1
1. Myśl monarchiczna starożytnego wschodu- ogólna charakterystyka:
Już przed powstaniem polis monarchowie np. w Egipcie posiadali idee państwa i prawa. Przykładem może być szerzenie wśród poddanych, że najwyższa władza(czyli faraon)jest boska. Wmawiano, że jego władca jest bogiem a jego prawa oraz decyzje boskie. Służyło to wzmocnieniu pozycji władcy. Kolejnym przykładem może być kodex Hammurabiego w którym autor tłumaczył, że prawa tu spisane są przekazane przez boga.
2. Demokracja ateńska-jej zasady i jej krytycy
Jednak jak chodzi o ideologie państwa oraz prawa dla Europy to początki sięgają 8 wieku p.n.e. Wtedy to powstały pierwsze państwa-miasta na półwyspie peloponeskim (utworzone przez pierwszych osadników-Jonów). Polis była specyficzną formą org. politycznej, która przetrwała do 4 w. p.n.e. Przechodziły one reformację- wpierw były to osady monarchiczne, które przekształciły się w ustrój arystokratyczny(przykład Sparta). A z czasem demokracji ateńskiej, która stała się przykładem, symbolem demokracji. Istotą demokracji były rządy uprawnionych obywateli. Sam termin Demos znaczy wszyscy obywatele a kratos –władza. Główną ideą demokracji była isanomia- czyli równość praw. Wśród tych praw znajdowało się również prawo do wolnej wypowiedzi- isegonia. Równość pojawiała się również podczas głosowania- demokracja bezpośrednia oraz podczas obsadzania urzędów- losowanie. Kolejną zasadą była praworządność. Wolność osobista nie obejmowała jednak wolności religii- to był obowiązek obywatelski. Grecy przyznawali prawo do głosowania tylko obywatelom- było to ok. 1/5 całej ludności(nie licząc niewolników). Jednak ustrój ten posiadał również swych krytyków- byli nimi Platon- uważał że są to rządy ludzi niekompetentnych. Jako przykład podał statek którym chcemy przepłynąć na drugą stronę rzeki to nie wybieramy większością byle kogo lecz człowieka który to potrafi. Arystoteles[1]
3.Sofiści- Protagoras, Gorgiasz, Antyfon, Hipiasz, Trazymach i ich poglądy na państwo, jego genezę i prawo.
Sofiści- nazywali siebie nauczycielami mądrości, zajmowali się nauką dialektu, retoryki za co pobierali opłaty. Ich największe zasługi to:
-laicyzacja- to nie bogowie stworzyli państwo lecz ludzie, to my ustanawiamy prawo w danym polis, pochwalali oni jednostkę- tzn. że człowiek brał odp. za siebie, swoje postępowanie, wybory. Zeświecczyli oni społeczeństwo, nie uznawali bogów.
- relatywizm- protest przeciwko ówczesnym pojęciom. Chcieli pokazać, że instytucje władzy, prawo itp. Nie są stałe, są stworzone przez ludzi i człowiek jest miarą tych instytucji, on dostosował je do siebie. Protagoras powiedział że „ człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”- co oznaczało negację wszelkich dogmatów, niezmiennych zasad. Ludzie stworzyli państwo dla swej korzyści i dla niej również mogą to państwo zmieniać. Uważali, że państwo powstało dlatego, że ludzie zrezygnowali z naturalnej wolności i poddali się rygorom państwa- zalążek umowy społecznej.
-prawo natury- uważali że oprócz prawa stanowionego istnieje prawo natury. Jest to prawo które wynika z naszej natury. Uważali, że wszyscy ludzie są z natury tacy sami. Jednak nie do końca stworzyli tego doktryny- np. jeden z nich uważał, że p. natury polega na prawie silniejszego.
Jednak przełomem było to, że zaczęli myśleć nad genezą i tworzeniem państwa. Otworzyli drogę do filozofii społecznej oraz państwowej.
4.Platon- filozofia, państwo idealne, państwo drugie co do dobroci, poglądy na prawo.
