Kącik teoretyczny.doc

(2396 KB) Pobierz

Kącik teoretyczny

(opr.Bogdan Hołownia )
Obok tradycyjnego zapisu gamy C-dur:

spotykamy też zapis ujmujący dźwięki gamy w „łańcuszek” tercjowy:

Takie spojrzenie ma tę zaletę, że pozwala zauważyć dwie grupy dźwięków. Pierwsza, to tzw. „dźwięki akordowe”:

pryma ()

tercja ()

kwinta ()

septyma ().

Druga grupa, to „dźwięki nieakordowe”, tzw. „tensions” [1]):

nona ()

undecyma ()

tercdecyma ().

Pośród dźwięków akordowych najważniejsze znaczenie mają:

tercja () i septyma (), mniejsze: pryma () i kwinta ().

Dźwięki nieakordowe (, , ) nie są tak stabilne jak dźwięki akordowe. Tensions przypominają „świetliki” ozdabiające „krzak” zbudowany z nutek akordowych. Mogą one być dodawane do nutek akordowych (przykład A) lub je zastępować (przykład B).

A tension tensions , B tensions i w miejsce prymy i kwinty

Przy pomocy tensions możemy „ubarwiać” akordy według uznania. Podobnie jeśli chodzi o dwojenie poszczególnych składników, polegać należy na własnym odczuciu akceptacji uzyskanego brzmienia. W procesie szukania właściwego „koloru” danego akordu zwykle „poprawiamy” prymę bądź kwintę akordu - tercję i septymę traktować należy ostrożnie, wszak to one decydują o jego trybie. W akordach durowych z wielką septymą oraz dominantowych pomijamy tension , gdyż zakłóca ona brzmienie tercji wielkiej, dlatego informacje dotyczące dominant septymowych dotyczą jedynie dwóch tensions: i .

Gama C-dur zawiera następujące czterodźwięki: [2])

Dodajmy do akordów nasze „kolorowe nutki”, czyli tensions:

Dominantę septymową odnajdujemy na piątym stopniu gamy durowej. Tercja i septyma akordu tworzą tryton, który jest jej najistotniejszym interwałem i nadaje akordowi charakterystycznej intensywności.

W przykładzie w tonacji C-dur widać, że tryton rozwiązuje się dwojako: „do wewnątrz” na lub „na zewnątrz” na . Zauważmy, że tryton dominanty odnajdujemy również w dominancie (!), dlatego jedną nazywamy zamiennikiem drugiej – jest tzw. „substytutem trytonowym” .

Przyjrzyjmy się dokładniej dominancie :

Oto dźwięki akordowe dominanty : wymieńmy prymę na nonę i kwintę na :

i to „lotki” dominanty, które możemy podwyższać lub obniżać (alterować) o pół tonu. Popatrzmy, jak alterowanie nony lub tercdecymy dominanty wpływa na ustawienie „lotek” ( i ) jej substytutu, czyli dominanty :

Obniżmy nonę:

Obniżmy nonę i tercedymę:

Reasumując, zależności między dominantą septymową a jej substytutem trytonowym obrazuje poniższe zestawienie:

Jednym z najważniejszych sposobów harmonizowania melodii jest użycie sekwencji II - V - I (dwa – pięć – jeden). Nazwa pochodzi od stopni gamy (tonacji), na których budujemy akordy sekwencji (kadencji) II - V - I.

Spróbujmy połączyć najbliższą drogą tercje i septymy akordów:

Otrzymujemy w ten sposób wspaniały „pojazd harmoniczny”, którym „podróżować” mogą inne nuty akordowe oraz tensions [3]):

Jak widzimy w powyższym przykładzie nasz „pojazd” ma cztery przedziały:

- w pierwszym z nich () „zajęły miejsca” : nona () i kwinta ()

- w drugim () widzimy nonę () i tercdecymę ()

- wreszcie w trzecim i czwartym () mamy nonę () i kwintę ().

Najczęściej spotykanymi pasażerami w naszym „pojeździe” są więc: nona () oraz tercdecyma (). Mają one nawet swoje ulubione miejsca w przedziałach, a występują na tyle często, że rozpoznawane są jako tzw. „układ Szopena”, czy „układ Ravela” [4]).

„Układ Szopena”:

„Układ Ravela”:

Powróćmy do akordów zbudowanych na poszczególnych stopniach gamy C-dur:

Warto przyjrzeć się bliżej dominantom, które prowadzą do poszczególnych akordów. I tak do akordu prowadzi dominanta , którą budujemy następująco:

dźwięki akordowe: , , , oraz tensions: , , .

Pamiętajmy, że tensions zawsze pochodzą z tonacji, w której się znajdujemy. Załóżmy, że tonacja C-dur to swego rodzaju „lotnisko”. Ma ono siedem pasów, na których możemy lądować. Pas pierwszy przyjmuje dominanty . Pas drugi przyjmuje dominanty itd. Dominanta , aby wylądować zgodnie z prawami grawitacji, musi ustawić lotki: , , według parametrów lotniska, czyli: , , :

()

Dźwięk „d” nie występuje jednak w typowej dominancie . Jego użycie zakłóciłoby brzmienie tercji wielkiej () dominanty, kompletnie zmieniając jej charakter. Ustaliliśmy zatem, że na drugim pasie startowym lotniska C-dur lądują dominanty .

Na pasie ląduje dominanta , która obie lotki (, ) musi obniżyć, dlatego, że „takie parametry otrzymała z wieży kontrolnej lotniska” :

()

A oto nasze akordy z odpowiadającymi im dominantami:

akordy:

i ich dominanty [5]):

W rodzinie dominant występuje również tzw. akord zmniejszony.[6]) Jego symetryczna budowa sprawia, że akord odczytać można również jako , i (). Ze względu na obecność w nim dwóch trytonów akord ten znakomicie nadaje się do łączenia różnych akordów. Możemy też odkryć w nim cztery dominanty septymowe. Zauważmy, że wystarczy tylko obniżyć prymę dowolnego akordu zmniejszonego, by otrzymać odpowiadającą mu dominantę septymową: