Tadeusz Majewski
Psychologia niewidomych
i niedowidzących
PWN
Warszawa 1983
PWZN
Print 6
Lublin 1997
Przedruku dokonano
na podstawie pozycji
wydanej przez PWN
Wstęp
W polskiej literaturze psychologicznej ważne miejsce zajmuje tematyka
związana ze ślepotą. Pomimo że populacja niewidomych nie jest duża -
ukazało się u nas stosunkowo wiele prac i artykułów poświęconych w całości
lub częściowo uwzględniających psychologiczną problematykę tej grupy
społecznej. W stosunkowo krótkim czasie udało się nam zgromadzić obszerną
wiedzę z tego zakresu dzięki zainteresowaniu i zaangażowaniu kilku placówek
oraz licznych psychologów - praktyków pracujących z niewidomymi. Wiedza ta
jest jednak bardzo rozproszona i nie ujęta w systematyczną całość czy
zwarty system. Stan ten powoduje, że osoby pragnące całościowo zapoznać się
z tą problematyką zmuszone są do korzystania z różnych źródeł i pomimo to
nie otrzymują pełnej wiedzy oraz odpowiedzi na wszystkie interesujące je
pytania. Istnieje w tej chwili potrzeba zebrania wiedzy psychologicznej o
niewidomych w pewną całość, z uwagi na brak tego rodzaju pracy w
literaturze powojennej; praca M. Grzegorzewskiej pt. "Psychologia,
niewidomych" z 1926 r. jest trochę zdezaktualizowana i niekompletna (ukazał
się tylko I tom).
W ostatnim okresie duże zainteresowanie na świecie, a także u nas w kraju
zyskała psychologiczna problematyka związana z niedowidzeniem
(słobowzrocznością). Zaczyna powstawać pewna psychologiczna wiedza o
osobach niedowidzących, choć jest ona niewspółmiernie mniejsza niż wiedza o
niewidomych.
Praca "Psychologia niewidomych i niedowidzących" jest próbą dokonania
pewnej syntezy i systematyzacji dotychczas zgromadzonej psychologicznej
wiedzy o niewidomych i niedowidzących oraz o wykorzystaniu jej w praktyce
psychologicznej (Dla psychologii niewidomych i niedowidzących przyjęto
określenie "tyflopsychologia", którym będziemy się posługiwać w tej pracy.
Termin ten pochodzi od 3 starogreckich słów: typlos - niewidomy, psyche -
dusza i logos - nauka.)
Składa się ona z 2 części. Pierwsza część pt.: "Tyflopsychologia
teoretyczna" zawiera całokształt wiedzy tyflopsychologicznej, obejmującej
zagadnienia ogólne, jak też specyficzne dla różnych grup osób z defektem
wzroku, a więc dzieci niewidomych, dzieci niedowidzących, ociemniałych i
niewidomych w wieku starszym. Druga część pt.: "Tyflopsychologia stosowana"
poświęcona jest wykorzystaniu wiedzy tyflopsychologicznej w działalności na
rzecz niewidomych i niedowidzących.
Praca ta ma być swego rodzaju kompendium wiedzy tyflopsychologicznej.
Jako skrypt centralny przeznaczona jest przede wszystkim dla studentów
psychologii, zwłaszcza specjalizujących się w psychologii defektologicznej,
oraz studentów pedagogiki specjalnej, kierunku tyflopedagogika. Poza tym
mogą z niej korzystać różni specjaliści zajmujący się kształceniem,
wychowaniem czy rehabilitacją niewidomych i niedowidzących, a więc
psycholodzy, nauczyciele, wychowawcy, lekarze, pracownicy socjalni itd.
Wzbudzić ona może także zainteresowanie członków rodzin, w których żyją
niewidomi czy niedowidzący, a zwłaszcza rodziców mających dzieci z defektem
wzroku.
