przez rehabilitację oraz kształcenie ogólne i zawodowe) ograniczenie bądź uniemożliwienie samodzielnego funkcjonowania.

„Poziom egzystencji jednostki może być na skutek wady wrodzonej, choroby, urazu lub zmian starczych obniżony w stosunku do norm, standardów zdrowotnych, form zachowania przyjętych w danym społeczeństwie[4]”. Wiele osób niepełnosprawnych do pełnienia podstawowych zadań oraz uczestniczenia w życiu społecznym potrzebuje jednej formy pomocy – osobistej lub technicznej, to jednak są osoby które potrzebują obu form pomocy. Koncepcja niepełnosprawności opiera się na założeniu, iż człowiek funkcjonuje na poziomie biologicznym, jednostkowym i społecznym. Odchylenie w poszczególnych wymiarach przyjmuje różne formy, gdyż na poziomie biologicznym oznacza zaburzenie przebiegu funkcji organizmu w zależności od stopnia i zakresu uszkodzenia jego organów. Na poziomie jednostkowym ogranicza aktywność i działanie, a na społecznym, ogranicza uczestniczenie w życiu społecznym.„Według biopsychospołecznej koncepcji – istotę niepełnosprawności stanowi odchylenie od normalnego poziomu funkcjonowania na wymienionych trzech poziomach lub na niektórych z nich[5]”.

Niepełnosprawność umysłowa używana jest zamiennie z terminami takimi jak: „upośledzenie umysłowe”, „niedorozwój umysłowy”, „niepełnosprawność intelektualna”, bądź też „oligofrenia”. Są to pojęcia daleko zakorzenione w literaturze profesjonalnej. Zaznaczyć należy, że termin „upośledzenie umysłowe” jest wciąż używany we wszystkich ważnych dokumentach dotyczących tej kategorii niepełnosprawności i bywa niejednorodnie definiowane. R. Kościelak wyróżnia dwa podejścia wobec definiowania upośledzenia umysłowego, mianowicie; medyczne (opierające się głównie na etiologii i patogenezie upośledzenia umysłowego, wyodrębniając jednostki chorobowe) i behawioralne ( określające niedorozwój umysłowy jako niższą niż przeciętną ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniem w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego.

Kryteria które oceniają poziom funkcjonowania intelektualnego jednostki według R. Kościelaka to psychologiczne („ uwzględnia się pomiar stopnia rozwoju inteligencji czyli swoisty wskaźnik upośledzenia umysłowego; obecnie oceniana jest cała osobowość jednostki i jej procesy regulacyjne: orientacyjno- poznawcze intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, mechanizmy kontroli i procesy wykonawcze[6]”), medyczne ( leczenie i prognoza ), ewolucyjne ( porównywanie dziecka upośledzonego z dzieckiem normalnym w zakresie czynności orientacyjno – poznawczych, intelektualnych, lub wykonawczych), społeczne ( samodzielność, uspołecznienie oraz ogólna zaradność życiowa jednostki). ; oraz pedagogiczne ( związane z możliwością wychowywania i uczenia dzieci upośledzonych umysłowo. Rozpatruje się zasób umiejętności i wiadomości przewidzianych programem nauczania). Te kryteria wpływają na różnorodność klasyfikacji. Na przykład najbardziej znana jest klasyfikacja psychologiczna uwzględniająca pomiar stopnia rozwoju intelektualnego. „Iloraz inteligencji według kryterium psychologicznego stanowi znaczący wskaźnik upośledzenia umysłowego. Nie może on jednak przesądzać o możliwościach dziecka, a powinien być traktowany jako czynnik orientacyjny[7]”.

Upośledzenie lub niepełnosprawność społeczna oznacza mniej uprzywilejowaną sytuacją danej osoby spowodowaną ograniczeniem lub uniemożliwieniem wypełniania ról związanych z jej wiekiem, płcią czy sytuacją społeczną. Niepełnosprawność również ujmuje się jako funkcjonalną, ograniczającą zdolności wykonywania czynności w sposób i w zakresie uważanym za normalny dla człowieka.

