Polityka społeczna i system ubezpieczeń społecznych - dr I. Sierocka
WYKŁAD I
Literatura:
I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenia emerytalne. III filary, 2003
I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenia społeczne, tom I cz. Ogólna, W-wa 2003
I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenia społeczne tom II Ubezpieczenia emerytalne, ub. Rentowe, W-wa 2003
I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe
Władysław Ratyński, Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, tom I i II, W-wa 2003
Firlik-Fesnak,Szymko-Skoczny, Polityk społeczna, W-wa 2007
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z 13.10.1998 roku – nosić na wykłady do art. 7 ..........................
Ubezpieczenia – są to pewne instrumenty, które mają zabezpieczyć kogoś przed czymś. W razie gdy wystąpią szkody, zjawiska przed którymi osoby te ubezpieczyły się, będą im wypłacone z tego tytułu rekompensaty pieniężne. Wyróżniamy ubezpieczenia gospodarcze, majątkowe i osobowe.
Ubezpieczenia społeczne – pojawiły się pod koniec XIX wieku. W czasach tych funkcjonowali kapitaliści i robotnicy, którzy musieli bardzo dużo pracować, a wypadki były zjawiskiem powszechnym. Pierwsze rozwiązania z zakresu ubezpieczeń społecznych zostały podjęte w Niemczech za czasów Bismarcka.
Regulacje prawne oparte zostały na 3 zasadach:
1. ubezpieczenia miały charakter obligatoryjny,
2. wypłaty z ubezpieczenia można było dochodzić na drodze sądowej,
3. kwoty wypłacane z ubezpieczenia były ściśle określonej wartości.
Różnice:
1. ubezpieczenia społeczne muszą mieć charakter aspołeczny- osoby wpłacające wyższe składki nie mogą liczyć, że świadczenia które otrzymają będą wiele wyższe, od tego co otrzymają osoby wpłacające niższe składki. Bogatsi płacą wyższe składki ale ich część otrzymują inni – biedniejsi.
Rys historyczny:
1883 – w Niemczech wydano ustawę o ubezpieczeniu na wypadek choroby (świadczenia w razie choroby)
1884 – ustawa o ubezpieczeniu w razie wypadku przy pracy
1889 – ustawa o ubezpieczeniu rentowym na starość i na wypadek inwalidztwa
Polskie regulacje:
1919- dekret o ubezpieczeniu na wypadek choroby
1920 – ustawa o ubezpieczeniu na wypadek choroby
1924 – ustawa o zabezpieczeniu na wypadek bezrobocia
1927 – rozporządzenie Prezydenta RP dotyczące ubezpieczenia społecznego pracowników umysłowych
1933 – ustawa o ubezpieczeniu społecznym zwana inaczej ustawą scaleniową (najważniejsza). Mocą tej ustawy uchylono rozporządzenie Prezydenta RP z 1927 roku. Obniżyła ona składki na ubezpieczenie chorobowe, scaliła wszystkie przepisy, które dotychczas były różne w różnych zaborach. Obowiązek płacenia składek spoczywał na pracownikach i pracodawcach, od ich wpłaconych wysokości zależała wysokość świadczeń.
1998 – reforma ubezpieczeń – polski system oparty na III filarach:
I filar – o charakterze obowiązkowym, obsługiwany przez ZUS, opiera się na umowie międzypokoleniowej – ci to teraz wpłacają składki finansują tym świadczenia dzisiejszych emerytów, rencistów.
II filar – charakter obligatoryjny, obsługiwany przez ZUS, ale jego rola słabnie na rzecz OFE
III filar – o charakterze dobrowolnym, określone instytucje finansowe obracają składkami:
- pracownicze programy emerytalne, funkcjonują w Polsce od 1997 roku, nie cieszą się większym zainteresowaniem, jest ich w Polsce ok. 1500.
- indywidualne konta emerytalne – funkcjonują od 2004 r. (kompletna porażka)
Polityka społeczna – pojawiła się na przełomie XIX/XX wieku (Furnier). W latach 30-tych XX wieku Szymański stwierdził, że polityka społeczna to jest zapewnienie dobra pracownikom. Natomiast Daszyńska-Golińska twierdziła, że polityka społeczna to pewne instrumenty prawne, które będą zapewniały jak największy dostęp do zdobyczy cywilizacji.
Polityka społeczna zajmuje się:
- ubezpieczeniami społecznymi,
- rozwojem oświaty, kultury, szkolnictwa,
- pomocą społeczną
Pierwsze regulacje z zakresu polityki społecznej pojawiły się w wieku XIX. Była to ustawa dotycząca czasu pracy wprowadzająca zakaz zatrudniania osób poniżej 9 roku życia, wprowadzająca zaczątki BHP oraz inspekcję pracy, która miała czuwać nad realizacją ustawy. W latach 20/30 XX wieku (wielki kryzys gospodarczy) przyjęto plan wyjścia z tego kryzysu ,,New dail” – ustalono wówczas wysokość minimalnej płacy, czas pracy a także ubezpieczenia społeczne.
Obecnie istnieją rożne modele polityki społecznej:
1. typ liberalny (anglosaski) – zapewnienie środków do życia powinno być złożone na karby gospodarki rynkowej lub liczyć na wsparcie organizacji charytatywnych. Państwo nie powinno ingerować, ponieważ każdy sam powinien sobie poradzić, ewentualna pomoc państwa winna być przejściowa. Obowiązuje w USA, Wielka Brytania.
2. typ konserwatywno – korporacyjny – wysokość świadczeń uzależniona jest od statusu osoby na rynku pracy (kto więcej zarabiał dostanie wyższe świadczenia) – Francja, Belgia, Austria.
