E T A P Y R O Z W O J U M O W Y
Problem periodyzacji rozwoju mowy dotyczy nie tylko logopedii. Dotychczasowe podziały dokonywane są również, m.in. w oparciu o psychologię czy językoznawstwo.
Psychologia włącza rozwój mowy do ogólnego rozwoju dziecka. W ujęciu językoznawczym podziały zbliżają się do chronologii wypowiadanego przez dziecko tekstu (W. Tłokiński 1982, s. 77).
Bez względu jednak na sposób podziału bezsprzeczny jest fakt, że rozwój mowy, jak każdej innej sprawności człowieka rozpoczyna się już od momentu poczęcia. Okres prenatalny zwany też wewnątrzłonowym trwa 38 - 42 tygodni życia płodowego. Faza ta jest dla przyszłości dziecka ogromnie ważna (etap przygotowawczy, od 3 – 9 msc. życia płodowego).
L. Kaczmarek za M. i A. Kushi stwierdzają, że z chwilą poczęcia rozpoczyna się trwający przez całą ciążę i poród okres wychowania. Problem ciągłości między okresem płodowym (prenatalnym), a pozałonowym (postnatalnym) jest przedmiotem badań coraz szerszego kręgu naukowców (L. Kaczmarek 1992, s. 58).
O ważności okresu prenatalnego wypowiadano się już w przeszłości. Uwagę na ten okres zwrócił m.in. J. Śniadecki. Twierdził, że troska nad wychowaniem i rozwojem dziecka powinna zacząć się nie tylko "równo z ich narodzeniem, ale nawet równo z poczęciem i tym większej wymaga pilności, im człowiek tego poczęcia jest bliższy". (L. Kaczmarek 1992, s. 58).
L. Kaczmarek podtrzymując twierdzenie, że narodzenie nie jest początkiem lecz jedynie jednym z etapów życia wskazuje na zagadnienia związane z mową już w życiu płodowym.
W 3. miesiącu życia płodowego wykształcają się narządy mowne i od tego momentu rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Rozwijają się obszary myślowe, drogi nerwowe, krtań, płuca, słuch, wzrok, centralne ośrodki słuchowe, wzrokowe itp.
Jednym z pierwszych zjawisk jakie odbiera płód i rejestruje w pamięci są zjawiska rytmiczne.
a Czteromiesięczny płód odczuwa ruchy kołyszące w czasie chodu matki.
Od czwartego miesiąca życia płodowego dziecko zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Wyraża się to niepokojem ruchowym i przyśpieszonym biciem serca.
a Sześciomiesięczny płód potrafi ssać swój palec
a Siedmiomiesięczny płód odczuwa już słuchowo bicie serca matki. Dziecko rejestruje w swej pamięci głos matki, dlatego jest on mu najbliższy po narodzeniu. (L. Kaczmarek 1992, s. 57 - 66).
W okresie prenatalnym formuje się również narząd kontrolujący mowę i wzrok. Te prenatalne uwarunkowania pozwalają włączyć się w życie społeczne narodzonemu dziecku (D. Kornas - Bielą 1991, s. 13 - 20).
Następną fazą rozwoju dziecka jest moment narodzin.
L. Kaczmarek podkreśla rolę więzi emocjonalnej matki z dzieckiem. Twierdzi, że porzucenie dziecka po urodzeniu, podobnie jak odrzucenie go przed porodem powoduje zespół choroby sierocej. Dla wzmocnienia więzi uczuciowej współcześnie wprowadza się po porodzie bezpośredni kontakt z matką przez ułożenie noworodka na brzuchu matki, bądź przystawienie go do piersi (L. Kaczmarek 1992, s. 57 - 66).
Zabiegi te mają wspomagać rozwój dziecka.
Pierwszą reakcją dziecka po przyjściu na świat jest krzyk. Jest to pierwszy środek komunikacji dziecka z otoczeniem. Od tego momentu rozpoczyna się życie pozałonowe (L. Kaczmarek 1992, s. 57 - 66).
Następny okres rozwoju dziecka - postnatalny, jest podzielony na kolejne okresy, w których kształtuje się rozwój mowy dziecka.
a) Okres melodii (sygnału apelu). 0 – 1 r. ż
Okres melodii przypada na 1. rok życia dziecka. Na tym etapie komunikacji werbalnej dziecko posługuje się krzykiem, płaczem, tworami onomatopeicznymi, które są naśladownictwem usłyszanych dźwięków. Tym środkom wyrazu zwanego też przez L. Kaczmarka sygnałem apelem, towarzyszą gesty i mimika (L. Kaczmarek 1977, s. 92-93).
Charakterystyczne dla tego okresu jest głużenie i gaworzenie. Zanim jednak omówię te formy komunikacji zwracam uwagę na pierwszą formę kontaktu dziecka z otoczeniem - krzyk.
