Wyraz „propaganda” pochodzi od łacińskiego propagare, propago, co oznacza pewną czynność rolnika czy ogrodnika, który na roli rozsadza jakiś gatunek roślin. Propagatum — jest tym, co już zostało rozsadzone i przyjęło się, propagandum zaś oznacza to, co należy rozsadzić i zakorzenić. Pojęcie „propaganda” (krzewić, rozszerzać, rozciągać) zostało wprowadzone do życia publicznego w pierwszej połowie XVII w.
W tym znaczeniu użył wówczas wyrazu propagandum Kościół katolicki, gdy papież Grzegorz XV konstytucją Inscrutabili z 22 czerwca 1622 r. ustanowił Kongregację do Propagandy Wiary (Congregatio de Propagande Fide), której celem było krzewienie wiary katolickiej w świecie jeszcze nie poddanym ewangelizacji oraz wykorzenienie herezji w zakresie doktryny Kościoła. Chociaż nowo powstała kongregacja odnosiła się do rozpowszechniania wiary, a nie opinii na ten temat, to jednak termin „propaganda” zaczął funkcjonować jako zdobywanie zwolenników dla nowej głoszonej prawdy.
Z biegiem czasu pojęcie propagandy ulegało przemianom, przede wszystkim zmieniając obszar kościelny i religijny na świecki, ideologiczny i polityczny.
Propaganda jest jedną z form komunikowania. Jej istotą jest wysyłanie komunikatu (message) od nadawcy do odbiorcy, co w przeważającej większości wypadków przybiera formę pośrednią, gdyż komunikat trafia do odbiorcy za pośrednictwem mediów masowych. Nadawcami propagandy są głównie organizacje i instytucje, takie jak: rządy, partie polityczne, różne organizacje społeczno-polityczne, korporacje, kościoły i związki wyznaniowe, instytucje wychowawcze i kształcące, elity polityczne, grupy społeczne itd.
Bardzo różnie definiowano propagandę. Wśród wielu definicji warto przytoczyć kilka:
— „pod wpływem propagandy każda jednostka zachowuje się tak, jak gdyby jej reakcje były wynikiem jej własnej decyzji. Wiele jednostek można zmusić do takiego samego zachowania, przy czym każdą pozornie kierują jej własne sądy”.
— „propagandę rozumie się jako specyficzną formę pobudzeń, która — jeżeli jest skuteczna — daje w wyniku proces sugestii”
— „cały szereg czynności społecznych podporządkowanych określonej ideologii grupowej, a kierowanych przez daną grupę ku jednemu celowi: zakorzenieniu danej ideologii tam, gdzie dotąd jeszcze nie rośnie”
— „propagandę można zdefiniować jako sztukę zmuszania ludzi do robienia tego, czego by nie robili, gdyby dysponowali wszystkimi danymi dotyczącymi sytuacji”
— „propaganda jest celową i systematyczną próbą kształtowania percepcji, manipulowania myślami i bezpośrednimi zachowaniami w celu osiągnięcia takich reakcji, które są zgodne z pożądanymi intencjami propagandzisty’’
Propagandę w sensie szerokim tworzą:
— akcja psychologiczna, czyli metody czysto psychologiczne stosowane w celu modyfikowania opinii;
— wojna psychologiczna — adresowana do przeciwników wewnętrznych, jak i zewnętrznych za pomocą środków psychologicznych w celu obniżenia lub zniszczenia ich morale;
— reedukacja i pranie mózgów, których celem jest transformacja przeciwnika w sprzymierzeńca;
— publiczne i ludzkie relacje, których celem jest promowanie i afirmowanie pewnych wartości, a także adaptacja jednostki i grup społecznych do konsumpcji i aktywności (wytworzenie postaw konformistycznych).
W sensie wąskim propaganda to połączenie technik organizacyjnych i obramowań, czyli zarządzanie i programowanie akcji propagandowej.
Propaganda jest też rozumiana jako połączenie komunikowania informacyjnego (dzielenie się ideami, wyjaśnianie, instruktaż) i perswazyjnego (wpływanie na zachowanie, wzmacnianie postaw, zmiana zachowań i postaw). Wówczas jest ona rozumiana jako proces kontroli przepływu informacji, kierowania opinią publiczną i manipulowania wzorami zachowań.
W ten sposób w definicji propagandy oddziela się ją od innych sposobów oddziaływania: perswazji (gdyż propaganda oddziałuje na szerokie grupy ludzi), agitacji (w której chodzi o doraźny skutek), demagogii (zwodnicze oddziaływanie na ludzi, opiera się na złej woli tych, którzy ją kreują), reklamy (różnią się celem i zakresem stosowalności) oraz nauczania, które różni się od propagandy celem, jakim jest przekazanie sprawdzonych wiadomości, ukształtowanie określonych umiejętności oraz pożytecznych nawyków.
W historii propagandy można wyraźnie wyróżnić dwa istotne etapy:
1. Etap bezpośrednich form propagandowych, opierających się zasadniczo na słowie mówionym, trwającym do wynalezienia druku w XV w.
Obejmuje on starożytność i średniowiecze. Jak słusznie zauważono, „propaganda nie czekała swej nazwy, by zacząć istnieć i działać”Rozwijała się równolegle z retoryką, a zwłaszcza z jej nurtem perswazyjnym (sofiści, erystyka), który czynił „słabą mowę silną”. Poza werbalnymi środkami propagandy (oracje) oraz nielicznymi literalnymi (prototyp gazety „Acta Diurna”, ręcznie przepisywane ulotki, napisy na murach, plakaty — ogłoszenia, rysunki, karykatury) do specyficznych form propagandowych należało publiczne celebrowanie uroczystości (igrzyska, święta religijne, kulty boskie składane władcom, triumfalne pochody itp.).
W średniowieczu pojawiły się ponadto propagandowe widowiska farsowe, wykorzystujące komizm sytuacyjny, aluzje i alegorie w rozgrywkach politycznych. W XIV w. we Francji pojawiły się tzw. sottie, czyli rodzaj farsy satyryczno-politycznej, grywanej przez zespoły błaznów, ośmieszających przeciwników i ich idee. Zaczęto tworzyć tzw. pieśni polityczne o treści satyrycznej, przeróżne postylle (zbiory kazań komentujące różne fragmenty Biblii) i apologie (pisma obrończe i usprawiedliwiające)
2. Etap zróżnicowanych form propagandowych — bezpośrednich i pośrednich, od XVI w. do chwili obecnej.
Intensywny rozwój propagandy umożliwiały czynniki ekonomiczne (wzrost zamożności obywateli), technologiczne (nowe wynalazki), społeczne (powszechniejszy dostęp do oświaty), polityczne (pojawienie się nowych form życia politycznego — partii, parlamentaryzmu, prawa wyborczego) oraz wyodrębnienie specjalistycznych dziedzin nauki (teoria propagandy, psychologia propagandy, marketing polityczny, public relations).
W początkowym etapie (XVI—XVIII w.) decydujący wpływ na rozwój propagandy miało wynalezienie druku, co przyczyniło się do rozwoju publicystyki. Była ona wykorzystywana przez warstwy rządzące: władców, szlachtę, arystokrację, rodzącą się burżuazję. Przykładem może być panowanie Maksymiliana I w Niemczech (czterokrotnie zwiększył nakład wydawanych czasopism i książek popierających władcę, wzrosła liczba ulotek, krążących sloganów, małych druków) oraz Ludwika XIV we Francji (pierwsza francuska gazeta „La Gazette”, założenie Akademii Francuskiej; jej członkom — wybitnym literatom i pisarzom — wypłacano pensję, zjednując sobie ich przychylność. Król uroczyście obchodził swoje urodziny, zwycięskie bitwy, utrzymywał na dworze wielu malarzy, rzeźbiarzy, poetów i muzyków — określanych mianem pochlebców). W okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej powstał pierwszy świecki urząd propagandy, który stosował wiele środków, jak beret frygijski, gałązka wolności, kokarda narodowa, waserwaga jako symbol równości, slogany „wolność — równość — braterstwo”, marsze, śpiewanie „Marsylianki”. Propagandzie służyły ponadto kreowane mity, na przykład mit bogini rozumu, hymn wolności, nabożeństwa rewolucyjne i inne.