Platon- uczeń Sokratesa, żył na przełomie 5/4 w .pne. Twórca idealizmu obiektywnego. Opierała się ona na rozróżnieniu dwóch światów: świata idei jako realnego i godnego poznania oraz świata rzeczy- który był niedoskonałym odbiciem tych idei. Uważał że szary człowiek nie może doświadczyć świata idei bo żyje w świecie fizycznym(Platon był racjonalistą- poznawanie rozumem). Tej sztuki dokonać jedynie może mędrzec, filozof (parabola jaskini). Dlatego chciał on uczynić filozofów- królami. Platon uważał że dzieje ludzkości są coraz gorsze. Wpierw rządzili najodważniejsi co przekształciło się w arystokrację, gdzie warstwa rządząca degeneruje się na skutek nadmiernego bogacenia się i doprowadza do oligarchii. Biedni zaczęli zazdrościć władzy oraz dobrobytu rządzącym, dlatego powstała demokracja. Następnym etapem będzie anarchia, która rychło przemieni się w tyranię. Dlatego wysunął własną wizje państwa- państwa idealnego:
Państwo stoi ponad jednostkami, doskonałość państwa opiera się na hierarchii. Jest to organizm, gdzie każdy człowiek ma swoje miejsce. Platon uważał, że ludzie nie są równi- szczególnie pod względem intelektualnym i moralnym. Elitę władzy miała tworzyć grupa filozofów, kolejnym stanem mieli być strażnicy a ostatnim pracownicy. Władcy oraz strażnicy muszą się wyrzec własności oraz życia rodzinnego( nie mogą znać swych dzieci). Rekrutacja na poszczególne stany odbywała się poprzez selekcje pod kątem intelektu. Mniej zdolni zostają pracownikami. Po kilku latach nauk dochodzi do kolejnej selekcji gdzie mniej zdolni zostają strażnikami. Nieliczni przechodzą dalej gdzie zaczynają uczyć się filozofii, gdzie później mogą objąć różne stanowiska w państwie. Dopiero po 50 roku życia mogą rządzić krajem. Władza miała być niczym nieograniczona. Tę ideę państwa zawarł w swym dziele „Państwo”. W kolejnym dziele „Prawa” uważał, że prawo nie ma służyć wolności obywateli, lecz jako instrument ograniczenia władcy. W filozofii państwa Platona ważne było to, że jednostka ma być podporządkowana państwu. Platon u schyłku swego życia przestał wierzyć w realizację swego idealnego państwa. Władze chciał oddać arystokracji, ponieważ jest to grupa bogata a przez to najlepiej wykształcona. Uważał, że powinna być ścisła regulacja prawna wszystkich obywateli(nawet rządzących) bo brak umiaru prowadzi do zepsucia. Państwo mam za zadanie doskonalić obywateli. Platon posiadał swych krytyków, którzy zadawali pytania dotyczące państwa idealnego- kto będzie pilnował filozofów-królów jak stoją ponad prawem. Słynne było powiedzenie Anystenesa(cynik): „Platonie, widzę zawsze konia, a nigdy nie widzę końskości”.
5.Arystoteles- filozofia i metoda badawcza, państwo, systematyka ustrojów, społeczeństwo.
Żył w IV wieku p.n.e. Był uczniem Platona, nie był obywatelem Aten ale otworzył i prowadził tam swą szkołę- Liceum. Był nauczycielem Aleksandra Macedończyka. Przeżył upadek polis. Interesował się wieloma dziedzinami nauk(najbardziej fascynowała go biologia). Podzielił on nauki na metafizykę( nauka o bycie), fizykę(czyli to co materialne) oraz etykę( min. Polityka, jak powinniśmy się zachowywać. Arystoteles uważał, że istnieje świat materialny i niematerialny. Uważał, że świat poznać możemy dzięki zmysłom(forma) i rozumowi(materia). Wyznawał empiryzm czyli poznawanie poprzez doświadczenia.
Arystoteles zwiedził wiele państw z różnymi ustrojami. Uważał, że człowiek jest istotą państwową. Państwo potrzebne mu jest dla swojej samorealizacji, zaspokajania potrzeb. Z natury jesteśmy stworzeni do życia w państwie. Uważał, że najważniejszy dla państwa jest stan średni, który powinien być najliczniejszy. Arystoteles stworzył typologię ustrojów państwowych. Przyjął dwa kryteria: 1-kto rządzi, jaka ilość, 2- po co są sprawowane te rządy, czy dla dobra ogółu, czy dla dobra rządzących.