Krzyk jest ćwiczeniem narządu oddechowego, a zarazem formą komunikacji z otoczeniem. Po krzyku matka rozpoznaje potrzeby dziecka (M. Minczakiewicz 1997, s. 66 - 67).
Badacze amerykańscy, m.in. E. Hurlock, wiele uwagi poświęcili tej formie porozumiewania się.
Krzyk dziecka spowodowany jest pierwszym oddechem i świadczy o jego prawidłowym rozwoju. Małe dziecko krzyczy kiedy jest głodne, wystraszone, kiedy jest mu zimno lub gdy chce zwrócić na siebie uwagę. E. Hurlock odróżnia kilka odmian krzyku. Zwraca uwagę na fakt, że intensywność i rytm krzyku dziecka głodnego i chorego jest inny. Badania prowadzone przez autorkę wykazały, że większość dźwięków wydawanych podczas krzyku stanowią samogłoski z przewagą a i e.
U niemowląt starszych samogłoski przednie (e, i, y) występowały rzadziej, częściej spotykane są samogłoski środkowe i tylne (a, o, u).
Krzykowi małych dzieci towarzyszą też ruchy. Są to energiczne ruchy całego ciała głównie rąk i nóg. Formą porozumiewania się przedjęzykowego są także gesty (język całego organizmu). Do najbardziej znanych i zaobserwowanych gestów zalicza się wyrzucanie smoczka z ust, wyrzucanie pokarmu z ust, co oznacza, że dziecko nie jest głodne i w ten sposób oznajmia to otoczeniu. Częstym gestem jest również uśmiechanie się małego dziecka, co oznacza, że jest spokojne i zadowolone (E. Hurlock 1961, s. 212 -221).
Około 2-3 miesiąca życia pojawia się u niemowlęcia następna forma prewokaliczna - głużenie. Głużenie jest odruchem bezwarunkowym. Polega ono na przypadkowych ruchach narządów artykulacyjnych, w wyniku czego powstają dźwięki zbliżone do samogłosek i spółgłosek. Okres głużenia jest okresem przygotowania do wydawania podstawowych dźwięków mowy, to fizyczna zaprawa organów mowy. Ta forma porozumiewania się występuje u wszystkich dzieci nawet z ciężkimi wadami słuchu w sytuacji komfortu psychicznego i fizycznego. U dzieci niesłyszących zanika ok. 18. miesiąca życia. (E. Minczakiewicz 1997, s. 67).
W około 6 miesiącu życia dostrzega się następny przejaw rozwoju mowy -gaworzenie. Jest to już czynność zamierzona, będąca odruchem warunkowym, celowym (świadome powtarzanie dźwięków). Gaworzenie polega na naśladowaniu dźwięków mowy zasłyszanych od otoczenia. Jest to forma zabawy, która sprawia dziecku przyjemność. Gaworzenie jest melodyjne i stanowi niezamierzony trening słuchu. (E. Minczakiewicz 1997, s. 67).
Pod koniec tego okresu dziecko spełnia proste polecenia. Pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, dada, baba (E. Minczakiewicz 1997, s. 67).
b) Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego) 1 – 2 r. ż
Okres wyrazu nazywany przez L. Kaczmarka okresem sygnału jednoklasowego obejmuje drugi rok życia dziecka (od 1 roku życia do 2 roku życia). W tym okresie dziecko używa wielu samogłosek (oprócz nosowych). Wymawia znaczną ilość spółgłosek np. p, b, m, t, d, n, k, ś czasem ć. Trudniejsze dla niego spółgłoski zastępuje tymi, które potrafi wymówić. Zjawisko to nosi nazwę substytucji (E. Minczakiewicz 1997, s. 69).
Wypowiedź dziecka na tym etapie zbudowana jest z:
û ułamka wyrazu (sygnał strzępkowy);
û 1 wyrazu (onomatopei = wyraz dźwiękonaśladowczy) (sygnał
jednosymbolowy);
û wielu wyrazów, ale bez zastosowania reguł gramatycznych (sygnał
wielosymbolowy). (L. Kaczmarek 1977, s. 93).
S. Szuman badając słownik dzieci stwierdził, że u dzieci 2 letnich w zakresie używanych czasowników przeważają te czasowniki, które oznaczają fizyczne ruchy i czynności człowieka. W drugim roku życia dziecko uczy się chodzić, biegać, skakać dlatego łatwiej przyswaja sobie nazwy podstawowych form ruchu (S. Szuman 1968, s. 57).
Z prac pod kierunkiem S. Szumana w zakresie używanych przez dzieci 2 - letnie rzeczowników wynika, że używają one najczęściej rzeczowników ze środowiska domowego. Dość wcześnie dzieci 2 - letnie opanowują nazwy budowy ciała oraz nazwy pokarmów (S. Szuman 1968, s. 48).