+
Część pierwsza.Ń
Tyflopsychologia teoretyczna
I. Ogólne zagadnieniaŃ
tyflopsychologii
1. Znaczenie wzrokuŃ
w życiu człowieka
Nie ulega wątpliwości, że znaczenie wzroku w życiu człowieka jest bardzo
duże. Najlepiej może się przekonać o tym ten, kto go stracił. Rozważając to
zagadnienie trzeba podkreślić, że wzrok odgrywa bardzo istotną rolę nie
tylko w procesach poznania rzeczywistości. Z uwagi na to, że wszystkie
procesy psychiczne są ze sobą zintegrowane i wzajemnie uwarunkowane, jego
wartość znacznie wykracza poza sferę poznawczą.
Ogólnie znaczenie wzroku w życiu człowieka można rozpatrywać w zakresie:
- procesów poznawczych,
- działalności praktycznej,
- orientacji przestrzennej,
- sfery emocjonalnej,
- komunikowania się z otoczeniem.
1.1. Znaczenie wzrokuŃ
w procesach poznawczych
Dzięki procesom poznawczym człowiek ma możliwość tworzenia w świadomości
subiektywnych obrazów obiektywnie istniejącej rzeczywistości. Według T.
Tomaszewskiego (1971, s. 10Ď) - rzeczywistość składa się z ciał, do których
zalicza on przedmioty martwe, jak też organizmy żywe. Do rzeczywistości
zalicza on także cechy ciał, stosunki, jakie istnieją między nimi, oraz
procesy, jakim podlegają.
Biorąc pod uwagę możliwości percepcyjne niewidomych, rzeczywistość
dzielimy na przedmioty i zjawiska. Do przedmiotów zaliczamy przedmioty
martwe (stół; dom, kamień) i organizmy żywe (człowiek, zwierzę, ptak);
charakteryzują się one określoną strukturą, która różni je między sobą,
oraz względną stałością i niezmiennością. Zjawiska mają raczej charakter
czasowy i zmienny; należą do nich zdarzenia, procesy, czynności, stosunki,
zależności i ciała w stanach niestałych (dzień, deszcz, jadący samochód,
piłowanie, ogień).
Procesy poznawcze dostarczają człowiekowi informacji o przedmiotach,
zjawiskach i ich związkach. Są więc one źródłem wiedzy o świecie, którą
człowiek gromadzi i magazynuje w pamięci, a następnie wykorzystuje w swoim
działaniu.
Dla kontaktowania się i poznawania rzeczywistości rozwinęły się w trakcie
rozwoju filogenetycznego człowieka wyspecjalizowane narządy, tzw. narządy
zmysłowe (zmysły) albo - używając terminologii neuropsychologicznej -
analizatory, których zadaniem jest analiza i synteza bodźców płynących z
otoczenia. Każdy analizator składa się z 3 części, a mianowicie:
- receptorów, czyli zakończeń nerwowych, które reagują na bodźce
(podniety) i przetwarzają je w odpowiednie impulsy nerwowe,
- nerwu przewodzącego (konduktora), który impulsy nerwowe przenosi do
kory mózgowej,
- ośrodka mózgowego, czyli odpowiedniej partii komórek mózgowych, w
których następuje dalsze przekształcenie impulsów nerwowych i powstawanie
elementarnych zjawisk psychicznych, jakimi są wrażenia. Każdy analizator
odbiera z otoczenia właściwe dla siebie bodźce, które działają na jego
receptory. Biorąc za podstawę kryterium styczności przedmiotu z organizmem
- wszystkie analizatory, których receptory znajdują się na powierzchni
ciała, tzw. eksteroanalizatory, można podzielić na:
- teleanalizatory, które odbierają bodźce oddalone od organizmu; do nich
należą analizatory: wzrokowy, słuchowy, węchowy,
- kontaktoanalizatory, które reagują na bodźce w bezpośrednim zetknięciu
się z nimi; należą do nich analizatory: dotykowy i smakowy (Czasami można
spotkać określenie: zmysły "dalekosiężne" lub "dalekonośne" dla
teleanalizatorów i zmysły "bliskosiężne" lub "bliskonośne" dla
kontaktoanalizatorów).