Jednostka Grupa Ogół
Złe to: tyrania oligarchia demokracja
Dobre to: monarchia arystokracja politea
Kolejno porównał ze sobą przedstawione formy. Jako najbardziej do siebie opozycyjne uznał monarchię i tyranię. Za zły ustrój uważał również demokrację. Uważał, że opiera się ona na władzy biedoty, która nie jest wstanie wznieść się ponad swój interes, łatwo ulega demagogii, czerpie korzyści z państwa zamiast je umacniać. Dlatego najdoskonalszym systemem jest politea oparta na stanie średnim a liczebność bogatych i biednych równoważy się.
Prawo w państwie powinno być zgodne z prawami natury. A sprawiedliwość polegała na zasadzie- wg zasług. Jeżeli chodzi o niewolników to Arystoteles uważał, że niektórzy są do tego urodzeni, ponieważ nie potrafią decydować o sobie- muszą być kierowani. Poza tym kto musi pracować.
6. Szkoły hellenistyczne: cynicy, epikurejczycy, stoicy. Stoicyzm rzymski- Cycero i jego pojęcie prawa natury.
Wszyscy opisani powyżej filozofowie byli przedstawicielami Grecji helleńskiej. W IV w. p.n.e. Aleksander doprowadził do końca polis. Na ich miejsce powstały monarchie. Król narzucał swoje prawo. Był to wielki kryzys dla Greków. Oddziałało to na nowe filozofie, które skupiły się na człowieku a nie jak wcześniej na całym państwie. Cynicy, epikurejczycy stoicy pokazywali jak żyć.
Szkoła cyników(najsłynniejszy, lecz nie najwybitniejszy to Diogenes) pocieszała ludzi biednych, nie interesowało ich państwo, nie uważali się jego obywatelami, lecz obywatelami świata. Lekceważyli normy prawne, uważali, że celem każdego człowieka jest podążanie za swoim szczęściem. Była to filozofia separująca jednostki od społeczeństwa.
Epikurejczycy- przedstawicielem jest Epikur (IV/III.p.n.e) Uważali, że mędrzec nie interesuje się polityką. Uważali, że szczęście objawia się w umiarze i spokoju.
Stoicy- IV w. p.n.e. w Atenach u bramy Stoa, założycielem był Zenon z Kition. Filozofia ta w największym stopniu przeniknęła do Rzymu( Cycero, Marek Aureliusz). Uważali, że świat jest harmonijny, gdzie nie ma przypadków tylko są reguły. Istnieje hierarchia gdzie bogowie są na szczycie. Największym szczęściem jest mądrość, którą można posiąść. Natomiast niewola jest jedna-niewola własnej głupoty. Stoicy mogli mieszać się do polityki, ale tylko wtedy gdy państwo było rozumne( czyli nie łamało praw natury). Samo państwo wynika z natury, rozum nam mówi, że tak ma być.
W Rzymie stoicy opracowali ideę państwa mieszanego. Zakładała ona wykorzystanie z różnych systemów politycznych to co najlepsze np. elementy monarchii i demokracji. Uważali, że prawo państwowe nie musi być sprawiedliwe tylko dlatego, że zostało przegłosowane większością głosów. Pożytek nie może być miarą sprawiedliwości prawa. Cycero(I w. p.n.e.) głosił, że: „prawem jest to co jest sprawiedliwe”. Z natury wiemy co jest dobrem a co złem. Źródłem prawa nie jest to co się ustanowi a społeczeństwo nie może czynić dobrze tylko ze względu kar nałożonych za złe uczynki.
7.Starożytne chrześcijaństwo
Chrześcijaństwo pojawiło się prawie dokładnie w tym samym czasie, gdy Rzym przeszedł od ustroju republikańskiego do pryncypatu. Pierwotne chrześcijaństwo nie było systemem filozoficznym ani nauką społeczno-polityczną. Była to religia ludzi prostych i ubogich. Stopniowo jednak zaczęto adaptować różne elementy filozofii greckiej. Z platonizmu- świat idealny, który góruję nad materialnym, Arystoteles- Bóg jako pierwsza przyczyna i cel świata, stoicyzm- świat materialny przepojony duchem, cynizm- obojętność dla dóbr doczesnych. Początkowo chrześcijaństwo nie interesowało się państwem i polityką- „ Królestwo moje nie jest tego świata”- słowa Chrystusa. Znaczyło to, że nie przyszedł on by przejąć władzy, dokonać zmian. Dlatego zachowywano wpierw dystans do władzy(polityka jest czymś diabelskim). Z czasem chrześcijaństwo zaczęło docierać do Rzymian( we wojsku, urzędnicy). Trzeba było wyraźnie podać stosunek do władzy. Ponadto Rzymianie mieli własną kulturę. Z biegiem czasu oskarżano chrześcijan musieli sprecyzować swój stosunek by bronić się przed oskarżeniami( głownie, że chcą zniszczyć imperium). Poza tym chrześcijanie nie oddawali jak reszta chrzci cesarzowi.
Tertulian(160-220)- pochodził z Kartaginy, prawnik, napisał apologetyki. Uważał, że przedmiotem wiary są rzeczy nie do przyjęcia(absurdalia). Chrześcijanie różnią się od pogan, bo „ ani w mowie, ani w patrzeniu, ani w słuchaniu nie mamy nic wspólnego”
Orygenes- pisarz, prawo natury od Boga jest prawem dla chrześcijan, są jednak prawa od króla, które są sprzeczne ż Bożym prawem. Uchylają się od władzy, ale nie dlatego by się od niej odciąć, ale dlatego, że priorytetem jest prawo Boże.
Natomiast św. Paweł uważał, że każda władza jest, trwa z woli Boga(nawet cesarska). Po wielu latach prześladowań w 313 r. religia chrześcijańska oficjalnie została uznana i tolerowana- sam cesarz nawrócił się. Ta data 313- edykt w Mediolanie – jest dla historii myśli politycznej początkiem średniowiecza.
8.Święty Augustyn i jego myśl polityczna
Ostatni wielki Ojciec Kościoła. Urodził się w Afryce, nawrócił się w wieku 33 lat. Żył w burzliwych latach- w początkach upadku „wiecznego” Imperium. Miało to z pewnością wpływ na pesymistyczną postawę filozoficzną. Jej podstawą był katastrofizm- ogromna większość ludzi jest zła. Upadek Rzymu jest dla niego niczym nadzwyczajnym- wszystko co ziemskie przemija. Dzieje gatunku to nieustająca walka pomiędzy civitas dei a civitas diaboli. Państwem bożym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem na czele, prawdziwą ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo a na ziemi są jedynie pielgrzymami, którzy są mniejszością wybraną przez Boga. Reszta to większość czyli Ci źli będący obywatelami państwa. W civitas terrena współżyją obywatele dobrzy i źli- tylko Ci drudzy są w większości. Zatem państwo jest niepewne, może co najwyżej sprawić, by Ci źli jeszcze bardziej nie pogrążyli się w grzechu(zapewniając bezpieczeństwo i pokój), państwo( ani dobry władca) nie jest wstanie poprawić ludzką naturę. Dlatego choć wszelka władza pochodzi od Boga, to władca niekoniecznie być dobry- Bóg daje dobrych i złych władców( chcąc ludzi doświadczyć, realizując swe cele również przy pomocy ludzi złych). Chrześcijanie muszą podporządkować się nawet tyranowi a opór ale jedynie bierny i to w przypadku gdy władca narusza prawa boże. Władca może ograniczać złe uczynki obywatela, dlatego św. Augustyn akceptował represje wobec heretyków. Koncepcja głosząca, że państwo to boski instrument do karania w który obdarzeni są nieliczni dobrzy, oddziałała na papieski uniwersalizm w średniowieczu jak i w wieku XVI stając się teoretyczna podstawą idei Lutra i Kalwina.
Średniowiecze
1. Ogólna charakterystyka myśli politycznej średniowiecza
Wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymksiego a wraz z nim jednolitej struktury politycznej i kulturowej świata antycznego rozpoczęła się epoka zwana średniowieczem. Wyrastała ona z kultur: hellenistyczno-łacińskiej, chrześcijańskiej oraz z „barbarzyńskiej”. Ta wielość źródeł nie powstrzymała jednak kulturowej integralności państw europejskich, które ukształtowały się na podstawie chrześcijańskiej teorii świata, jej ideologii, poglądów na państwo, społeczeństwo i życie doczesne.