Opracowana przez Światową Organizację Zdrowia klasyfikacja niepełnosprawności stanowi wzorzec określania różnych możliwości konsekwencji wrodzonych lub nabytych deficytów zdrowotnych. Tradycyjna klasyfikacja wyróżnia trzy stopnie upośledzenia umysłowego. Najlżejszym stopniem upośledzenia jest debilizm ( II. 50 – 69), następnie średnim stopniem imbecylizm ( II. 20 – 49), a najcięższą postacią upośledzenia jest idiotyzm (II. 0 – 19). Ta trzystopniowa klasyfikacja dawniej używana w orzecznictwie prowadziła do wielu niekorzystnych postaw wobec dziecka. Zastąpiona czterostopniową zaproponowaną przez Amerykańskie Towarzystwo do Spraw Upośledzeń Umysłowych w r. 1959, zmienia poglądy odnośnie zadań i organizacji szkół specjalnych dla dzieci upośledzonych umysłowo. Są to grupy upośledzenia umysłowego odzwierciedlające stopień obniżenia sprawności intelektualnej: lekki, umiarkowany, znaczny oraz głęboki.. ŚOZ uznała również, że „jednostki niepełnosprawne to takie, które nie są w stanie o własnych siłach zaspokoić istotne potrzeby, wchodzić optymalnie w role społeczne i wymagają pomocy z zewnątrz”[8]. Oznacza to wszelki brak anatomicznej struktury narządów oraz zaburzenie funkcji psychicznych lub fizjologicznych organizmu przez wadę wrodzoną, chorobę lub uraz. Według Ligi Stowarzyszeń na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym na upośledzenie składają się dwa komponenty funkcjonowanie intelektualne, które rozpoczyna się od wczesnych lat i jest znacznie poniżej przeciętnego. znaczne osłabienie. Następny natomiast to: znaczne osłabienie zdolności przystosowania się do wymagań kulturowych społeczeństwa.

Do postawienia diagnozy upośledzenia umysłowego , nie wystarcza badanie testowe inteligencji oraz określenie niskiego ilorazu inteligencji. Należałoby poznać również zachowanie przystosowawcze. Nie można rozpatrywać jako jednoznacznej postaci odchyleń od normy, ponieważ różne są kryteria oceny upośledzonych umysłowo  z punktu widzenia ich możliwości  przystosowania społecznego.

2.Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce.

W okresie starożytności jak i średniowiecza stosowano bardzo surowe metody wychowania. Długo nie odróżniano osób chorych psychicznie od upośledzonych umysłowo, i z tego względu częstokroć traktowano ich okrutnie, przez co niejednokrotnie poddawano ich torturom. Wiele dowodów możemy znaleźć w opracowaniach historycznych, kronikach sądowych bądź utworach literackich i malarstwie. „ Poziom ówczesnej wiedzy nie pozwolił na właściwe ustosunkowanie się do zjawisk budzących lęk, do odmiennych  od powszechnie uznawanych za normalne”[9]. W Polsce sytuacja osób upośledzonych umysłowo była zbliżona do ich pozycji w innych krajach. Już w XVIII wieku znęcano się nad osobami niepełnosprawnymi, i to właśnie w tym okresie zrozumiano potrzebę opieki nad chorymi psychicznie. W 1347 roku w statucie wiślickim wzięto w obronę te osoby. A w statucie Litewskim z 1529 roku zawarto postanowienia prawne dotyczące opieki nad chorymi psychicznie i upośledzonymi umysłowo. W XVI i XVII wieku tworzono placówki opiekuńcze w których przebywały dzieci chore, upośledzone umysłowo i kalekie. „ Zakłady tego typu miały charakter przytułków, znajdujących się często w trudnych warunkach lokalowych i higienicznych. Bardzo smutna była egzystencja upośledzonych, których traktowano ówcześnie jako ciężar społeczny”[10]. Placówki prowadzone były przez zakony, właścicieli ziemskich i gromady włościańskie. Najstarszą placówką była szkoła specjalna 7- oddziałowa dla dzieci upośledzonych umysłowo założona w Poznaniu w 1896 roku. Cztery lata później powstała podobna szkoła w Królewskiej Hucie dla 170 dzieci, a w 1906 w Katowicach. A w roku 1907 utworzono zakład dla dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w Karolinie pod Warszawą.

W końcu XIX wieku opieka społeczna została wsparta przez ośrodki publiczne i filantropijne. Jednym z podstawowych problemów opiekuńczo- wychowawczych  było upowszechnienie szkoły elementarnej, i trudności wychowawcze dzieci upośledzonych umysłowo. Dlatego też wzrosło zainteresowanie tymi dziećmi wyrażające się podejmowaniem prób ich kształcenia. „ Konsekwencją owej ewolucji były zmiany prawne oraz rozwój instytucji podejmujących trud opieki, wychowywania i kształcenia osób upośledzonych, toteż w pierwszej kolejności powstały placówki zajmujące się wyłącznie opieką nad osobami niepełnosprawnymi”[11].

Okres międzywojenny w Polsce (1918- 1939) zaznaczał się powstawaniem wielu szkół specjalnych. Pionierem pierwszej takiej szkoły był S. Kopciński w Łodzi. Uczęszczanie do takiej szkoły uzależnione było od istnienia bądź nieistnienia odpowiednich zakładów na określonym terenie. O potrzebie opieki nad dzieckiem upośledzonym umysłowo należało przekonać władze państwowe jak również ogół społeczeństwa. Dlatego też stworzono program, który przewidywał wybudowanie 22 instytutów dla 4300 wychowanków upośledzonych umysłowo jak i organizację klas pomocniczych przy szkołach powszechnych. Praca wychowawcza pozwoliła na wypracowanie różnych metod postępowania. Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie w 1922 podjął się zadań w tym zakresie. Wzrost liczby zakładów dla dzieci upośledzonych umysłowo w latach 1921-1928 i 1980-1995 dokonywał się za sprawą niektórych organizacji i instytucji społecznych , samorządów oraz Ministerstwa Oświaty i Wychowania. Zahamowanie rozwoju działalności opiekuńczo-wychowawczej państwa i samorządu w Polsce nastąpiło w latach 1929- 1939, przy jednoczesnym wzroście aktywności stowarzyszeń i instytucji charytatywno- filantropijnych i społecznych.

Po II wojnie światowej w Polsce szkolnictwo specjalne rekonstruowało się powoli w skutek braku wykwalifikowanych nauczycieli i zniszczeniem kraju. Z 63 szkół specjalnych po 1939r., pozostało tylko 14 i organizowane były w budynkach adoptowanych na cele szkolne. Szkolnictwo specjalne rozwinęło się jako jednolity system oświaty i wychowania. „ Na wzrost opieki nad dzieckiem upośledzonym umysłowo w Polsce wpłynęły warunki społeczno- ekonomiczne w kraju, w którym każda jednostka ma zagwarantowane prawo do nauki, wychowania i leczenia”[12]. Od 1960 do 1973 r. wybudowano 105 nowych szkół i zakładów specjalnych. Organizowano klasy specjalne przy szkołach podstawowych normalnych, co umożliwiło objęcie kształceniem specjalnym dzieci nie umieszczając ich w internatach. By przygotować młodzież upośledzoną umysłowo do życia utworzono zasadnicze szkoły zawodowe specjalne. W 1958 młodzież upośledzona kształciła się w 13 zawodach. Nowością było wprowadzenie przedszkoli specjalnych i tzw. „ Szkół życia”. Te zakłady zostały przejęte przez organy opieki społecznej, a ich rozwój zwiększył się aż pięciokrotnie.

„ Początek lat dziewięćdziesiątych wniósł w nasze życie wiele zmian. Jedną z nich było uwolnienie koncepcji pedagogicznych od wielu zbędnych schematów i niepotrzebnych ram. Był to okres wielu innowacji, ale także wdrażania nie do końca sprawdzonych i przemyślanych pomysłów edukacyjnych . Idea wspólnej edukacji uczniów pełnosprawnych i niepełnosprawnych stała się wówczas bardzo popularna wśród wielu praktyków, odczytywana często jako nowa koncepcja stanowiąca panaceum na wiele problemów edukacyjnych”[13]. Natomiast druga połowa lat dziewięćdziesiątych to okres rozsądnego oglądu i praktycznej weryfikacji. Przemiany społeczne objęły układ polityczny, ład społeczny oraz problemy ekonomiczne.

W roku 1999 rozpoczęto reformę edukacji uczniów niepełnosprawnych. Głównym celem tej reformy było: wyrównanie szans edukacyjnych, podniesienie poziomu edukacji społeczeństwa poprzez upowszechnianie wykształcenia średniego i wyższego, oraz sprzyjanie poprawie jakości edukacji. „Obecnie znajdują się w Sejmie projekty zmian ustawy o systemie oświaty i rozporządzenia ministra edukacji narodowej w sprawie warunków organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dziecka oraz kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi, wymagającymi stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy”[14]. Chodzi tutaj o warunki organizowania wczesnego wspomagania, kształcenia, wychowania oraz opieki dzieci i młodzieży z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi, które wymagają tworzenia specjalnych warunków nauki i metod pracy. Wspomaganie to winno być podejmowane w momencie ustalenia ryzyka wystąpienia nieprawidłowości rozwojowych, po to by nie dopuścić do dalszego pogłębiania się choroby.

„ Dzieciom i młodzieży wymagającym kształcenia specjalnego zmiany w ustawie zapewniają realizację zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego, odpowiednie warunki do nauki, oraz dostępność otoczenia, realizację programu nauczania dostosowanego do potrzeb edukacyjnych, zajęcia rewalidacyjne i w miarę potrzeb inne formy pomocy psychologiczno- pedagogicznej”[15]. W tym kontekście istotne staje się prowadzenie analiz relacji pomiędzy państwem a edukacją, gdyż to właśnie oświata jest w pewnej części współtwórcą ogólnego ładu społecznego i staje się jednym z kazualnych warunków postępu cywilizacyjnego. Z tego względu dynamiczność przemian społeczno- gospodarczych w Polsce spowodowała, że doktryna adaptacyjna, która przygotowuje młode pokolenie do zastanej rzeczywistości jest już przeżytkiem.

„Tymczasem w szkołach specjalnych do momentu wprowadzenia reformy z 1999 roku niezmiennie funkcjonował jeden komplet podręczników. Po tym okresie, w związku z nową podstawą programową, musiały zostać opracowane nowe programy i podręczniki. Komercjalizacja rynku wydawniczego doprowadziła do sytuacji braku zainteresowania ich opracowaniem oficyn wydawniczych, toteż początkowo nauczyciele szkół specjalnych zostali zmuszeni do indywidualnego opracowania programów[16]. Możemy zaobserwować niewielkie zainteresowanie komercyjnych wydawców przygotowaniem i rozpowszechnianiem  rzetelnych materiałów dydaktycznych dla niepełnosprawnych intelektualnie.

Wiele z założeń reformy warunkuje rzeczywiste zmiany w obrębie kształcenia specjalnego. Mniej uwagi poświęcono projektom dotyczącym przemian wyłącznie w zakresie opieki, rehabilitacji, wychowania, i kształcenia dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.. Zatem u podstaw zreformowanego systemu kształcenia specjalnego leży: „ powszechność nauczania, likwidowanie barier architektonicznych, otwarty charakter systemu, zapewnienie warunków realizacji obowiązku szkolnego w sposób dostosowany do tempa rozwoju dziecka, możliwie najwcześniejsze rozpoznanie zaburzeń, realizowanie programu dostosowanego do indywidualnych potrzeb dziecka, rozwijanie zaradności osobistej i umiejętności społecznych, stosowanie aktywnych metod nauczania, wypracowanie koncepcji kształcenia zawodowego i przygotowanie do pracy w powiązaniu z rynkiem pracy, dążenie do orzekania opartego na interdyscyplinarnej diagnozie, wzmocnienie współpracy z rodzicami, ograniczenie nauczania indywidualnego, korzystanie z internatu”[17]. Osoby z upośledzeniem umysłowym, autyzmem, lub złożonymi niepełnosprawnościami mają możliwość realizowania obowiązku szkolnego w formie dopasowanej do swoich potrzeb oraz psychofizycznych możliwości. A osoby o specjalnych potrzebach edukacyjnych, których nie obejmuje system integracyjny, obowiązek szkolny będą realizowały w różnych formach kształcenia specjalnego.

Nowa rzeczywistość społeczna jest, zatem jednym z zasadniczych predykatorów przemian w oświacie specjalnej. Pozytywne zmiany społeczne zachęcają do urzeczywistnienia otwartego modelu kształcenia przy wsparciu ze strony środowiska lokalnego. Obecnie jest pozytywny wzrost różnego rodzaju organizacji i placówek, które podejmują pozalekcyjny trud opieki osób upośledzonych. Dzięki temu dziecko niepełnosprawne może realizować obowiązek szkolny w prywatnych i społecznych placówkach. Tego typu placówki stwarzają lepsze możliwości rozwojowe.

3. System prawny stosowany dla osób niepełnosprawnych

Wobec osób niepełnosprawnych ostatnie lata przyniosły szereg zmian w polityce państwa. „ Stworzone zostało odrębne ustawodawstwo dotyczące rehabilitacji społecznej i zawodowej, oraz zatrudnienia osób niepełnosprawnych, a zatrudnione osoby niepełnosprawne uzyskały zawartą w Kodeksie pracy gwarancję niedyskryminacji w stosunkach pracy ze względu na ich niepełnosprawność”[18]. Istotną rolę przy formułowaniu założeń polityki państwa odgrywa socjalne ustawodawstwo międzynarodowe, które wkracza coraz częściej do krajowego porządku prawnego.

