1
Lilianna Lewicka
Lateralizacja
Jednym z aspektów, a zarazem i czynników rozwoju ruchowego dziecka jest
postępujący proces lateralizacji, czyli inaczej przewagi jednej strony podczas ruchowej
czynności. Lateralizację czynności nazywa się też „asymetrią funkcjonalną”
(M. Bogdanowicz, 1989).
Rozwój ruchowej sprawności człowieka opiera się na daleko posuniętej specjalizacji
funkcji. Inne zadania wykonują kończyny dolne i górne, lewe i prawe. Szczególnie ważną
rolę odgrywa specjalizacja i koordynacja ruchów rąk, która polega na tym, że ruchy obu rąk
są odmienne, przy czym ręka wiodąca (prawa) wykonuje główną czynność, a ręka
podporządkowana zapewnia tylko lepsze warunki pracy prawej ręce – „ruchowe tło”.
Przewaga jednej ręki nad drugą przy jednoczesnej ruchowej ich koordynacji pozwala
człowiekowi osiągnąć wysoki stopień sprawności, a zarazem „ekonomii motorycznej’’
(H. Spionek, 1970). Wysoki poziom percepcji i ekonomii ruchów jest osiągalny wówczas,
gdy jedna z kończyn dominuje, druga zaś z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po
tej samej stronie ciała. Sprzyja to wytworzeniu się tzw. układu ręka – oko, który jest podstawą
koordynacji wzrokowo – ruchowej, a więc wykonywania większości czynności
manipulacyjnych i graficznych. W wielu czynnościach niezbędna jest harmonijna współpraca
oka, ręki, nogi, czemu sprzyja dominacja narządów po tej samej osi ciała.
Lateralizacja, czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała związana
jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych.
Mózg składa się z dwóch części zwanych półkulami. W dolnej części szczeliny, która
znajduje się pomiędzy nimi, mieści się ciało modzelowate. Jest to wiązka włókien
nerwowych, dzięki której przekazywane są sygnały pomiędzy półkulami. Ze względu na
skrzyżowanie włókien nerwowych w rdzeniu przedłużonym, najniższej części mózgowia,
lewa półkula kontroluje prawą stronę ciała, prawa zaś – lewą.
U większości ludzi lewa półkula odpowiedzialna jest za mowę i funkcje językowe
(w tym czytanie i pisanie), logikę, rozumowanie oraz programowanie motoryczne, podczas
gdy prawa półkula zarządza percepcją przestrzenną, umiejętnościami muzycznymi
i plastycznymi, mimiką i emocjami. Co ciekawe, odpowiedzialność za procesy wzrokowe,
słyszenie i umiejętności matematyczne jest podzielona pomiędzy obie półkule.
Lateralizacja to termin określający, w jakim stopniu pewne rodzaje funkcji i procesów
powiązane są z jedną lub drugą półkulą mózgową.
Ludzie bardzo różnią się pod względem stopnia lateralizacji.
U niektórych występuje ścisła lateralizacja funkcji, u innych jej stopień jest słabszy. Kiedy
jedna strona przewodzi drugiej w zakresie jakiejś funkcji, mówimy o dominacji półkuli
mózgowej. Innymi słowy, ludzie nie są zdominowani przez jedną lub drugą stronę mózgu, jak
kiedyś uważano. Pewne obszary mózgu raczej kierują (a nie kontrolują) określonymi
procesami i czynnościami. Pomiędzy obiema półkulami istnieje stała łączność i współpraca,
nie działają one przeciwko sobie, lecz stanowią jedność(Jane M. Healey, 2004 ).
Większość ludzi wykształca preferencję lateralną, czyli stronność, nie tylko dla ręki,
lecz również dla nogi, oka i ucha. U osób praworęcznych zazwyczaj występuje bardziej ścisłe
„przyporządkowanie” pod względem funkcjonowania mózgu. Oznacza to, iż za mowę oraz
inne funkcje językowe i logiczne odpowiada zawsze lewa strona mózgu, podczas gdy
muzyka, sztuka, funkcje kreatywne oraz emocje umiejscowione są po stronie prawej.