Wiek XIX był fazą dominacji w propagandzie masowej prasy, czemu sprzyjał rozwój techniki drukarskiej. W prasie ukazały się pierwsze fotografie (1865), zastosowano po raz pierwszy raster (1880) i maszynę heliograwiurową, która umożliwiła wydawanie prasy ilustrowanej
Pierwsza połowa XX w. była fazą kina i „złotych lat radia” w propagandzie. W tym czasie propaganda stała się instytucją państwową, pozostającą w gestii sprawujących władzę. Wyznaczono jej dwa cele: wewnętrzny — integrację społeczeństwa oraz zewnętrzny — osłabienie przeciwnika (zwłaszcza w okresie kampanii wojennych). Radio Londyn nadawało w 48 językach programy opracowane według wzorów kulturowych poszczególnych narodów. W Stanach Zjednoczonych powstało „Psychological Warfare Bureau”, które wypracowane w sposób naukowy techniki propagandy stosowało na terenach okupanta.
Druga połowa XX w. była zdecydowanie fazą dominacji telewizji, co wiązało się ze wzrostem znaczenia tego środka komunikowania. Inauguracja pierwszych kanałów telewizyjnych i sieci (w USA w latach pięćdziesiątych) rozpoczęła erę telewizji.
Późniejsze lata przyniosły ukształtowanie się rozwiniętego systemu masowego komunikowania, który wtargnął we wszystkie dziedziny ludzkiej aktywności, stając się integralną częścią życia społecznego. Pojawiły się liczne instytucje usługowe, specjalizujące się w dziedzinie propagandy, marketingu, reklamy i promocji politycznej, ekonomicznej i kulturowej.
Wśród funkcji propagandy najczęściej wymienia się:
— funkcję integracyjną — jej celem jest stabilizacja istniejącego systemu politycznego i społecznego; ma służyć unifikacji oraz wzmocnieniu struktur; adresowana do odbiorcy wykształconego i dobrze poinformowanego;
— funkcję adaptacyjną (agitacyjną lub agitatywną) — działanie w kierunku poderwania ludzi do czynu lub akcji, ale jej rzeczywistym celem jest zdobycie akceptacji dla ideologii lub systemu politycznego i wykształcenie nowych wzorów zachowań; najczęściej uprawiana w sytuacjach rewolucyjnych;
— funkcję informacyjno-interpretacyjną — informacja odgrywa jednak drugorzędną rolę i jest jedynie elementem przekazu, na podstawie którego buduje się interpretację;
— funkcję dezinformacyjną i demaskatorską — dezinformacja odgrywa dużą rolę w propagandzie zewnętrznej, w której obiektem oddziaływania jest przeciwnik bądź wróg państwa, demaskacja zaś jest reakcją na nią — służy odkrywaniu niezgodnych z prawdą informacji.
Nie ma jednej propagandy, gdyż istnieją jej różne oblicza. Wynika to z faktu, że współtworzą ją takie czynniki, jak adresat działań propagandowych (robotnicy, rolnicy, związki zawodowe), realizowane cele (skompromitowanie partii, antagonizowanie grup społecznych) czy okoliczności i sytuacje społeczne (wybory, wojna).