Miejsce osób niepełnosprawnych w społeczeństwie jest wyznaczane przez system prawny, który przyznaje im określone uprawnienia, ustala status oraz zobowiązania osób i instytucji wobec nich. Przepisy prawne mogą być źródłem barier uniemożliwiających funkcjonowanie w społeczeństwie. Każde państwo powinno zapewniać odpowiednie warunki życia wszystkim grupom społecznym, a przede wszystkim tym, którzy potrzebują pomocy w zakresie potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych. Na pierwszy plan wysuwa się potrzeba zapewnienia możliwości realizowania prawa do pracy osób zgodnie z ich kwalifikacjami i stanem zdrowia. Niestety w przepisach prawnych uwzględnia się tylko niektóre potrzeby osób niepełnosprawnych.

„W polityce legislacyjnej osoby niepełnosprawne traktowane są przedmiotowo, a nie podmiotowo. Choć są przede wszystkim adresatami norm prawnych, ich wpływ na tworzenie prawa jest praktycznie żaden”[19]. Istnieją takie akty prawne, które traktują tych obywateli w sposób uprzywilejowany, stwarzając im dodatkowe warunki umożliwiające urzeczywistnienie ich praw i wolności. To jednak są też takie akty prawne, które te prawa zawężają. Włączenie osób niepełnosprawnych do życia zawodowego zależy od rehabilitacji zawodowej. Ma to na celu ułatwienie uzyskania i otrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego, przez korzystanie z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego lub pośrednictwa pracy. Uprawnienia, jakie przysługują osobie niepełnosprawnej zarejestrowanej w rejonowym urzędzie pracy jako bezrobotna lub poszukująca pracy określa ustawodawca. Uprawnieniami tymi są; prawo do korzystania ze szkoleń, oraz możliwość otrzymania pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej.

„Polityka ukierunkowana na promowanie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych widoczna jest również w regulacjach określających obowiązki i uprawnienia pracodawców w stosunku do osób z ograniczoną sprawnością”[20]. Według B. Kuleszy „ Wprowadzone regulacje prawne mają na celu realizację zasady równości szans osób niepełnosprawnych w społeczeństwie oraz sprzyjanie ich rehabilitacji zawodowej i społecznej”[21]. Cel społeczny polega na ukształtowaniu warunków pracy i bytu ludności, pożądanych struktur społecznych i społeczno- kulturalnych, gdzie możliwe będzie sprawiedliwe i efektywne zaspokajanie potrzeb obywateli i ich rodzin, w danym okresie przy poziomie możliwym do realizacji. Chodzi o to by wyrównać szanse osób niepełnosprawnych w stosunku do ogółu społeczeństwa.

Polityka społeczna powinna zagwarantować osobom niepełnosprawnym dochody na poziomie uwzględniającym konieczność zaspokojenia potrzeb wynikających z niepełnosprawności. O pomoc społeczną mogą się zwracać osoby niezależnie od stopnia niepełnosprawności, i korzystać z różnego rodzaju form pomocy np. świadczeń pieniężnych. Prawo do tych świadczeń przysługuje wówczas gdy nie ma źródeł utrzymania lub gdy dochód w rodzinie nie przekracza na każdą osobę poniżej 15 lat- 125 zł. Niepełnosprawnym przysługuje możliwość usług opiekuńczych, mogą to być ośrodki wsparcia, które zapewniają całodzienny pobyt, świadczenia opiekuńcze rekreacyjno- kulturowe oraz edukacyjne.

Jako wspomaganie działania udzielanej szeroko pomocy, jest system zwolnień i ulg podatkowych. „ W podatku dochodowym od osób fizycznych zwolnienie obejmuje kwoty otrzymane przez osoby niepełnosprawne na rehabilitację zawodową, społeczną i leczniczą, jeżeli świadczenia te są wypłacane ze środków PERON oraz z zakładowych funduszy rehabilitacyjnych”[22]. Na cele rehabilitacyjne odlicza się od dochodu wydatki ponoszone przez podatnika będącego osobą niepełnosprawną. Ogólne formalne gwarancje prawa do zabezpieczenia finansowego lub egzystencji osób niepełnosprawnych zawiera Konstytucja RP. Niewątpliwie niektóre rozwiązania prawne, przyjęte odnośnie pewnych świadczeń finansowych z tytułu niepełnosprawności, zostały przyjęte przez polskiego ustawodawcę. Świadczenia udzielane są w ramach szeroko rozumianego zabezpieczenia społecznego, a więc z ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego. A ponadto niepełnosprawność dziecka jest podstawą otrzymania świadczenia w postaci zasiłku stałego.