2
W przypadku ludzi leworęcznych sytuacja jest bardziej skomplikowana. Modele
przewagi stronnej mogą się różnić w zależności od osoby. Model lateralizacji u niektórych
osób leworęcznych jest taki sam jak u ludzi praworęcznych (funkcje językowe występują po
stronie lewej), u innych osób jest on odwrócony (funkcje językowe po stronie prawej),
a jeszcze inni wykazują lateralizację mieszaną, czyli funkcje językowe zlokalizowane są po
obu stronach mózgu. Model taki nazywa się lateralizacją skrzyżowaną (bilateralizacją).
W praktyce oznacza to, że jeśli osoba taka dozna urazu jednej strony mózgu, druga strona
może łatwiej przejąć kontrolę nad wszystkimi funkcjami językowymi. Jane M. Healey
twierdzi, że poza wspomnianą, nie są znane żadne korzyści ani zagrożenia wynikające z
posiadania poszczególnych modeli lateralizacji. Niektórzy badacze uważają, że każde
odchylenie od normalnego wzorca dominacji może stwarzać problemy, inni się z tym
zdaniem nie zgadzają. Do każdej osoby należy podejść indywidualnie, bez uprzedzeń. A co
najistotniejsze, jak mówi w/w autorka, która jest osobą leworęczną, jeśli ktoś nie napotyka
żadnych trudności, prawdopodobnie nie ma powodów do zmartwień.
Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka. Asymetria ułożenia ciała i ruchów do
3m.ż. nie wynika jeszcze z dominacji jednej z półkul, ma charakter podkorowy. W okresie od
3 do 6m.ż występuje tzw. symetria zwierciadlana ruchów, tzn. dziecko wyciąga do
przedmiotu obie ręce. Dopiero po 6m.ż., gdy wykształca się chwyt jednoręczny, można
zauważyć pierwsze przejawy preferowania jednej z rąk. Na przełomie 1 i 2r.ż. przejawy
lateralizacji często słabną, ponieważ chód dziecka, będący czynnością symetryczną, angażuje
w jednakowym stopniu obie nogi, a w tym także obie półkule mózgowe. Od 2 r. ż., gdy chód
jest już zautomatyzowany, lateralizacja zaczyna ponownie rozwijać się. Praworęczność
zwykle ustala się wcześniej, około 2 - 3 r. ż., leworęczność w wieku 3 – 4 lat. Ostatecznie
dominacja czynności ruchowych w większości przypadków ustala się do 6 r. ż. Od 7 r. ż.
Zaczyna zwiększać się przewaga powierzchni półkuli lewej. Ostatecznie proces lateralizacji
zostaje zakończony w wieku szkolnym. Są jednak dzieci, u których proces kształtowania
lateralizacji jest opóźniony, dominacja ręki nie jest jeszcze ustalona w wieku szkolnym. Jak
wykazały badania, dzieci te napotykają liczne trudności w nauce.
Przyczyny zaburzeń lateralizacji
Jednym z objawów zaburzeń lateralizacji jest leworęczność. Jednak tylko w
niektórych przypadkach jest ona uwarunkowana patologicznie – jako skutek uszkodzenia
lewej półkuli mózgu.
Terminu „leworęczność patologiczna” jako pierwszy użył neuropsycholog
dr Paul Satz, by odróżnić leworęczność patologiczną od tej, która rozwinęła się na podłożu
genetycznym.
W życiu wewnątrzmacicznym (zarówno w okresie prenatalnym, jak i podczas porodu)
może dojść do wielu zaburzeń, których skutkiem są dysfunkcje mózgu. Najbardziej
oczywistymi przykładami są krwotok (niewielki wylew) i anoksja (niedotlenienie), które są
najczęstszymi przyczynami uszkodzeń mózgu w tym okresie rozwoju. Niezależnie od ich
przyczyn, uszkodzenia zwykle dotyczą włókien neuronów ruchowych (zwanych, ze względu
na kształt, układem piramidowym), biegnących od kory mózgowej aż do rdzenia kręgowego.
Konsekwencje takiego urazu mogą być wielorakie.
