Dariusz Root Staropolskie chorografie Pocz�tki - rozw�j - przemiany gatunku Dariusz Rott Prace Naukowe Uniwersytetu �l�skiego w Katowicach nr 1526 i[i^W Staropolskie chorografie Pocz�tki - rozw�j - przemiany gatunku Biblioteka IHUW 1076001021 Wydawnictwo Uniwersytetu �l�skiego l ^Sy j Katowice 1995 W4- 0^0 BBUOTEKAINSmUTUHISTOflYuZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego "u. ^wra -- '/-'w Wpisanodo DzialW-Hr inwentarza �oOW- & Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej Jerzy Paszek Recenzent Hanna Dziechci�ska Na ok�adce: Jan Vermeer van Delft: Geograf (ok. 1668-1669), olej na p��tnie, Stadelsches Kunstinstitut, Frankfurt nad Menem 99?-K-(9?< Spis tre�ci Wst�p ................................................. 7 Rozdzia� I Historyk literatury wobec pi�miennictwa geograficznego ..... 16 Rozdzia� II Dzieje terminu i jego znaczenie. Europejskie tradycje gatunku 30 Rozdzia� III Chorografie przedd�ugoszowe ............................. 62 Rozdzia� IV Chorographia Regni Poloniae Jana D�ugosza ................ 99 Rozdzia� V , Mieszane struktury gatunkowe. Opis Ziemi �wi�tej Anzelma Polaka - Andrzeja Rymszy ...................... 124 Rozdzia� VI Rekonesans w sprawie dalszych los�w gatunku ............ 142 Zako�czenie ........................................... 156 Indeks os�b ........................................... 160 Summary................................................ 166 Zusammenfassung......................................... 167 Geografia i historia wype�niaj� ca�y zakres naszej wiedzy � geografia � przestrze�, historia - czas. Immanuel Kant Badacz straci kontakt z rzeczywisto�ci� (bez kt�rego wszelka jego praca stanie si� dobrze uporz�dkowan� zabaw�), je�eli w razie potrzeby nie b�dzie si� wpatrywa� w to, co wykracza poza obr�b pola jego pracy. Martin Buber Wst�p Moja rozprawa wynik�a z niezgody na pomijanie w badaniach historycznoliterackich staropolskich chorografii, kt�rym uwag� po�wi�cano dotychczas marginalnie, okazjonalnie i wycinkowo, najcz�ciej zaznaczaj�c jedynie, �e stanowi� one element wst�pu, wprowadzenia geograficznego do oma- wianego dzie�a historycznego. Nie mo�na si� z tym zgodzi�, bior�c pod uwag� fakt, �e w pi�miennictwie staropolskim, gdzie chorografie s� faktem literackim, m�wimy przecie� o tekstach stworzonych przez autor�w literatury okre�lanej przymiotnikiem pi�kna. Wymie- ni� mo�na tutaj cho�by Galla Anonima czy Jana D�ugosza. M�wi� tutaj r�wnie� o tekstach niebywale popularnych w kulturze literackiej, historii i geografii dawnej Polski, przekazach wielokrotnie przedrukowywanych, t�umaczonych i wykorzystywanych. I zn�w zaledwie kilka przyk�ad�w. Chorographia Regni Poloniae D�ugosza do XIX wieku by�a niedo�cig�ym wzorcem dla autor�w geografii regionalnych i opis�w naszego kraju. Dzie�o Macieja z Miechowa o Sarmacji azjatyckiej i europejskiej w kr�tkim czasie do- czeka�o si� kilkunastu wyda� i t�umacze�, a jego przek�ad na j�zyk polski w roku 1535, dokonany przez Andrzeja Gla- bera z Kobylina, jest jednocze�nie pierwsz� ksi��k� geogra- ficzn� wy dan� w j�zyku polskim. Chorografia Ziemi �wi�- tej autorstwa Anzelma Polaka, przet�umaczona przez Andrze- ja Rymsz�, by�a drukowana jako przewodnik po okolicach