Zdaniem E. Kuleszy „rozwiązania prawne nie gwarantują jednakże osobom niepełnosprawnym świadczeń finansowych na poziomie uwzględniającym szczególne potrzeby wynikające z niepełnosprawności. Wprawdzie niepełnosprawność stanowi  również podstawę do przyznania dodatku lub zasiłku pielęgnacyjnego, jednakże kwota tego świadczenia nie jest znacząca na tyle, aby zaspokoić szczególne potrzeby wynikające z naruszonej sprawności organizmu”[23]. Można zatem stwierdzić, iż te działania mają charakter jedynie wspomagający. Niezbędne są zmiany w świadomości społecznej, stworzenie normalnych warunków pracy i życia oraz możliwości uczestniczenia w życiu kraju. 

4. Rynek pracy w stosunku do osób niepełnosprawnych

Obecnie w polskim społeczeństwie osób niepełnosprawnych żyje około 5,4 mln co stanowi 14,3% ogółu ludności. Zbiorowość pracujących osób niepełnosprawnych liczy 864,4 tys., czyli 5,9%ogółu pracujących. Niepełnosprawni należą do osób o niekorzystnej sytuacji na rynku pracy. Komisja ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia ( KIZ ) różnicuje poziom niepełnosprawności  według trzech kategorii tak zwanych „ grup inwalidzkich”, które utraciły zdolność do wykonywania pracy. Pierwszą grupą było całkowite inwalidztwo ( osoby niezdolne do pracy i potrzebujące stałej opieki), następną było- poważne inwalidztwo, przejawiające się niezdolnością do pracy z wyjątkiem wykonywania określonej pracy, w specjalnych warunkach.. Osoby z pozostałych grup mogły uzyskać zatrudnienie w licznych zakładach tak zwanej „ pracy chronionej”, które z czasem wraz z restrukturyzacją polskiej sceny gospodarczej zaczęły znikać, przez co pojawił się problem bezrobocia. . Zdaniem E. Trafiałek „ ograniczoną sprawność do wykonywania pracy ( niezależnie, czy była ona skutkiem wad wrodzonych, przebytych urazów, chorób, czy też wypadków przy pracy) określano jako procent utraty zdrowia i zdolności do podejmowania zajęć zarobkowych”[24]. Pole do nadużyć tworzyły liberalne zasady przyznawania uprawnień inwalidy. Niepełna sprawność łączy się z „ naruszeniem lub uszkodzeniem sprawności psychofizycznej, która prowadzi do stanu określonego jako ograniczenie funkcjonalne lub ograniczenie aktywności życiowej człowieka (...) może pojawiać się między innymi, jako: naruszenie sprawności działania lub odchylenie od normy funkcjonowania na skutek stanów określanych jako nerwice”[25].

Niepełnosprawni są grupą wymagającą szczególnej troski i opieki w dziedzinie poradnictwa zawodowego, pośrednictwa pracy oraz zatrudnienia. Możliwość podjęcia pracy zależy od poziomu wykształcenia i rodzaju kwalifikacji. Czynnikami determinującymi podejmowanie zatrudnienia przez osoby niepełnosprawne są: charakter i warunki pracy, stosunek społeczeństwa do upośledzonych, system zabezpieczenia społecznego, oraz sytuacja demograficzno- społeczna.

Na rynku pracy znajduje się niewielki odsetek osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. „ Aktywność zawodową wskazuje niewiele ponad ¼ populacji. Oznacza to, że prawie ¾ jest biernych zawodowo, (...). Jest to zatem kategoria osób o ograniczonych możliwościach aktywności zawodowej. Ich bierność wywołana jest stopniem i rodzajem inwalidztwa, który uniemożliwia podjęcie  i wykonywanie pracy”[26]. Liczba ofert pracy zgłaszanych przez pracodawców jest znacznie niższa niż liczba niepełnosprawnych poszukujących pracy. Większość ofert pracy pochodzi z sektora publicznego.