Włókna nerwowe odchodzące od lewej strony mózgu kierują motoryką prawej strony
ciała (przedramienia, dłoni i palców, podudzia oraz niektórych mięśni oka i języka). Dlatego
też, jeśli do uszkodzenia dojdzie po lewej stronie mózgu, prawa strona ciała dziecka może być
słabsza. Jeśli uszkodzenie jest poważne, może stać się przyczyną niedowładu spastycznego
(porażenia mózgowego) lub porażenia połowicznego (paraliżu) prawej strony ciała. W takich
3
przypadkach funkcje językowe i motoryczne przejmowane są przez prawą stronę mózgu i w
konsekwencji, choć nie jest to być może zamierzone, dziecko staje się leworęczne.
Dzieci takie miewają czasem trudności w nauce, ale nie zdarza się to często. Jeśli
jednak występują u nich jakieś problemy rozwojowe, wiele osób przypisuje je leworęczności,
choć nie ma ona z nimi nic wspólnego. Zarówno za leworęczność, jak i za trudność w nauce
odpowiada wczesny udar mózgu( Jane M. Healey, 2004).
Kiedy taki sam uraz dotknie prawą stronę mózgu wpłynie to na lewą stronę ciała, a
dziecko będzie praworęczne. Istnieje więc również patologiczna praworęczność.
Jest jeszcze inna przyczyna tego, że więcej przypadków leworęczności niż
praworęczności jest patologicznych. Lewa półkula mózgu rozwija się później i wolniej niż
prawa, dlatego jest znacznie bardziej prawdopodobne, że właśnie lewa półkula zostanie
uszkodzona podczas życia wewnątrzmacicznego. Jest ona bardziej podatna na uszkodzenia,
gdyż ze względu na to, iż wykształciła się później, jest inaczej niż prawa półkula
zaopatrywana w krew. Między innymi dlatego udary lewej półkuli mózgu mają znacznie
poważniejsze konsekwencje dla osób starszych niż udary półkuli prawej (A. D. Bragdon, D.
Gamon, 2003).
Jednym z czynników odpowiedzialnych za uszkodzenie mózgu może być testosteron.
Zgodnie z teorią dr. Normana Geschwinda nadmiar testosteronu w macicy może mieć
znaczenie dla rozwoju mózgu i kształtowania się lateralizacji. Płód męski bardziej narażony
jest na działanie wyższych stężeń testosteronu we krwi niż płód żeński, co może tłumaczyć
półtora razy wyższą liczbę osób leworęcznych wśród mężczyzn niż wśród kobiet.
Najczęściej leworęczność uwarunkowana jest dziedzicznie. Model dominacji
przekazywany jest dziecku genetycznie przez rodziców (lepsze ukrwienie lewej półkuli
mózgu w okresie płodowym). Jeśli choć jedno z rodziców jest leworęczne, wzrasta
prawdopodobieństwo, że dziecko będzie leworęczne.
Trudności dziecka z zaburzoną lateralizacją
Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności
dziecka. Najczęściej pojawiają się trudności w nauce, które związane są z mniejszą
sprawnością ruchową rąk. Osoby leworęczne muszą zmagać się z trudnością opanowania
techniki pisania lewą ręką, mimo tego, że pismo dostosowane jest do czynności prawej ręki.
Ułożenie lewej ręki podczas czynności graficznych powoduje, że dziecko zamazuje, zasłania
napisany tekst i nie może kontrolować tego co pisze w sposób ciągły. Inne ułożenie dłoni jest
powiązane z jej wygięciem w stawie nadgarstkowym. Jest to powodem wzmożenia napięcia
mięśniowego, nadmiernego nacisku pióra, łamania grafitu ołówka. Powoduje też ograniczenia
zakresu i precyzji ruchów, zwolnienie tempa czynności graficznych i szybsze zmęczenie
wskutek większego wysiłku. Kierunek pisma od strony lewej ku prawej, niewłaściwe ułożenie
długopisu wobec papieru sprawia, że efektem jest niski poziom graficzny pisma, czy rysunku
oraz nienadążanie za grupą.
Dzieci leworęczne często przyjmują niewłaściwe ułożenie ciała, co sprzyja wadom postawy.