Średniowiecze we wszystkich dziedzinach życia myślało kategoriami religijnym przez pryzmat prawd objawionych spisanych w księgach świętych. Wszelkie doktryny uznawały nadrzędność religijnej sfery życia a więc z uznaniem, że to co jest objawione jest prawdziwe i ostateczne, a reszta to fałsz zasługujący na potępienie. Konstrukcja ta usprawiedliwiała wojny, inkwizycję, prześladowania.
Księgi święte nie regulowały całego życia, dlatego istniała potrzeba ich adaptacji do potrzeb epoki, interpretacji i uzupełnień. Prawo to przypisał sobie zhierarchizowany Kościół z papieżem na czele. Był on już dobrze zorganizowany, silnie zinstytucjonalizowany i przygotowany do walki o: prymat polityczny, stworzenia(a później utrzymania) stosunków feudalnych, zmonopolizowania nauki, kultury i oświaty, oraz utrzymania prymatu religijnej sfery życia nad świecką i religijnego światopoglądu.
Średniowieczne społeczeństwo było silnie zhierarchizowane: na czele stali duchowni nieskażeni przez brudne zajęcia doczesne, drudzy to wojennicy a trzeci to lud pracujący. Nierówność praw i majątków zdeterminowana jest wolą bożą. Każdy podlega państwu i jego prawom, ale nade wszystko człowiek ma duszę nieśmiertelną i dlatego podlega Bogu i jego reprezentantom. Państwo jest niedoskonałe i kruche, powstrzymuje ludzi od popełniania grzechów( spełnia boże cele), ale suwerenność podlega głowie Kościoła, nieomylnemu papieżowi, który jest pierwszym sędzią na Ziemi i to on rozstrzyga o tym, czy państwo dobrze spełnia swe zadania.
Była to oficjalna doktryna średniowiecza. Nie zmieniało to faktu, że wielu władców świeckich stawiało opór, który nie był jednak skuteczny. Toczyła się również cały czas walka ideologii, teorii weryfikujące kanony prawd, autorytetów. Napędzane były rozwojem gospodarczym, rozwojem społecznym, rozwojem nauki, która odkrywała prawdy nie dające pogodzić się z prawdami objawionymi. Jednak i tu Kościół potrafił przystosowywać ideologię do zmieniających się czasów i swą elastycznością utrzymywać ideową nadrzędność nad sprawami świeckimi wraz z utrzymaniem hegemonii politycznej w Europie.
Kryzys nastąpił w XIV wieku, gdzie zmieniała się świadomość społeczna, rozwijała się idea monarchiczna i teoria suwerenności, gdzie następowały oznaki powstania idei humanizmu i reformacji.
2. Cezaropapizm: doktryna imperialna Bizancjum.
Po upadku Cesarstwa Zachodniego, Bizancjum stało się pretendentem do przejęcia roli władztwa światowego. Władca Bizancjum nosił tytuł cesarza Rzymian, Konstantynopol obwołano nowym Rzymem, językiem urzędowym była łacina a arystokracja bizantyjska wywodziła swe korzenie od rzymskich rodów senatorskich. Bizancjum był krajem rozległym i zróżnicowanym etnicznie, kulturowo, językowo. Integracje zapewniała władza absolutna cesarza i ideologia, która ten absolutyzm uzasadniała. Doktryną tą był cezaropapizm, który łączył tradycje rzymskie z chrześcijaństwem i kulturą hellenistyczną.
Wedle kodyfikacji Justyniańskiej z VI wieku cesarz posiadał pełnię władzy świeckiej jak i duchowej, które polegało na bożym namiestnictwie cesarza. Był on zarazem władcą chrześcijańskim, zastępcą Boga do spraw doczesnych, jego ziemskim odbiciem. Dlatego uważano, że cesarz koronowany jest przez Chrystusa a miejscem koronacji musi być świątynia. Jego władza obejmowała cały świat. Stał na czele wielkiej rodziny monarchów i książąt rządzących w Europie.
Cesarz był postrzegany jako głowa Kościoła. Formalnie najwyższą władzę w kościele sprawowało kolegium 5 patriarchów, ale faktycznie byli oni podlegli władzy cesarza. Sprzyjała temu doktryna bożego namiestnictwa cesarza i mniejsza ambicja polityczna Kościoła Wschodniego. Stan wyższości władzy cesarskiej w doktrynie i w praktyce utrzymał się do podboju państwa wschodniorzymskiego przez Turków.