W wyniku działania bodźców z otoczenia powstają w świadomości człowieka
wrażenia stanowiące elementarne procesy poznawcze. Odzwierciedlają one nie
całe przedmioty czy zjawiska, lecz tylko ich cechy, a więc barwę, dźwięk,
kształt itd. Odzwierciedleniem całego przedmiotu czy zjawiska jest
spostrzeżenie. Powstaje ono w wyniku równoczesnego działania przedmiotu czy
zjawiska na wszystkie zmysły człowieka; dzięki czemu wrażenia ulegają
skojarzeniu. Spostrzeżenie jest więc połączeniem różnych wrażeń, lecz nie
jest to zwykła ich suma. Człowiek spostrzega przedmioty i zjawiska na tle
dotychczasowego doświadczenia. Sensowna percepcja (spostrzeganie) polega
właściwie na rozpoznawaniu (odpoznawaniu) przedmiotów i zjawisk oraz na ich
nazwaniu. Spostrzeżenia zostawiają ślad w naszej świadomości - zostają
zakodowane w naszej korze mózgowej połączone z dawnymi spostrzeżeniami. W
każdej chwili mogą więc one być odtworzone w postaci wyobrażeń. W wyniku
dalszych operacji umysłowych powstają pojęcia, które w formie ogólnej
zawierają wiedzę o rzeczywistości. Spostrzeżenia, wyobrażenia i pojęcia
wykorzystuje człowiek w myśleniu stanowiącym najwyższą formę procesów
poznawczych.
Mówiąc o znaczeniu wzroku w procesach poznawania rzeczywistości trzeba
podkreślić, że jest ono bardzo istotne na poziomie powstawania wrażeń i
spostrzeżeń. Hierarchicznie zajmuje on w nich najwyższe miejsce. Reaguje on
na największą liczbę bodźców, które oddziałują na człowieka. Jak podaje J.
Rothschild (1972, s. 274Ď) - "udział wzroku w całkowitym procesie percepcji
u osób nie wykazujących uszkodzeń narządów zmysłów bywa oceniany różnie, na
ogół jednak ocenia się go na 84Ď-90 procent. Zmysł słuchu jest ogólnie
uważany za drugi z kolei najbardziej intensywnie wykorzystany zmysł w
procesie percepcji".
Analizator (zmysł) wzrokowy podobnie jak inne analizatory składa się z 3
części. Receptory wzrokowe stanowią zakończenie nerwu wzrokowego, którym
jest tzw. siatkówka znajdująca się na dnie gałki ocznej. Nerw wzrokowy
dochodzi do ośrodka widzenia znajdującego się w płacie potylicznym kory
mózgowej (tylna część czaszki).
Receptory wzrokowe reagują na bodźce świetlne (światło), które pod
względem fizycznym stanowią fale elektromagnetyczne o długości 370Ď-750
milimikronów. Poniżej i powyżej tych długości znajdują się fale
niewidzialne dla oka ludzkiego, lecz widzialne np. dla niektórych zwierząt.
Człowiek widzi nie tylko światło jako jasność, lecz również barwy.
Właściwie wszystko ma jakąś barwę. Jest to jedna z istotnych cech
przedmiotów i zjawisk. Barwy dzieli się na:
- achromatyczne, do których należą: biel, czerń i wszystkie odcienie
barwy szarej (mieszanka barwy czarnej i białej),
- chromatyczne, do której należą 4 barwy podstawowe: zielona, czerwona,
żółta i niebieska, oraz pochodne od nich barwy mieszane, jak: seledynowa,
brązowa, fioletowa itd.
Oprócz jasności (światła) i barwy dzięki wzrokowi człowiek widzi także
kształt przedmiotów i zjawisk. Poznanie przedmiotów jako - brył
trójwymiarowych zapewnia człowiekowi widzenie obuoczne lub stereoskopowe.
Ponadto trzeba podkreślić, że dzięki wzrokowi człowiek poznaje
rzeczywistość nie jako zjawisko statyczne, lecz dynamiczne - podlegające
stałym zmianom, znajdujące się w ruchu (spostrzeganie zmian i ruchu).
Wzrok zapewnia człowiekowi konkretną i bezpośrednią wiedzę o świecie - o
konkretnych przedmiotach i zjawiskach, która stanowi podstawę do tworzenia
wiedzy uogólnionej. Potrafi on najwierniej odzwierciedlić otaczającą
rzeczywistość, którą człowiek stale poznaje i z którą się styka.