Osoby niepełnosprawne mogą i powinny pracować. Ze względu na ograniczenia jakim podlegają, rynek pracy jest dla nich podzielony na: chroniony ( gwarantowane miejsca pracy), i otwarty ( zwykłe zakłady pracy dla osób z mniejszym kalectwem i lepiej przystosowane do samodzielnego radzenia sobie). Zatrudnienie w zwykłych zakładach pracy przyjmuje formę zatrudnienia  na takich samych stanowiskach i zasadach  jak pracownicy pełnosprawni oraz „zatrudnienia na stanowiskach specjalnie dobranych i przystosowanych do psychofizycznych możliwości inwalidów”[27]. To jednak trzeba pamiętać, że istnieją bariery w zatrudnieniu na otwartym rynku pracy. Ze strony osób niepełnosprawnych: ograniczone wyszkolenie zawodowe, brak wiary we własne możliwości zawodowe, trudności w adoptowaniu się do nowego środowiska, wygląd zewnętrzny, brak zachęt ze strony rynku pracy. Natomiast ze strony pracodawców: obawy, że zatrudnienie inwalidów przysporzy im wielu kłopotów, ochrona prawa, utrudniająca zwolnienie z pracy niepełnosprawnego, sprzeciw współpracowników wobec zatrudnienia niepełnosprawnych, opór związków zawodowych przed zatrudnieniem nowych pracowników oraz możliwość zwolnienia zakładu z obowiązku zatrudnienia niepełnosprawnych poprzez dokonywanie wpłat na odpowiedni fundusz. Zakład który zatrudnia osoby niepełnosprawne uzyskuje zwrot kosztów związanych z organizacją nowego miejsca pracy lub przystosowania już istniejącego. PFRON zwraca zakładowi koszty tworzenia nowych miejsc pracy do wysokości 30- krotnego przeciętnego wynagrodzenia za każde miejsce pracy

Otwarty rynek pracy oferuje prace proste nie wymagające specjalnych kwalifikacji. Oparty jest na aktach prawnych dotyczących pracodawców i niepełnosprawnych. Wymaga konkurencji niepełnosprawnych ze sprawnymi. Natomiast chroniony rynek pracy „ został stworzony wyłącznie dla ludzi niepełnosprawnych (...) – nie występuje więc na nim konkurencja pomiędzy zdrowymi a niepełnosprawnymi poszukującymi pracy”[28].

Praca zawodowa jest ważną funkcją w życiu człowieka. Możliwość wykonywania pracy daje poczucie własnej wartości  bądź użyteczności. „Praca wreszcie stwarza możliwości rozwoju aktywności w płaszczyźnie koleżeńskiej, towarzyskiej, scala, integruje osoby o podobnych zainteresowaniach pasjach”[29]. Dlatego też należałoby pod adresem ustawodawcy wysunąć postulat by działania legislacyjne szły w dwóch kierunkach tworzenia przepisów prawnych, oraz zmiany przepisów ograniczających ich społeczne funkcjonowanie.

Podsumowując rozdział należy zauważyć, iż ostatnie lata przyniosły wiele korzyści dla osób niepełnosprawnych. Stworzono odrębne ustawodawstwo dotyczące rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz zatrudniania osób niepełnosprawnych. Powołano odrębne jednostki organizacyjne, a obowiązki władz publicznych zyskały rangę normy konstytucyjnej. Obecnie szkolnictwo dla upośledzonych umysłowo przeżywa okres rozwoju. Dzieci niepełnosprawne nie są zwalniane z obowiązku uczęszczania do szkoły, czyli nie zostają pozbawione praw do kształcenia. Istotną rolę w doskonaleniu opieki nad upośledzonymi zaczynają odgrywać stowarzyszenia, organizacje kościelne lub niektóre fundacji. Zatem ten proces będzie się rozwijać i udoskonali opiekę nad upośledzonymi umysłowo.

ROZDZIAŁ II

SYTUACJA OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM

1.      Stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych intelektualnie

W polskiej rzeczywistości społecznej podlegającej regułom gospodarki rynkowej, osoby niepełnosprawne napotykają wiele trudności w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych. To człowiek pełnosprawny zbudował świat w którym żyją niepełnosprawni borykający się z wieloma barierami społecznymi, kulturowymi, zawodowymi i architektonicznymi.