Cesarz nie był jednak władca despotycznym. Teologia polityczna podkreślała obowiązki jakie ciążyły na władcy: działanie dla dobra poddanych, gwarantowanie sprawiedliwości. Był władcą elekcyjnym co nie ujmowało boskości tego jego urzędu, ponieważ podmioty wybierające nowego cesarza działały pod wpływem boskiej inspiracji, a przewroty pałacowe tłumaczono odwróceniem władcy od Boga. Cezaropapizm nie upowszechnił się na Zachodzie. Wpłynął on na myśli polityczne na Rusi, w Bułgarii, Serbii i na Węgrzech.
3. Uniwersalizm papieski – papalizm, hierokratyzm.
Papalizm to doktryna głosząca uniwersalną, czyli ogólnoświatową, duchowną i świecką suwerenność papieża. Jej gwałtowny rozwój nastąpił w drugiej połowie XI wieku za pontyfikatu papieża Grzegorza VII( 1073-1085). Podjął on trud zcentralizowania Kościoła i wyjęcie go spod władzy świeckiej. Program swój zawarł w pracy: Dictatus papae. Uważał, że państwo to z natury twór zły, ponieważ jego władza zrodziła się z pychy, żądzy chcąc panować nad równymi sobie. A więc państwo jest w swej istocie grzeszne, a ma racje bytu jedynie wtedy, gdy realizuje sprawiedliwość bożą i tylko Kościół ma prawo oceny słuszności zarządzeń władcy. Państwo może być organizacją użyteczną gdy jest błogosławione przez Kościół na czele którego stoi papież, namiestnik Boga na ziemi, głowa wszystkich panujących. Papież jest najwyższym sędzią odpowiedzialnym tylko przed Bogiem, który ma prawo usuwania władców z tronu, a ludność zwalniać z posłuszeństwa wobec złych panujących. Absolutyzm papieski umocnił się wraz rozpoczęciem wypraw krzyżowych. Wielość wypraw i wielkie zaangażowanie w nich prawie wszystkich państw dowiodło potęgi papiestwa jako siły politycznej i rządu dusz( szczególnie nad rycerstwem).
Papalizm najpełniej rozwinął się w XIII wieku za pontyfikatu Innocentego III. Doktrynę ta opierała się na:
- teorii jedności świata, który zbudowany jest na podobieństwo organizmu ludzkiego, który posiada tylko jedną głowę- papieską
- teoria Kościoła jako duszy i władzy świeckiej jako ciała. Głosiła ona hierarchię bytów, z których najwyższym jest byt uduchowiony, czyli papież
- teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa
- teoria Kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu grzesznego, twierdząca, że papież może uchylić postanowienia władzy świeckiej, a nawet usunąć panującego jeżeli jest głuchy na postanowienia nieomylnego papieża.
- teoria głosząca, że po śmierci cesarza władza powinna wracać do rąk papieża jako „ wikariusza Chrystusowego”
- teoria dwóch mieczy- Bóg dał Piotrowi jako biskupowi Rzymu dwa miecze: jeden symbolizujący władzę duchową, drugi władzę świecką, które oba należą do Kościoła- jeden używany przez Kościół, a drugi dla Kościoła.
- teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego
- teoria darowizny Konstantyna, mająca zapewnić papieskiej hegemonii tytuł historyczny( był to falsyfikat twierdzący, że Konstanty rzekomo odstępuje papieżowi władzy w Rzymie, Italii i w zachodnich prowincjach cesarstw z wdzięczności za wyleczenie go z trądu.
Papalizm w drugiej połowie dalej radykalizował się tworząc nurt tzw. Hierokracji. Głosił on, że papież może wykonywać władzę świecką bezpośrednio, z pominięciem organów państwowych. Hierokraci uważali, że papież jest źródłem wszystkich władz państwowych. Cesarzom zastawiano wykonywanie władzy, ale ona sama spoczywała w ręku papieża. Odrzucono w ten sposób dualizm władzy duchowej i świeckiej.
4. Awerroizm łaciński.
Wieki XII i XIII były okresem duchowego niepokoju intelektualistów. Nowe zjawiska i trendy nakazywały ze sceptycyzmem traktować teologie jako klucz do poznania świata Zaczęto wracać do dorobku minionych stuleci i przystosowywać do potrzeb współczesności.