Zaburzeniom lateralizacji towarzyszą często trudności w czytaniu i pisaniu. Zdaniem
H. Spionek (1970) dzieci leworęczne popełniają specyficzne błędy, jak :
a) statyczne odwracanie liter (mylenie liter o podobnych kształtach, lecz w
innym położeniu w przestrzeni względem osi poziomej, np. p – b i osi
pionowej, np. d – b;
b) dynamiczne odwracanie liter (przestawianie, zmiana kolejności);
c) opuszczenie i dodawanie liter, sylab, wyrazów;
d) błędne odtwarzanie liter (niedokładne odczytywanie i zapisywanie);
4
e) lustrzane pismo i rysunki.
Zdarza się, że rodzice niepotrzebnie przestawiająca dzieci na prawą rękę poprzez
brutalne formy nacisku i presję otoczenia. Dochodzi wówczas u tych dzieci do wtórnych
zaburzeń nerwicowych tj. jąkanie, moczenie nocne. Dzieci przestawiane „na siłę” prezentują
rozmaite zaburzenia osobowości. Obserwuje się u nich zaburzenia nadmierną płaczliwość,
lękliwość lub ataki złości, agresji. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, lękowa
postawa wobec otoczenia, unikanie kontaktów społecznych. Często obserwuje się
nadpobudliwość psychomotoryczną. Utrwala się też niechęć do wszelkich zajęć
dydaktycznych.
Do zaburzeń lateralizacji zalicza się przede wszystkim brak funkcjonalnej dominacji
jednej strony ciała, tzw. lateralizacja słaba, nie ustalona, co może być stanem przejściowym
(po 6 r.ż. świadczy o opóźnieniu) lub trwałym (oburęczność utrzymuje się do końca życia). U
dzieci słabo zlateralizowanych często występują trudności w nauce. Na przykład u dzieci
obuocznych wiodącą rolę podczas czytania przejmuje kolejno raz jedno, raz drugie oko. Stąd
zdarza się, że jednym okiem dziecko odczytuje początek wyrazu, drugim końcówkę,
przeskakując i opuszczając litery wewnątrz wyrazu. W efekcie zniekształca wyraz, nie
rozumie go, czyta bardzo wolno. Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia wytwarzanie
się orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała, a co się z tym wiąże, orientacji w
przestrzeni. Dzieci te mają trudności ze wskazaniem kierunków w przestrzeni, z
odwzorowywaniem figur i cyfr podobnych pod względem kształtu, lecz inaczej ułożonych w
przestrzeni (p – b – d – g), co z kolei warunkuje niepowodzenia w nauce pisania i czytania.
Podobne trudności pojawiają się w przypadku lateralizacji niejednorodnej, czyli
skrzyżowanej (dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach osi ciała,
np. dziecko praworęczne, lewooczne, prawonożne). W tych przypadkach trudności
spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo –
ruchowej) i ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania.
Za nieprawidłową uznaje się leworęczność uwarunkowaną patologicznie, jako efekt
uszkodzenia jednej z półkul mózgowych i przejęcia dominacji przez nieuszkodzoną. Badania
prowadzone przez licznych autorów prac z tej dziedziny wykazały, że nieprawidłowa
lateralizacja często współistnieje z zaburzeniami rozwoju funkcji percepcyjnych, obniżeniem
sprawności motoryki rąk i nieprawidłowym wykształceniem się orientacji w schemacie
własnego ciała i przestrzeni. W tych przypadkach zazwyczaj występują u dzieci trudności w
czytaniu (dysleksja), niepoprawny zapis (dysortografia), oraz niski poziom pisma (dysgrafia),
pomimo normalnej sprawności intelektualnej tych dzieci.
Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem niepokoju, dopóki nie towarzyszą
jej dodatkowe zaburzenia, tj. zaburzenia motoryczne, zaburzenia percepcji wzrokowej,
orientacji w przestrzeni i wtórne zaburzenia emocjonalne.