Jerozolimy jeszcze w naszym stuleciu! Wyj�tkow� popularno�ci� cieszy�y si� r�wnie� przekazy Marcina Bielskiego, Marcina Kromera czy Szymona Starowolskiego. Stosunkowo �atwo jest �ledzi� pozaliterackie, spo�eczne i socjologicz- ne �r�d�a rozwoju gatunku. S� nimi bez w�tpienia m.in. rozw�j wiedzy geograficznej, zainteresowa� przestrzeni� i miejscem. Wybitny polski badacz geografii Boles�aw Olszewicz widzia� �r�d�a gwa�townego rozwo- ju chorografii w �rezygnacji z bada� nad dalekimi krajami i ze�rodkowa- niu pracy na badaniu i poznawaniu w�asnego kraju i ziem przyleg�ych do Polski"'. Literatura zwi�zana z chorografiami w polskim pi�miennictwie nauko- wym (dotyczy to nawet chorografii Galla Anonima), poza jedynym D�u- goszem, w zasadzie nie istnieje, cho� same chorografie by�y okazjonalnie wzmiankowane w wielu pracach. Prace przyczynkarskie, kt�re powsta�y w XIX i na pocz�tku XX wieku, nie mog� ju� jednak dzisiaj spe�nia� wy- mog�w naukowo�ci. Wiele drobnych informacji o interesuj�cym mnie gatunku jest rozsianych w rozprawach historyk�w, historyk�w literatury i geografii. Dotychczas chorografie przedstawia�o si� najcz�ciej jako �r�d�o do dziej�w geografii w dawnej Polsce. Trudno prace te tutaj omawia� szcze- g�owo czy wydziela� dla nich osobny rozdzia�. Wi�kszo�� z nich zostanie krytycznie rozpatrzona w dalszych cz�ciach mojej ksi��ki i odnotowana w przypisach. Kolejna wa�na obserwacja - niewiele napisano o historycznoliterackich aspektach kronikarstwa, z kt�rymi chorografie s� do�� �ci�le zwi�zane, koncentruj�c si� na kwestii wiarygodno�ci fakt�w zawartych w kronikach, na co s�usznie zwr�ci� uwag� niedawno Kazimierz Liman2, a w tym uj�ciu chorografie rozpatrywano jedynie pod wzgl�dem stopnia ich zgodno�ci z realiami przedstawianego terytorium. Bada� nie u�atwia r�wnie� fakt bra- ku na gruncie polskim syntezy literatury geograficznej i podr�niczej oraz wielu wyda� poszczeg�lnych tekst�w chorograficznych z literatury po- wszechnej. Ju� w �redniowieczu przestrze� fizyczna staje si� podstaw� zapisu wyobra�e� religijnych, mit�w, zapatrywa� na �wiat ludzi, kt�rzy j� zamie- ' B. Olszewicz : Geografia polska w dobie Odrodzenia. W: Odrodzenie w Pol- sce. Historia nauki. Red. B. Suchodolski. T. 2. Cz. 2. Warszawa 1958, s. 123. 2 K. Li ma�: Poetyka �aci�skich kronik �redniowiecznych. �Filomata" 1991, s. 223. szkuj�. Na wy�szym poziomie kulturowej wiedzy pojawia si� literacka i historiograf! czna refleksja wtopiona w opis przestrzeni. Chorografia sta- nowi wi�c rodzaj swoistej artykulacji przestrzeni i jako taka mo�e w przy- sz�o�ci pos�u�y� do cennych obserwacji historykom kultury staropolskiej. Zakres pracy. Ramy czasowe. Ograniczenia Trzeba pami�ta�, �e omawiane teksty w wielu wypadkach stanowi�y jedynie cz�� wi�kszych utwor�w o r�nym charakterze: traktat�w geogra- ficznych, dzie� historiograficznych, relacji z podr�y, encyklopedii; czasem uzupe�nia�y przekaz kartograficzny. Cz�ste by�y wypadki, �e chorografie by�y jedynie suchymi katalogami nazwowymi o znikomej warto�ci artystycz- nej. Niekt�rym jednak realizacjom gatunkowym trudno odm�wi� walor�w artystycznych, W swych badaniach nie podejmuj� problematyki kartograficznej. Takie uj�cie znacznie wykracza�oby poza kompetencje