              By nadać egzystencji ludzi niepełnosprawnych normalnego kształtu, trzeba spełnić wiele warunków. Hanna Żuraw uważa, że można zaliczyć do nich „ umożliwienie osobom poszkodowanym na zdrowiu funkcjonowania w rolach społecznych będących udziałem ludzi pełnosprawnych, przejawianie akceptacji wobec osób różniących się od przeciętnej miary- bez dawania im szczególnych praw, ale i bez obarczania ich poczuciem winy i wstydu”[30]. Natomiast osoby niepełnosprawne winny przezwyciężyć siebie, swoje lęki jak i kompleksy spowodowane kalectwem. Muszą spotkać ludzi, dla których ich problemy staną się problemami i sprawami wspólnymi. Owe środowisko lokalne, stanowi obok rodziny, najważniejszy czynnik socjalizacyjny, gdyż jest nieodłącznym elementem życia jednostki.

Według B. Cytowskiej „ stosunek społeczeństw wobec osób nie w pełni sprawnych umysłowo powinno rozpatrywać się w dwóch płaszczyznach. Pierwszą tworzą ludzie naukowo i profesjonalnie zaangażowani w tę dziedzinę (...). Druga warstwa to pozostała większość społeczeństwa, która rzadko styka się w sposób bezpośredni ze zjawiskiem upośledzenia umysłowego (...)”[31]. Pierwsza grupa posiada nowoczesne poglądy, w pełni rozwinięte postawy pozytywne, oraz aktywnie działa na rzecz upośledzonych przez los. Jest nośnikiem nowych idei i zmian. Natomiast druga grupa, jest niejednorodna, posiada wiedzę na różnym poziomie.

W społeczeństwie istnieją stereotypy określające funkcjonowanie ludzi niepełnosprawnych. H. Żuraw uważa, iż „ Jakkolwiek stereotypy są prototypami nieadekwatnymi, to cechuje je widoczna sztywność i trwałość uniemożliwiająca ich modyfikowanie pod wpływem nowych informacji”[32]. Ta trwałość i powszechność stereotypów wywodzi się z funkcji, jakimi są; zbieranie informacji w procesie opisywania ludzi, wyjaśnianie nieznanych zjawisk, zapewnienie szybkiej orientacji w sytuacji. Ponadto stereotypy są istotne dla organizacji życia społecznego- powodując spójność społeczną, zapewniają porządek i trwanie systemu, wskazując odpowiednie pozycje i role członkom określonych grup społecznych. Stereotypy są podobne do uprzedzeń, gdzie przeważają negatywne tendencje oceniające i zawierają komponent poznawczy, afektywny, jak i behawioralny.

Na szczególną uwagę zasługuje analiza stosunku społeczeństwa wobec dziecka upośledzonego umysłowo. Dorośli zwykle traktują niepełnosprawne dzieci z pobłażliwością i sympatią, zaś, gdy te dzieci staną się już dorosłe, zostają odtrąceni przez otoczenie jako pracownicy, lub partnerzy do wspólnego życia. Natomiast grupa rówieśnicza zdaniem B. Cytowskiej „wobec niepełnosprawnych kolegów przejawia najczęściej stosunek ambiwalentny”[33]. Wielu rówieśników wyrażając swoje współczucie, deklaruje jednak mniejszą chęć do wspólnej nauki lub spędzania wolnego czasu. Brak akceptacji ze strony pełnosprawnych dotyczy często osób upośledzonych z zaburzeniami emocjonalnymi, tj. padaczką i mózgowym porażeniem dziecięcym, z obawy przed trudnościami związanymi z ograniczeniami kontaktu słownego bądź niezrozumienie zachowań upośledzonych odbiegających od normalnych. Młodzież szkół ponadpodstawowych, wykazuje pewną zależność w zakresie wiedzy na temat upośledzenia umysłowego.

Również z procesem akceptacji dziecka upośledzonego umysłowo borykają się rodzice takiej osoby, którym często towarzyszy wewnętrzny opór. I podobnie jak większość społeczeństwa polskiego niewiele wiedzą na temat niepełnosprawności intelektualnej- jej przyczyn, przejawów oraz funkcjonowania osób nią dotkniętych. Taka niewielka wiedza pomimo akceptacji i pozytywnego stosunku, niestety może prowadzić do popełniania błędów wychowawczych. Według K. Boczar „ Brak dostatecznej wiedzy o istocie upośledzenia i wszystkich jego aspektach sprawia, Iż rodzice nie umieją właściwie ocenić możliwości rozwojowych tego dziecka ani jego potrzeb, co z kolei wiąże ...