Metody badania lateralizacji
Do oceny lateralizacji służy np. wywiad z rodzicami, w czasie którego dowiadujemy
się o tym, jak rozwijała się dotychczas lateralizacja u dziecka, kiedy zauważono pierwsze jej
przejawy. Ze względu na fakt dziedzicznego uwarunkowania leworęczności należy ustalić,
czy w rodzinie dziecka były osoby leworęczne. Cennym źródłem informacji jest obserwacja
zachowania się dziecka w różnych sytuacjach życiowych, w których musi dokonać wyboru
jednego z dwóch narządów, ruchów zmysłu. Możemy więc zaobserwować:
a) którą ręką dziecko je, kroi, rysuje, rzuca piłkę, trzyma nożyczki;
b) którą nogą kopie piłkę;
5
c) którym okiem zagląda przez dziurkę do klucza, do wnętrza ciemnej butelki.
Określenia dominacji można też dokonać na podstawie prób eksperymentalnych, np. poleca
się dziecku, aby naśladowało pantomimicznie, jak czesze włosy, myje zęby. Dzielimy też
kartkę papieru na połowę i prosimy , by na każdej połowie narysowało domek inną ręką.
Porównujemy graficzny poziom rysunku, siłę nacisku ołówka. Ocenie dominacji nogi służy
np. polecenie, aby dziecko weszło na krzesło, aby grało w klasy, skakało na jednej nodze –
obserwujemy, którą nogę stawia pierwszą. Dominację uszu można ocenić, gdy polecamy
sprawdzić, czy zegarek „chodzi”.
Psychologowie polscy najczęściej stosują test lateralizacji R. Zazzo i N. Galifret –
Granjon, który pozwala określić dominację ręki, nogi, oka. W przypadku wady wzroku lub
niepełnej sprawności kończyn nie należy oceniać lateralizacji.
Decyzje w wyniku badania lateralizacji
Efektem zastosowania metod diagnostycznych są dane, które dają obraz lateralizacji
badanych czynności. To z kolei stanowi podstawę do podjęcia często niełatwych decyzji.
Dotyczą one przede wszystkim postępowania wobec dziecka wykazującego tendencję do
leworęczności, problemu pozostawienia go przy lewej ręce lub podjęcia prób przeuczania na
rękę prawą.
Do kryteriów, jakie należy brać pod uwagę przy podejmowaniu takiej decyzji, należą
wg M. Bogdanowicz (1989) następujące:
1. Poziom rozwoju umysłowego.
2. Model lateralizacji.
3. Dominacja oka.
4. Sprawność motoryczna obu rąk.
5. Stan emocjonalny dziecka i współistnienie zaburzeń płynności mówienia, tj. jąkanie.
6. Postawa dziecka wobec własnej leworęczności.
Ad.1. Sprawność umysłowa dziecka ma związek z podejmowaniem decyzji co do
dalszych losów dziecka leworęcznego, ponieważ przyjmujemy zasadę o nieprzeuczaniu
na prawą rękę dzieci umysłowo upośledzonych. Może to być zbyt duże obciążenie dla
dziecka, które ma ograniczony zakres możliwości uczenia się.
Ad.2. Zasadnicze modele lateralizacji to :
Lateralizacja jednorodna:
- prawostronna;
- lewostronna.
Lateralizacja niejednorodna:
- skrzyżowana;
- nie ustalona (słaba) .
W efekcie badania Próbami lateralizacji R. Zazzo i N. Galifret – Granjon,
powszechnie stosowanymi w Polsce, otrzymujemy tzw. formułę lateralizacji. Jest to zapis
wyniku badania za pomocą symboli literowych. Ponieważ każdy z badanych narządów ruchu
i zmysłu jest oceniany za pomocą dwóch różnych prób, dlatego też w badaniu otrzymujemy
dwa symbole (wynik I i II próby). Przeto formuła lateralizacji: LL, LL, LL oznacza
lateralizację jednorodną lewostronną. W przypadku takiego wyniku badania decyzja jest
6
jednoznaczna: dziecko nie powinno być przeuczane na prawą rękę. Próby przeuczania często
nie przynoszą efektu, a mogą powodować różnego rodzaju zaburzenia, przede wszystkim
emocjonalne. Najczęstszym ich objawem jest jąkanie.
