Leszek Bruszkiewicz
Nr albumu 12948
Gr. 6/I
Analiza logiczna pytań
Każde pytanie składa się z dwóch elementów. Elementy te to partykuła pytajna i osnowa pytania.
Partykułą pytajną są najczęściej słowa: czy, kto, kiedy, z kim, dla kogo, gdzie, dlaczego, po co itp.
Osnowa pytania to jest reszta pozostała po oddzieleniu partykuły – zwrotu pytajnego.
Tak więc w pytaniach: Czy wszystkie grzyby są jadalne? Kto mu udzieli pomocy? Z kim byłeś w kinie? Dlaczego mnie oszukujesz? Po co oni tu przyszli?
Osnowami są:
- wszystkie grzyby są jadalne.
- mu udzieli pomocy
- byłeś w kinie
- ty mnie oszukujesz
- oni tu przyszli
Traktując sprawę w sposób najogólniejszy można powiedzieć, że osnową pytania jest ta część, która wchodzi w jego skład poza zwrotem pytającym.
Już na podstawie przytoczonych przykładów widać, że nie wszystkie osnowy pytań są pełnymi zdaniami w sensie logicznym. Niektóre z nich są pełnymi zdaniami w sensie logicznym, inne – nie.
Analiza charakteru logicznego zdań stanowiących odpowiedzi na różne pytania daje podstawę do stwierdzenia, że wśród odpowiedzi na wszystkie możliwe pytania istnieją trzy rodzaje odpowiedzi. Odpowiadając na pytanie takie, jak:
-Czy Warszawa leży nad Wisłą?
-Czy Europa liczy więcej niż 1 000 000 000 mieszkańców?
-Czy Kowalski pojechał wczoraj do Wrocławia?
Stwierdzamy zajście lub niezajście określonego stanu rzeczy, zdarzenia lub własny brak wiedzy w danym zakresie.
Inaczej jest w przypadku pytań takich, jak:
-Kto jest pierwszym kosmonautą?
-Gdzie jest Kowalski?
-Kiedy zakończyły się wojny Krzyżowe?
Odpowiedzi na te pytania sprowadzają się do czegoś innego, a mianowicie do wskazania wyróżnionego lub wyróżnionych elementów określonych zbiorów lub do stwierdzenia własnego braku wiedzy w danym zakresie.
Jeszcze inaczej przedstawia się interesujący nas problem w wypadku takich pytań, jak:
-Dlaczego III Rzesza przegrała drugą wojnę światową?
-Dlaczego Kowalski popiera Kwiatkowskiego?
-Po co Tadeusz pojechał wczoraj do Krakowa?
Odpowiedzi na takie pytania wskazują związek, zależność zachodzącą pomiędzy zdaniami tworzącymi określoną parę zdań lub pomiędzy stanami rzeczy, do których zdania te się odnoszą.
Pytania pierwszego rodzaju, w których pytamy o zajście lub niezajście określonego stanu rzeczy, nazywać będziemy pytaniami rozstrzygnięcia.
Pytania drugiego rodzaju, w których pytamy o wyróżniony element określonego zbioru, nazywać będziemy pytaniami dopełnienia.
Ostatni z wyróżnionych rodzajów pytań, w których pytamy o związek łączący zdania lub stany rzeczy, nazywać będziemy pytaniami problemowymi.
Rodzaje te omówimy w dalszej części. Najpierw zajmiemy się podziałem pytań na pytania proste i złożone.
Pytania proste i złożone
Ogół pytań można podzielić pod względem formalnym na dwie podstawowe grupy: pytania proste i pytania złożone.
Do grupy pytań prostych zalicza się takie pytania, jak np.:
-Kto stłukł szybę?
-Czy pada deszcz?
Do grupy pytań złożonych należą:
-Kto stłukł szybę i kto będzie za nią płacił?
-Czy pada deszcz i czy masz parasol?
Pytania złożone różnią się od pytań prostych tym, że zawsze jest w nich wyrażany jakiś związek, czy to między pytaniami składowymi, czy między jakimś zdaniem w sensie logicznym a pytaniem, czego nigdy nie ma w pytaniach prostych.