W wieku XII odkryto dzieła Arystotelesa, przedstawiciela racjonalistycznej i realistycznej filozofii antyku. Zrewolucjonizowało to średniowieczne szablony myślenia. Poglądy najwybitniejszego arystotelika- Ibn Roszda( zwanego Awerroesem) dały początek nurtowi- awerroizmu łacińskiemu.
Awerroiści wywiedli wiele tez sprzecznych z nauką Kościoła. Zakwestionowali nieśmiertelność dusz, twierdząc, że ów przywilej przysługuje całemu rodzajowi ludzkiemu- przyjmowali teorie wieczności świata i rodzaju ludzkiego. Ludzkie szczęście jest szczęściem doczesnym a cnotą jest to co zgodne jest z naturą. Głosili również teorię podwójnej prawdy. Wychodziła z założenia, że istotny sens ksiąg religijnych nie jest dosłowny, lecz alegoryczny- łączyła z tym pogląd, że punkty widzenia filozofii i wiary są różne. Zatem filozof ma prawo ustalać prawdy rozumu, nawet jeżeli są one sprzeczne z Pismem Świętym. Wysnuwali z tego wniosek, że dwa sprzeczne twierdzenia- filozoficzne i teologiczne, mogą być równocześnie prawdziwe. W ten sposób bronili przed atakami teologów autonomii rozumu, nie kwestionując przy tym jawnie dogmatów religii.
Awerroizm łaciński wpłynął na doktrynę polityczną- sprzyjał kształtowaniu się poglądu o niezależności państwa od Kościoła i autonomii filozofii politycznej od teologii. Naturalizm i antyindywidualizm wykorzystano do umocnienia jedności politycznej i narodowej, pod ich wpływem pozostał Dante Alighieri a Marsyliusz z Padwy oparł na tym nurcie tezę o suwerenności ludu. Awerroizm nadwątlał autorytet teologii jako nauki nauk twierdząc, że nie można wiary przekształcać w naukę- odpowiedzią Kościoła była myśl Tomasza z Akwinu.
5. Św. Tomasz z Akwinu na temat społeczeństwa, państwa, prawa.
Tomasz z Akwinu( 1225-1274)- arystokrata z urodzenia, dominikanin z profesji, gruntownie wykształcony, wykładowca na wielu uniwersytetach. Leon XIII w 1879 uznał jego filozofię za oficjalną naukę Kościoła.
Tomasz z Akwinu zrozumiał, że podstawą papieskiej dominacji muszą być tezy elastyczne, nie lekceważące przemian społeczno-gospodarczych, kulturowych, ustrojowych.
Jego tezy cechowały się dużym realizmem co widać już w punkcie wyjścia jego rozważań. Podkreślał on, że choć ostateczne cele człowieka są celami niebieskimi, to jednak waga spraw doczesnych jest duża. Nie podzielał pesymistycznych opinii Augustyna odnoszących się do natury człowieka, oraz odrzucał tezę papalistów o instytucjach społecznych, które są z gruntu złe, zasługujące z góry na potępienie.
W odpowiedzi na niebezpieczeństwo wynikające z materialistycznej i racjonalistycznej interpretacji dzieł Arystotelesa( groźba utracenia prymatu władzy duchowej nad świecką) Tomasz twierdził, że między prawdami nauki a wiary nie powinno być sprzeczności. Nauki, które z punktu widzenia wiary są obojętne powinny być rozwijane, pamiętając, że nauka ma służyć przede wszystkim umacnianiu wiary. Teologia jest nauką o dogmatach objawionych przez Boga- stąd jej pierwszeństwo do odkrywania prawd absolutnych jest uzasadnione. Teologia posługuje się innymi naukami jak służebnicami. Dlatego, gdy wynik badań empirycznych jest sprzeczny z prawda objawioną, wyższość tej drugiej jest oczywisty- w ten sposób wyznaczył granicę uczonemu, której przekroczyć nie wolno.
Tomasz z Akwinu przejął od Arystotelesa naukę o człowieku jako istocie społecznej i politycznej. Uważał, że władza pochodzi tylko pośrednio od Boga( boska jest tylko sama zasada władzy), natomiast samo państwo, jego ustrój tworzą ludzie. Nie znaczy to, że zadania państwa są tylko doczesne- państwo ma stworzyć warunki potrzebne do zbawienia. Warunkami tymi są: pokój i porządek- porządek rozumiany w hierarchicznej budowie społecznej opartej na nierówności.