Dziecko w tym okresie robi znaczne postępy w zakresie rozumienia mowy otoczenia. Rozwój jego umiejętności werbalnych następuje w czterech kierunkach:
þ rozszerzania zakresu rozumienia słów i wypowiedzi,
þ wzbogacenie słownika czynnego,
þ opanowania gramatyki,
þ doskonalenie mowy (E. Minczakiewicz 1997, s. 69).
c) Okres zdania (sygnału dwuklasowego). 2 – 3 r. ż.
Okres zdania nazywany przez L. Kaczmarka okresem sygnału dwuklasowego trwa od 2 do 3 roku życia. W tym okresie znacznie wzbogaca się słownik dziecka, ustala się system fonologiczny. Wypowiedzi dziecka są jednak jeszcze w tym okresie niezgodne z tradycją językową. Postać foniczna wypowiedzi jest jeszcze nie do końca ukształtowana (L. Kaczmarek 1977, s. 94 - 95).
Dziecko dwu i pół letnie wymawia samogłoski oraz spółgłoski:
Ä wargowe: p, b, m, zmiękczone pi, bi, mi,
Ä wargowo - zębowe: f, fi, w, wi,
Ä środkowojęzykowe: ś, ć, ź, dź, ń, ki, gi,
Ä tylnojęzykowe: k, g,, ch,
Ä przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n,
Ä przedniojęzykowo - dziąsłowe: l.
Pod koniec tego okresu mogą pojawić się głoski s, z, c, a nawet sz, ż, cz, dż. Bardzo ważną cechą tego okresu jest to, że dziecko wie jak dana głoska powinna być wymawiana, choć realizuje ją niepoprawnie. (G. Demel 1998, s.15).
Dziecko w tym okresie używa około 800 do 1500 słów. W wypowiedziach używa rzeczowników, czasowników, przymiotników, liczebników, przyimków, spójników, zaimków, przysłówków. Dziecko posługuje się zdaniem oznajmiającym, rozkazującym, pytającym, wykrzyknikowym (E. Minczakiewicz 1997, s. 70).
Charakterystyczną cechą mowy dzieci trzy letnich jest: zmiękczanie głosek s, z, c, dz, ś, ź, ć, i wymawianie r jako j, lub l, a także brak końcówek w wyrazach. (E. Minczakiewicz 1997, s. 71).
d) Okres swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych). 3 – 7 r. ż
Okres swoistej mowy dziecięcej przypada na 3 - (6) 7 rok życia według E. Minczakiewicz, a do 7 roku życia według L. Kaczmarka.
Choć w tym okresie układ zasad budowania zdań nie jest jeszcze utrwalony dziecko posługuje się rozbudowanymi wypowiedziami (E. Minczakiewicz 1997, s. 71).
Dziecko prowadzi swobodne rozmowy. W związku z rozwojem sprawności językowej, znacznie rośnie liczba zadawanych pytań. Z tego względu często ten okres nazywamy okresem pytań (L. Kaczmarek 1977, s. 95).
Dziecko w wypowiedziach używa od 3500 do 7000 słów w zależności od środowiska wychowawczego. W okresie tym utrwala się prawidłowa wymowa spółgłosek. U dziecka 5 - letniego powinna wystąpić prawidłowa wymowa r. (E. Minczakiewicz 1997,8.72).
Przyjmuje się, że dzieci 6 letnie powinny opanować już prawidłową wymowę. Szerokie badania T. Bartkowskiej dotyczące wymowy dzieci 6 letnich wykazują jednak, że znaczny procent (37%) dzieci nie opanowało jeszcze w sposób prawidłowy wymowy wszystkich wyrazów. (E. Minczakiewicz 1997, s. 72).
R. Skowroński charakteryzując okresy rozwoju mowy zwraca uwagę na fakt, że w okresie przedszkolnym dziecko najpóźniej opanowuje aspekt morfologiczny (fleksja – odmiana wyrazów + słowotwórstwo – tworzenie nowych wyrazów z już istniejących) języka, natomiast szybko następuje wzrost rozumienia wyrazów.