Chociaż do budowania pytań złożonych używamy dokładnie tych samych spójników i zwrotów, jakich używamy przy tworzeniu zdań złożonych w sensie logicznym (i, a, lub, jeżeli to), to jednak związki między elementami składowymi wyrażane przy ich pomocy w pytaniach złożonych różnią się zasadniczo od związków międzyzdaniowych. Różnią się przede wszystkim tym, że zachodzą pomiędzy tworami językowymi zasadniczo odmiennymi od zdań w sensie logicznym, pełniącymi zasadniczo różne funkcje w procesach porozumiewania się, ale nie tylko tym. Związki między elementami składowymi pytań złożonych (bierzemy tu pod uwagę wszystkie związki między tymi elementami, a więc zarówno zachodzące pomiędzy pytaniami składowymi, jak i zachodzące np.: pomiędzy zdaniem w sensie logicznym a pytaniem) mają inne własności formalne niż odpowiednie (ze względu na używany spójnik) związki między zdaniowe. Związki zachodzące między pytaniami są zawsze nieregularne. Związki zachodzące między zdaniami w sensie logicznym są zawsze regularne. Z tego też powodu między pytaniami prostymi, jak i również między pytaniami prostymi a złożonymi, czy też pomiędzy pytaniami złożonymi a innymi pytaniami złożonymi, nie występują regularne powiązania, które dawały by się przewidzieć, ustalić i wykorzystać przy przechodzeniu od jednych pytań do drugich. Mamy tu zatem do czynienia z sytuacją całkowicie różną od tej, jaka ma miejsce w przypadku zdań w sensie logicznym. W przypadku zbioru pytań nie ma możliwości przechodzenia od jednych pytań do drugich, a zatem jedne pytania nie są sprowadzalne do drugich według jakichś ogólnych zasad. Podobnie przedstawia się sprawa wzajemnych powiązań rozkaźników.
Pytania problemowe
Pierwsza grupę pytań wyróżnionych ze względu na sposób udzielania odpowiedzi na nie, stanowią pytania problemowe. Odpowiedziami na tego rodzaju pytania są zdania przedstawiające, jak to się zwykło mówić, przyczynę lub powód względnie cel lub skutek zaistnienia zdarzenia, zjawiska opisywanego w osnowie pytania, w istocie zaś – wskazujące związek łączący zdania lub stany rzeczy. Zdania stanowiące odpowiedź na pytania problemowe różnią się w sposób istotny pod względem treści od osnowy pytania problemowego i są zawsze zdaniami złożonymi. W tym też wyraża się zasadnicza różnica pomiędzy pytaniami problemowymi a pytaniami rozstrzygnięcia i dopełnienia.
Pytania problemowe o przyczynę lub o powód zawierają z reguły słowo dlaczego lub jakiś bliskoznaczny mu zwrot. Pozostałą część pytania stanowi jego osnowa.
W pytaniach problemowych o skutek lub o cel występują najczęściej zwroty: po co, w jakim celu itp. bliskoznaczne zwroty. Resztę pytania stanowi jego osnowa. Zarówno w pytaniach problemowych o przyczynę lub powód, jak i w pytaniach problemowych o skutek lub cel, osnowa musi być zdaniem w sensie logicznym i to zdaniem prawdziwym. Stanowi to następną cechę różniącą pytania problemowe od pozostałych pytań. W pytaniach rozstrzygnięcia osnowa pytania będąca zdaniem może być równie dobrze zdaniem prawdziwym, jak i zdaniem fałszywym. W każdym z tych przypadków pytanie rozstrzygnięcia jest pytaniem sensownym i poprawnym, natomiast pytanie problemowe z fałszywą osnową jest pytaniem niepoprawnym, bezsensownym, pytaniem, na które nie można i nie należy odpowiadać, które należy odrzucić. Pytania dopełnienia różnią się pod tym względem jeszcze bardziej od pytań problemowych, bowiem osnowa pytań dopełnienia nie jest w ogóle zdaniem w sensie logicznym.
Przykłady pytań problemowych prostych o przyczynę lub o powód i stereotypowe odpowiedzi na nie:
-Dlaczego zbiłeś Jasia?
-Dlatego zbiłem Jasia, ponieważ (bo) mnie przezywał.
-Dlaczego nie masz odrobionych ćwiczeń?
-Dlatego nie mam odrobionych ćwiczeń, ponieważ wczoraj bolała mnie głowa.
Wszystkie zdania złożone, które podane został jako przykłady odpowiedzi właściwych na pytanie problemowe o przyczynę lub o powód, są skrótami zdań jeszcze bardziej złożonych.
Pełna odpowiedź na pytanie problemowe: Dlaczego zbiłeś Jasia? Powinna przedstawiać pełny i poprawny dowód logiczny tego, że powinno się zbić Jasia. Można skonstruować go następująco:
Jeżeli Jaś mnie przezywa, to powinno się go zbić, i (a) ponieważ mnie przezywał, dlatego zbiłem Jasia.
Problemowe pytania proste o skutek i cel.