Można wymienić kilka typologii propagandy, uwzględniając różne jej aspekty. Do najczęściej spotykanych należy:
1. Ze względu na treść: propaganda społeczna nazywana też socjologiczną (prowadzi do adaptacji jednostek w społeczeństwie, kreuje nowe zwyczaje, agituje w klimacie pokoju); polityczną (techniki wpływania na obywateli wypracowane i stosowane przez instytucje władzy; występują trzy jej typy: modyfikujące postawy, informacyjne, promujące jednostki i instytucje); ekonomiczną; zdrowotną; naukową; edukacyjną; sportową.
2. Według stopnia zafałszowania treści: propagandę białą — pochodzi od dobrze zidentyfikowanego nadawcy (np. Radio Moskwa, Radio Głos Ameryki); szarą — źródło przekazu może, ale nie musi być poprawnie identyfikowane, a podawane przez nie informacje nie są zbyt precyzyjne (podaje w wątpliwość prawdomówność wroga, jego kompetencje i uczciwość); czarną — określana jako „wielkie kłamstwo”, cechuje ją fałszywe źródło przekazu, ukrywające rzeczywistego nadawcę oraz sfabrykowane, nieprawdziwe informacje.
3. Według kierunku oddziaływania: propagandę zewnętrzną — skierowaną do obywateli państw obcych (głównie w okresie konfliktu militarnego, wojny psychologicznej) oraz wewnętrzną — skierowaną do obywateli własnego państwa, jako „komunikowanie polityczne”, ma charakter zinstytucjonalizowany, jej celem jest wyjaśnienie decyzji ośrodków władzy (wskaźnik demokracji i skuteczności). W systemie demokratycznym nadawcy propagandy dysponują trzema środkami wpływu na postawy i zachowania społeczne: perswazją (środek psychologiczny), zmuszaniem (środek prawny) i kontrolą (środek prawno-psychologiczny).
4. Ze względu na przebieg procesu propagandowego w społeczeństwie: propagandę horyzontalną — ma charakter bieżący, odnosi się do najświeższych wydarzeń, działa we wnętrzu grup społecznych, gdzie nie ma organizacji, ustalonych zasad i liderów, jak rodzina, szkoła, krąg znajomych; wertykalną — cechuje ją występowanie liderów, dyrektorów, struktur, autorytetów itp., przepływ przekazów odbywa się „od góry”, czyli z wierzchołków struktury „do dołu”, czyli do przeciętnego obywatela, jest silnie scentralizowana.
5. Ze względu na zależność w czasie między przekazem a wydarzeniami, których dotyczy: propagandę poprzedzającą — wyprzedza wydarzenia lub fakty, które są z reguły zaplanowane i dobrze przygotowane, przewiduje reakcję odbiorcy, np. kampanie promujące osobistości polityczne; towarzyszącą — współistnieje z wydarzeniem, opisuje je i tłumaczy, interpretuje zgodnie z interesem propagandzisty, musi być operatywna, szybko modyfikować swe treści w zależności od zachodzących zmian; następcza, czyli post factum — duże znaczenie ma tzw. efekt pierwszeństwa, ale opinie docierające po fakcie mogą dokonywać pewnych małych modyfikacji w końcowym efekcie propagandowym, zwłaszcza stymulując odbiorców w kierunku niepożądanym przez nadawcę.
6. Ze względu na sposób rozpowszechniania: propagandę bezpośrednią (interaktywną) — osobisty kontakt nadawcy z odbiorcą, który cechuje bezpośredniość, aktualność, sprzężenie zwrotne, zaangażowanie emocjonalne uczestników, niewielki zasięg, niewielki lub żaden stopień sformalizowania (np. podczas spotkań zamkniętych lub otwartych z politykami); pośrednią (impersonalną) — jej podstawą są środki masowego przekazu, które stają się pośrednikiem w procesie przenoszenia informacji od nadawcy do odbiorcy, a cechuje je ograniczony kanał sensoryczny zaangażowanych w...
Logopeda-Iwona