Ten okres rozwoju języka charakteryzuje się:
1. nieporadnością w zakresie użycia form fleksyjnych np. pomieszanie osób i rodzajów,
• [Cio tam siom ?] - co tam jest ?
a) swoiste formy komunikacyjne i deklinacyjne,
• [Daj ja opcine] - daj ja obetnę,
• [Nie masz jusz klewu] - przestała ci już lecieć krew,
b) formy czasu przeszłego urobione do tematu czasu teraźniejszego,
• [do oglutka pujdziułam] - poszłam do ogródka,
• [już się upieczyło] - już się upiekło,
c) stopniowanie przymiotnika,
• [do głembokszej wody] - do głębszej wody,
d) użycie liczby pojedynczej jako podstawy do utworzenia liczby mnogiej i odwrotnie,
• [zrobiłam ludzia] - zrobiłam człowieka,
2. Odrębnościami składniowymi np.,
• [Ziwa tatusiowi] - ziewa tatuś,
3. Mutylacjami - czyli uszczuplenia wyrazu,
• [twój kapel] - twój kapelusz,
• [komotywa] - lokomotywa,
4. Matatezami - przestawkami sylab lub fonemów,
• [badałan] - bałagan,
• [śmilach] - ślimak,
5. Zniekształceniami wyrazów,
• [kulajnoga] - hulajnoga,
• [śadanko] - śniadanko,
6. Lingwołamkami - "łamaczami języka",
• [plendziel] - pędzel,
• [wiemlot] - wielbłąd,
7. Augmentacjami - dążnością do używania wyrazów zgrubiałych,
• [ołuch] - ołówek,
• [skieło] - szkiełko,
8. Aktywnością słowotwórczą- tworzeniem swoistych dziecięcych neologizmów,
• [badanka] - badania lekarskie,
• [tutułka] - trąbka,
9. Wrażliwością dziecka na używanie jego imienia w formie niespieszczonej,
• [nie Ewa] - Ewunia,
10. Upodobaniem do formuły stereotypowej wyuczonej - dziecko broni wierszyka, piosenki, bajki raz usłyszanej przed jakąkolwiek zmianą.
11. Tworzeniem przez chłopców odrębnej gwary podwórkowej, głównie chłopców 6-cio letnich (R. Skowroński 1993, s. 103 -112).
R. Skowroński podkreśla, że ta odrębność językowa przypada najsilniej od 3 do 4 roku życia i powoli znika (R. Skowroński 1993, s. 103 - 112).
W 6. roku życia pojawia się rzadko. Dziecko 7 letnie idące do szkoły ma już opanowaną wymowę i posiada umiejętność budowania wypowiedzi. Posługuje się formami gramatycznymi, które obowiązują.
PODSUMOWANIE
W okresie swoistej mowy dziecięcej dziecko zaczyna odróżniać dźwięki s, z, c, dz od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec czwartego roku życia pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie powinno niepokoić. Głoski sz, ż, cz, dż dziecko jeszcze zamienia na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź (seplenienie fizjologiczne).
Mowa dziecka pięcioletniego jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski sz, ż, cz, dż zaczynają się ustalać. Głoska r powinna być już wymawiana.
U sześcioletniego dziecka mowa powinna być już opanowana pod względem dźwiękowym (G. Demel 1998, s. 15-16).
Rozwój mowy postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności muskulatury języka, warg, gardła itp. Do rozwoju i koordynacji poszczególnych części aparatu artykulacyjnego potrzebny jest czas i aktywne ćwiczenia.
Dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania, żucia. W ten sposób język przygotowuje się do wymowy głosek. Najtrudniejsze głoski sz, ż, cz, dż oraz r wymagają dodatkowych ruchów precyzyjnych, np. uniesienie języka, ruchy wibracyjne. Prawidłowa artykulacja głosek warunkuje rozwój mowy dziecka (G. Demel 1998, s. 16-17).
Opanowanie systemu językowego jest procesem trudnym i długotrwałym. Człowiek przez całe życie doskonali tę sztukę. Podstawy posługiwania się językiem każdy człowiek zdobywa w okresie dzieciństwa. W tym czasie dziecko odkrywa relację zachodzącą pomiędzy słowem, a jego znaczeniem. W procesie tym ważną rolę odgrywają osoby dorosłe: "Dorośli odgrywają rolę pośredników pomagających dziecku odkryć kulturowy szyfr symboli i znaków". (M. Kielar - Turska 1989, s. 31).
Dziecko nie rodzi się ze znajomością określonego języka, ale z możliwością nauczenia się go. Rozwój ten możliwy jest tylko wtedy jeżeli spełnione są niezbędne do tego warunki - prawidłowa budowa anatomiczno - fizjologiczna oraz dostateczna stymulacja. Wzory zachowań językowych dziecko przyswaja sobie przez naśladowanie. Podstawową zasadą stymulacji rozwoju mowy małego dziecka jest mówienie o rzeczach, które dziecko aktualnie widzi, czuje lub o zjawiskach, w których aktualnie uczestniczy. Takie sytuacje najkorzystniej wpływają na kształtowanie się mowy dziecka (E. Stecko 1991, s. 65 - 66).
Dzięki temu bogaci ono zarówno bierną, jak i czynną stronę języka, która umożliwia mu zarówno rozumienie wypowiedzi kierowanych do niego oraz daje możliwość samodzielnego werbalizowania myśli. Ważne jest, aby strona bierna i czynna języka rozwijały się harmonijnie.
RIGHTLEFT444