Nierówność jest koniecznym składnikiem każdej doskonałej całości- jest w niebie, w Kościele, w państwie i społeczeństwie, a wynika to s faktu, że jedni służą innym bo są z natury gorsi. Autor odrzucił tradycyjny podział społeczeństwa na modlących się, walczących i żywiących( zdawał sobie sprawa z przemian jakie nastąpiły w XIII w., głownie różnice majątkowe). Tomistyczny obraz społeczeństwa wygląda tak:
- optimates- najwięksi feudałowie, duchowni i świeccy.
- populus honorabilis- posiadający majątek pozwalający żyć z cudzej pracy.
- villis pop ulus- nie posiadający majątku.
Jeżeli chodzi o własność Tomasz uważał, że pokój i porządek wymaga, by ten kto jest właścicielem jakiejś rzeczy, pozostał nim na stałe. Utrzymanie prywatnej własności jest zgodne z prawami natury i jest niezbędne do normalnego życia społecznego. Wyróżnił dwa aspekty stosunku własności: posiadanie- czyli władza posługiwania się daną rzeczą i korzystanie z niej, oraz użytkowanie danej rzeczy, które nie oznacza absolutnego nad nią władztwa. Właściciel powinien dzielić się swymi dobrami z ubogimi- było to połączenie argumentacji Arystotelesa z duchem egalitaryzmu i ideami Pisma Świętego. Tomasz godził się na uzyskiwanie zysków z handlu( o ile jest społecznie użyteczny), dopuszczał też pobieranie odsetek od kapitału- pozwalało to na szerszy udział w polityce warstwom posiadającym a nie „urodzonym”
Człowiek ma dwie natury i dąży do dwóch celów- jako istota ziemska podlega władzy świeckiej i jego lojalność i posłuszeństwo wobec tej władzy jest zasadą. Jednak człowiek posiada zarazem nieśmiertelną duszę, podlega więc też Bogu, a bezpośrednio Kościołowi. Cele niebieskie są wyższe od doczesnych, jest więc oczywiste, by ten co prowadzi do celu ostatecznego, czuwał nad drogą prowadząca do celu bliższego- czyli podporządkowanie się państwa Kościołowi.
Tomasz z Akwinu opowiadał się za ustrojem monarchicznym, choć świadom był jej możliwej degeneracji. Ustalił więc dyrektywy na wypadek rządów tyrana- tyranem nie była jedynie osoba, która nielegalnie doszła do władzy, lecz również osoba władzy źle używająca. Nadużycia wyodrębnił dwa: te które naruszają prawa boże i naturalne, oraz te, które naruszają konstytucję państwa, pochodzącą od ludu. W pierwszym przypadku poddani maja prawo odmówienia posłuszeństwa a nawet obowiązek wypowiedzenia go. W drugim przypadku sprawa była bardziej skomplikowana- niekiedy lepiej było przetrwać tyranię bo jej obalenie mogło doprowadzić do jeszcze gorszych skutków( tyrania jako kara za grzechy poddanych). Aby można było wystąpić przeciwko tyranowi, trzeba było wpierw upewnić się czy ów tyran nie jest częścią planu Opatrzności( rozstrzygnięcie tej kwestii nie leżało w rękach zwykłego śmiertelnika, lecz w kompetencji duchowieństwa). Tylko Kościół mógł wystąpić z inicjatywą obalenia tyrana.
Państwo, które stwarza człowiekowi warunki do wyzwolenia się od grzechu, jest zobowiązane do walki z tymi, którzy tą drogę do zbawienia utrudniają- czyli z heretykami i wolnomyślicielami. Popierał w swych rozważaniach Augustyna. Państwo nie tylko ma pilnować by ludzie nie czynili zła, ale również wywierać nacisk, by właściwie myśleli.
Hierarchia dotyczy również prawa. Najwyżej stoi prawo wieczne, które jest wszechobecne, wedle których Bóg rządzi światem. Odbiciem tego prawa w umyśle człowieka jest prawo natury, czyli wyraz współudziału rozumnego człowieka w bożej mądrości. Jednak te reguły...
estejra