Ad.3. Znacznie mniej jasne są przesłanki sformułowania decyzji w przypadku
stwierdzenia innych modeli lateralizacji: skrzyżowanej i nie ustalonej. Jedną z przesłanek
podjęcia takiej decyzji jest dominacja oka i ręki po tej samej stronie ciała ze względu na
konieczność koordynacji wzrokowo – ruchowej (oko – ręka). Z więc powodu w przypadku
oburęczności dominacja oka lewego wskazuje na potrzebę pozostawienia oburęcznego
dziecka przy lewej ręce, dominacja prawego oka – sugeruje możliwość podjęcia prób
wdrażania dziecka do posługiwania się ręką prawą.
Ad. 4. Kolejnym kryterium jest sprawność ruchowa rąk. Pod względem sprawności
manualnej jedno dziecko leworęczne jest drugiemu „nierówne”. Sprawność motoryczna
prawej reki niektórych dzieci leworęcznych jest odpowiednia do poziomu ich wieku życia
(lub nieco poniżej), zaś sprawność lewej ręki jest wysoka i często nawet przekracza ustalone
dla danej populacji normy. Jeżeli takie dziecko przyuczamy do posługiwania się prawą ręką
możemy mieć nadzieje na sukces. Ze względu na dobra sprawność ruchową prawej ręki
dziecko takie ma szansę nieźle opanować umiejętność pisania prawą ręką. Nigdy jednak nie
mamy pewności, czy nie stanie się to przyczyną zaburzeń emocjonalnych. Są jednak dzieci
leworęczne, których lewa ręka jest przeciętnie sprawna (odpowiada normom dla wieku życia),
natomiast prawa znacznie poniżej normy. W tym wypadku nie mamy szans, żeby dziecko
szybko i dobrze nauczyło się pisać lewą ręką. Nawet jeśli opanuje technikę pisania prawą
ręką, zwykle pracuje nią bardzo wolno, nie nadarzając za innymi uczniami. Poziom graficzny
pisma w tych przypadkach jest bardzo niski, niekiedy pismo bywa wręcz nieczytelne
(dysgrafia). Powoduje to permanentne obniżenia dziecku ocen za prace pisemne, a nawet
dyskwalifikowanie ich. Decyzja przyuczania takiego dziecka do posługiwania się prawą ręką
jest niewłaściwa, ponieważ dziecko nie ćwiczy ręki, w zakresie której mogło osiągnąć niezłe
wyniki. Ćwiczyło natomiast tę rękę, która nie miała szans być sprawną. W efekcie obie ręce
są mało sprawne. W razie stwierdzenia małej sprawności ruchowej rąk nie jest wskazane
przestawienie dziecka na rękę prawą.
Ad.5. Współwystępowanie zaburzeń emocjonalnych oraz zaburzeń płynności mowy,
tj. jąkania, jest przeciwwskazaniem dla przeuczania dziecka na prawą rękę. Przeuczanie jest
bowiem bardzo trudne, obciążające układ nerwowy, może pogłębić istniejące zaburzenia
emocjonalne.
Ad.6. Jednym z najważniejszych kryteriów przy podejmowaniu decyzji o
pozostawieniu dziecka przy lewej ręce lub przeuczaniu go na rękę prawą jest postawa samego
dziecka. Zaleca się respektowanie indywidualności dziecka i stworzenie możliwości wyboru
ręki dominującej po to, aby nie naruszać funkcjonalnej asymetrii uwarunkowanej
genetycznie. W przypadku obserwowania tendencji do posługiwania się lewą ręką, należy je
wzmocnić poprzez usprawnianie tej ręki. U dzieci oburęcznych należy sprawdzić, która z rąk
jest lepsza i tę wzmacniać poprzez ćwiczenia. Adaptacja do praworęcznego środowiska
poprzez wykonywanie niektórych czynności prawą ręką jest możliwa dopiero wówczas, gdy
c.u.n. jest już dojrzały, a dominacja mózgu w zakresie wyższych czynności psychicznych
ustalona. Tego typu działanie nie przynosi dziecku szkody. Oburęczność „wyższego rzędu”
przy zachowaniu lateralizacji czynności ruchowych wzbogaca możliwości motoryczne
dziecka, a zatem służy rozwojowi jego osobowości.
7
Wskazówki dotyczące pisania lewą ręką
Leworęczność dziecka należy traktować jako jedną z wie...
biechomik