-Po co idziesz do Adama?
-Idę do Adama po to, żeby dowiedzieć się, co jest zadane na jutro z matematyki.
Podany przykład odpowiedzi właściwej na pytanie problemowe o skutek lub cel, jest, podobnie jak odpowiedzi właściwe na pytania problemowe o przyczynę lub powód, skrótem zdania jeszcze bardziej złożonego, w którym zawarte jest rozumowanie pełne. W tym przypadku mamy jednak do czynienia nie z rozumowaniem dowodzącym, ale z rozumowaniem wnioskującym. Nie przedstawiamy w nim dowodu osnowy pytania, jak to miało miejsce w odpowiedziach pełnych na pytanie o przyczynę, przedstawiamy natomiast konsekwencje wynikające z treści osnowy pytania o cel lub o skutek.
Pytania rozstrzygnięcia
Istnieje duża grupa pytań prostych i złożonych zaczynających się od partykuły czy, dla których istnieje ściśle określona liczba odpowiedzi właściwych, posiadających określoną stereotypowa strukturę. Rozważmy to na przykładach:
-Tak, pada deszcz.
-Nie, nie pada deszcz.
-Nie wiem, czy pada deszcz.
Bardzo często na pytania tego rodzaju odpowiada się krótko jednym słowem: tak, nie, względnie dwoma – nie wiem.
-Jeżeli ty będziesz w takich okolicznościach, to czy będziesz umiał się zachować?
Chociaż pytanie to jest pytaniem złożonym, to jednak posiada tyle samo odpowiedzi właściwych, co proste pytanie rozstrzygnięcia:
-Jeżeli ja będę w takich okolicznościach, to będę umiał się zachować.
-Jeżeli ja będę w takich okolicznościach, to nie będę umiał się zachować
-Nie wiem, czy jeżeli będę w takich okolicznościach, to będę umiał się zachować.
Pytania podane wyżej, i wszystkie do nich podobne nazywane są pytaniami rozstrzygnięcia. Wspólną ich własnością, poza wymienionymi już wcześniej, jest to, że posiadają one ścisłą, określoną z góry liczbę odpowiedzi właściwych (trzy, pięć, dziewięć – jak np.: w przypadku: Czy pada deszcz i czy masz parasol, a może przenocujesz?).
Pytania dopełnienia
Ostatnią grupę pytań wyróżnioną ze względu na charakter logiczny odpowiedzi na nie i liczbę tych odpowiedzi stanowią pytania dopełnienia. W pytaniach dopełnienia występują najczęściej słowa: kto, komu, kiedy,w jaki sposób, jak itp.
Oto przykład pytania prostego tego rodzaju:
Liczba odpowiedzi właściwych na to pytanie jest bardzo duża i trudna do określenia. Oto niektóre przykłady odpowiedzi:
-Jan stłukł szybę.
-Jakiś łobuz stłukł szybę.
-Ktoś stłukł szybę.
-Nie wiem kto stłukł szybę.
Istnieją pytania dopełnienia, które wśród swoich licznych odpowiedzi właściwych mają tylko jedną odpowiedź prawdziwą (będącą zdaniem prawdziwym, podczas gdy pozostałe są zdaniami fałszywymi), oraz takie pytania dopełnienia, które wśród licznych odpowiedzi właściwych mają więcej niż jedną odpowiedź prawdziwą. Pytaniem dopełnienia tego właśnie rodzaju jest np.: pytanie:
-Kto był uczestnikiem biesiady?
Pytaniami dopełnienia podobnego rodzaju są następujące pytania złożone:
-Ja tobie teraz pożyczę, a kto mi później pożyczy?
-Ile to kosztuje i gdzie to można kupić?
-Kiedy i dokąd jedziesz na urlop?
Odpowiedzi właściwych na tego rodzaju pytania jest wiele i każdy bez trudu może je podać.
W języku mówionym bardzo często wypowiadamy pytania bez użycia jakichkolwiek zwrotów pytajnych – wykorzystując do tego celu jedynie odpowiednie rozstawienie akcentów, odpowiednią intonację. Pytania tak wypowiedziane mają z reguły charakter pytań rozstrzygnięcia. Zapis pytania wyrażonego w mowie odpowiednim ustawieniem akcentów prawie niczym nie różni się od zapisu odpowiedniego zdania w sensie logicznym. Zapisy te różnią się od siebie tylko tym, że przy jednym z nich stawiamy znak zapytania,a przy drugim – kropkę. Mamy tu zatem do czynienia z jeszcze jednym rodzajem wieloznaczności wypowiedzi.
5
WSFiZ-Psychologia