historyka literatury. Nie �wiadczy to jednak, �e sfera ta zosta�a ca�kowicie pomini�ta. B�dzie od- notowywana jako kontekst moich bada�. Odsy�am do niej r�wnie� w przypisach. Ograniczenia, przed kt�rymi stan��em z wyboru b�d� z konieczno�ci, prowadz� do refleksji, �e warto w przysz�o�ci podj�� interdyscyplinarne badania nad staropolskim pi�miennictwem geograficznym. Analizy te obj�yby r�wnie� utwory o charakterze encyklopedycznym, teologicznym i literackim, kt�re w pracy, z wyj�tkiem rozdzia�u o tradycjach gatunku, zosta�y pomini�te. Historycy musieliby tak�e przebada� zapiski dokumen- towe, m.in. zestawy nada� i opisy granic. Teksty te, ze wzgl�du na sw� specyfik�, musz� pozosta� poza obszarem zainteresowa� historyka litera- tury, jako przekazy jedynie o funkcji informacyjnej3. Tego zadania w pracy oczywi�cie nie podejmuj�. Badania takie postulowa� m.in. Bronis�aw Geremek w rozprawie Geografia {Apokalipsa. Poj�cie Europy u Jakuba z Parady�a. W: Mente et litteris. O kulturze i spo�ecze�stwie wiek�w �rednich. Red. G. L a b u d a, J. Strzelczyk iin. Po- zna� 1984. 9 Rozprawa nie stanowi r�wnie� pr�by stworzenia swoistego katalogu motyw�w chorograficznych w literaturze staropolskiej. Daleki jestem od takiego sposobu uj�cia tematu. Chronologicznie praca obejmuje zasadniczo okres w staropolskiej hi- storiografii od powstania przekazu Galla Anonima (pocz�tek w XII wie- ku), jako pierwszej chorografii napisanej na ziemiach polskich, poprzez chorografie w Kronice wielkopolskiej, w przekazie Dzierzwy, szczytow� dla rozwoju gatunku - w Rocznikach autorstwa Jana D�ugosza, w trakta- cie Macieja z Miechowa, po dzie�o Marcina Kromera. Polonia Kromera stanowi swoisty punkt doj�cia staropolskich chorografii i etap pocz�tko- wy traktat�w o charakterze geograficzno-spo�eczno-historycznym. Z bogatego, ci�gle jeszcze czekaj�cego na swego monografist�, pi�mien- nictwa geograficznego dokona�em wyboru tych chorografii, w kt�rych w spos�b bardziej wyrazisty ujawnia�a si� struktura gatunku, kt�re stano- wi�y przyk�ady realizacji gatunkowych konwencji, lub tych, kt�re si� z niej, przynajmniej cz�ciowo, wy�amywa�y, jak ma to na przyk�ad miejsce w przypadku chorografii Ziemi �wi�tej Anzelma Polaka -Andrzeja Rym- szy czy wcze�niejszej realizacji gatunku autorstwa (zagadnienie nie jest do ko�ca rozstrzygni�te) Benedykta Polaka. Interesuj�ce mnie utwory, w dobie staropolskiej znane i popularne, nie zawsze by�y dostrzegane przez dwudziestowiecznych historyk�w literatu- ry. Niekt�re dzie�a, pozostaj�ce poza obr�bem moich obserwacji, s� wy��cz- nie opisami katalogowymi (np. Wszystkiej Lifflandzkiej ziemie [...] opisa- nie Marcina Kwiatkowskiego, Kr�lewiec 1567), przekazami jedynie wt�r- nymi, wzgl�dem m.in. Jana D�ugosza, lub tekstami, w kt�rych wydzielanie chorografii stanowi�oby zabieg sztuczny (liczne staropolskie opisy podr�y o charakterze diariuszowym, gdzie element czasu i drogi - przebywanej przestrzeni, konstruuje kompozycj�). Ograniczy�em si� r�wnie� do tekst�w opisuj�cych najcz�ciej wi�ksze terytorium, pomijaj�c interesuj�c�! wart� odr�bnych bada� historiografi� �l�sk� czy inne kroniki lokalne, w kt�rych r�wnie� ujawnia�y si� cz�sto przynajmniej elementy chorogra...
madzia.1majka2