Mówiąc o znaczeniu wzroku w procesach poznawczych i zdobywaniu wiedzy
konieczne jest także podkreślenie jego wartości w procesie czytania.
Przeciętny człowiek każdego dnia zmuszony jest do odczytywania wielu
różnych napisów, rysunków, tabel itd., z którymi spotyka się w sytuacjach
życia codziennego czy zawodowego, nie mówiąc już o przeczytaniu gazety czy
książki. Do tych celów wzrok jest właściwie potrzebny każdemu człowiekowi,
który nauczył się czytać. Podobnie duże znaczenie ma wzrok przy pisaniu.
1.2. Znaczenie wzrokuŃ
w praktycznej działalnościŃ
człowieka
Człowiek nie tylko poznaje rzeczywistość, lecz również ją zmienia -
tworzy jej nowe elementy i podporządkowuje ją sobie zgodnie ze swoimi
potrzebami, czyli działa. Zabawa, nauka, praca, czynny odpoczynek itd. to
różne formy działania człowieka. Warunkiem tego działania są różnorodne
umiejętności, których człowiek nabywa w ciągu życia. Dla naszych rozważań
szczególnie istotna jest działalność praktyczna opierająca się na
umiejętnościach praktycznych. Należą do nich umiejętności wykonywania
ruchów i czynności (zespołów ruchów). Występują one przy wykonywaniu
czynności życia codziennego, czynności zawodowych (produkcyjnych),
poruszaniu się w przestrzeni itd. Zarówno wykonywanie nabytych już
umiejętności praktycznych (ruchów i czynności), jak też nabywanie nowych
wymaga współdziałania i koordynacji kilku analizatorów, przy czym
współdziałanie analizatorów kinestetycznego i wzrokowego ma zasadnicze
znaczenie. Jest to tzw. koordynacja wzrokowo-ruchowa. Do tego
współdziałania włączany jest także w wielu sytuacjach i w określonym
zakresie zmysł słuchu:
Funkcję wzroku w działalności praktycznej - przy wykonywaniu różnorodnych
czynności sprowadzić można do:
- funkcji orientacyjnej, polegającej na informowaniu o zachodzących
zmianach w miejscu, w którym czynność jest wykonywana, celem reagowania na
nie odpowiednim dostosowaniem zachowania,
- funkcji kierującej lub regulującej przebieg wykonania czynności,
- funkcji kontrolującej przebieg i efekt wykonywanej czynności.
Wzrok odgrywa więc podstawową rolę w wykonywaniu różnych ruchów i
czynności. I. W. Sołowjowa (1976, s. 22Ď) pisze, że "głównym kontrolerem i
regulatorem ruchów jest analizator wzrokowy".
Podobnie przedstawia się sprawa z kształtowaniem nowych ruchów i
czynności, których człowiek uczy się przez całe życie. Wspólna praca
analizatorów kinestetycznego i wzrokowego jest również niezbędna do
osiągnięcia zamierzonych efektów w tym zakresie.
Proces kształtowania ruchu czy zespołu ruchów (czynności) składa się z
kilku etapów:
- zapoznania z ruchem, czyli zademonstrowania wzoru ruchu,
- nabycia umiejętności wykonania ruchu
- przejścia umiejętności w trwały nawyk ruchowy i osiągnięcie
określonej sprawności.
Szczególnie istotna rola przypada analizatorowi wzrokowemu w pierwszym
etapie, w etapie zapoznania się ze wzorem - modelem ruchu czy zespołu
ruchów ściśle ze sobą połączonych i skoordynowanych, które ma opanować. O
ile chodzi o małe dzieci, to uczą się one w poważnym zakresie nowych ruchów
i czynności w drodze naśladownictwa. Obserwują one, jak inni je wykonują, a
następnie starają się ich naśladować. W ten sposób dzieci starają się
samodzielnie nauczyć takich czynności, jak ubieranie się, jedzenie itd.
Wyrazem tendencji naśladowczych są różne zabawy dzieci, w których naśladują
czynności (zajęcia) wykonywane przez dorosłych. Zresztą i dorośli, którzy
właściwie muszą stale uczyć się nowych umiejętności praktycznych, też
korzystają bardzo często z metody obserwacji i naśladowania innych.
Tak samo przy systematycznej nauce praktycznych umiejętności podstawową
metodę stanowi pokaz - wizualna demonstracja modelu, wzoru ruchu czy
czynności, jaką dziecko czy osoba starsza ma opanować. Metoda ta jest
powszechnie stosowana poczynając od zajęć wychowawczych w przedszkolu,
następnie w szkole, zwłaszcza w nauce zawodu, i we wszelkich innych
zajęciach, których celem jest przyswojenie sobie pewnych praktycznych
umiejętności. Można więc stwierdzić, że udział wzroku w tym procesie jest
zasadniczy. Funkcja wzroku nie kończy się tylko na pierwszym etapie, kiedy
człowiek wzrokowo poznaje ruch, który ma się nauczyć wykonywać. W dalszych
etapach funkcja wzroku jest również dość istotna i sprowadza się do
funkcji, które zostały omówione przy zagadnieniu wykonywania ruchów i
czynności już wyuczonych, a więc funkcji orientacyjnej, regulacyjnej i
kontrolnej. W pewnym zakresie w wypełnianiu tych funkcji ze zmysłem wzroku
współdziała także zmysł słuchu.
Dopiero po krótszym lub dłuższym okresie ćwiczenia rola wzroku i słuchu
zmniejsza się na korzyść analizatora kinestetycznego, który staje się
zdolny do wykonywania, regulowania i kontrolowania czynności ruchowych. W
ten sposób narząd ruchowy, np. kończyna górna, staje się narządem
samoregulującym wykonywany przez siebie ruch. W miarę jak dana czynność
wykonywana jest w sposób nawykowy, a więc bez udziału wzmożonej regulacji i
kontroli wzroku, wzrasta sprawność.
Tak więc rola wzroku w działalności praktycznej jest również dość
istotna, podobnie jak w procesie poznania rzeczywistości, i bez jego
sprawnego funkcjonowania występują u człowieka określone trudności w
wykonywaniu różnorodnych ruchów i czynności.
1.3. Znaczenie wzrokuŃ
w orientacji przestrzennejŃ
i poruszaniu się
Z kolei należy podkreślić znaczenie bodźców wizualnych wzrokowych) dla
orientacji przestrzennej i poruszania się. Wynika ono przede wszystkim
stąd, że zmysł wzroku należy do teleanalizatorów, reagujących na bodźce
pochodzące od przedmiotów znajdujących się w znacznej odległości.
Orientacja przestrzenna jest warunkiem samodzielnego i bezpiecznego
poruszania się. A. Dąbrowski (1964, s. 7Ď) określa ją jako "kontrolę ciała
wobec otoczenia w odniesieniu do miejsc, rzeczy i osób; zdawanie sobie
sprawy z rozmiarów i kształtów otaczającej przestrzeni oraz wielkości,
kształtów i rozmieszczenia w niej przedmiotów". U osób widzących zasadnicze
znaczenie w orientacji przestrzennej odgrywa niewątpliwie wzrok, natomiast
inne zmysły pełnią rolę pomocniczą i drugorzędną. Dzięki bodźcom wizualnym
człowiek potrafi ściśle lokalizować przedmioty i zjawiska w przestrzeni, a
więc ustalać kierunek i ich odległość w odniesieniu do siebie. Ponadto
wzrok przekazuje mu bieżące informacje, co się wokół niego dzieje i
znajduje, jakie zmiany dokonują się w najbliższym otoczeniu. Jednym
wejrzeniem otrzymuje człowiek obraz otoczenia i jego szczegółów, który
pozwala mu na prawidłowe obranie kierunku swojej marszruty i unikanie
ewentualnych przeszkód na drodze. Stała wzrokowa obserwacja otoczenia w
trakcie poruszania się pozwala mu na regulowanie i kontrolowanie się czy
zmierza do obranego celu. Z uwagi na to, że wzrok działa przez cały okres
czuwania człowieka - od rana, kiedy się budzi, aż do wieczora, kiedy
zasypia - zapewnia on mu też stałe poczucie bezpiecz...
klejarka