3. socjaldemokratyczny (nordycki- kraje skandynawskie) – jeżeli występuje potrzeba przełamania kryzysu społecznego, to działania są wywołane na poziomie krajowym a nie społecznym. Pomoc jest zapewniona nie tylko biednym, ale również osobom z klasy średniej. Kraje te posiadają bardzo rozwinięty wachlarz pomocy.
4. model śródziemnomorski (państwa z regionu Morza śródziemnego - Włochy, Hiszpania, Portugalia) – model opiekuńczy do pewnej kategorii osób. Osobom starym, na emeryturze wypłaca się najwyższe świadczenia, natomiast system zasiłków rodzinnych jest słabo rozwinięty.
5. model postkomunistyczny – po 1989 r., w modelu tym występują elementy różnych rodzajów modeli aczkolwiek w wielu państwach przyjęte modele nie są w formie czystej. W Polsce przed 1989 r. obowiązywały dopłaty, był rozbudowany system świadczeń socjalnych, a po 1989 r. pojawiło się bezrobocie jak również ograniczono działalność socjalną.
WYKŁAD II
Ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych Dz.U. 2007, nr 11, poz. 74 ze zm.
System – pewien układ uporządkowanych elementów
System ubezpieczeń społecznych – wszystkie przepisy, które mieszczą się w zakresie ubezpieczeń społecznych (pojęcie szerokie), ustawa która tak została zastosowana (pojęcie wąskie). Ustawa ta ma fundamentalne znaczenie, bez niej nie można omawiać innych aktów prawnych, jej znajomość jest podstawowa.
Określenie zasad na jakich opiera się ustawa i system UBS (UBS - ubezpieczeń społecznych – dalej używam tego skrótu):
1. zasada powszechności – ustawie tej podlegają osoby fizyczne, które na terytorium RP prowadzą jakąkolwiek działalność zarobkową lub otrzymują z jakichś tytułów świadczenia.
Ustawodawca dokonał wyłączeń z zakresu tej ustawy – art. 5, tj.
§ rolnicy,
§ obywatele państw obcych, których pobyt na obszarze RP nie ma charakteru stałego i którzy są zatrudnieni w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, misjach, misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodowych, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej (wówczas podlegają polskiemu UBS).
§ funkcjonariusze służb mundurowych – policja, straż pożarna, graniczna, ABW, CBŚ, wyjątek stanowi służba celna, która podlega tejże ustawie
§ prokuratorzy, sędziowie.
2. zasada równości – oznacza równość wobec prawa, wszystkie normy prawne obowiązujące na terytorium RP powinny być stosowane w równym stopniu w stosunku do adresatów o podobnych cechach. Inaczej zwana jest równością w prawie. Podmioty, które charakteryzują się podobnymi cechami, powinny być w podobny sposób traktowane. Nie powinno się wprowadzać żadnych elementów dyskryminacyjnych. Ustawodawca zakazuje wprowadzania różnic ze względu na płeć, stan cywilny, stan rodzinny. (należy jednak traktować ten zakaz szeroko tak jak w konstytucji, czyli nie może być żadnych przyczyn dyskryminacji, pod żadnym względem nie wolno wprowadzać różnic). Tak to należy uznawać i stosować.
Zróżnicowanie może być wprowadzone na podstawie obiektywnych przesłanek, różnice muszą być uzasadnione.
3. zasada gwarancji wypłaty świadczeń przez Skarb Państwa – art. 2 ust. 3 - wypłacalność świadczeń z ubezpieczeń społecznych gwarantowana jest przez państwo. Skarb Państwa, po spełnieniu określonych warunków (będzie dalej przy świadczeniach) dofinansuje zagwarantowaną część socjalną świadczenia.
Zakres przedmiotowy ustawy określa rodzaje ubezpieczeń:
1. ub. emerytalne – zapewniają wypłatę emerytur
2. ub. rentowe – zapewniają wypłatę rent rodzinnych i z tytułu niezdolności do pracy
3. ub. wypadkowe – zapewniają wypłatę świadczeń z tytułu wypadku przy pracy
4. ub. chorobowe – zapewniają wypłatę świadczeń w związku z chorobą lub macierzyństwem
Zakres przedmiotowy poszczególnych rodzajów UBS:
Ub. emerytalno – rentowe:
1. o charakterze obligatoryjnym
§ osoby fizyczne, które na terytorium RP mają określony tytuł prawny tj. pracownicy (umowa o pracę, wybór, mianowanie, powołanie, spółdzielcza umowa o pracę), za wyjątkiem prokuratorów i sędziów. Z jednej strony definicja ulega rozszerzeniu, a z drugiej do zawężenia tego określenia w stosunku do tego jak jest uregulowana w Kodeksie Pracy.
W pewnych przypadkach umowa zlecenia, o dzieło będzie traktowana jak umowa o pracę(jeżeli jest zawarta z pracownikiem zatrudnionym na podstawie umowy o pracę i dodatkowo zawiera się z nim umowę zlecenie lub o dzieło), wówczas należy taktować to tak jakby były dwie umowy o pracę – definicja rozszerzająca
Jeżeli pewna osoba współpracuje z osobą, która wykonuje umowę zlecenie lub prowadzi działalność gospodarczą, i pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym, to osoba ta w świetle przepisów UBS będzie traktowana jak współpracownik, a nie pracownik (pomimo, że ma umowę o pracę, na podstawie której jest zatrudniona) – definicja zawężająca
Wyjątek – w odniesieniu do osób wykonujących umowę w celu przygotowania zawodowego.
§ Osoby wykonujące pracę nakładczą – chałupnicy – osoby te wykonują pewne czynności w oparciu o rozporządzenie z 1975 r.. Nakładca dostarcza materiały, narzędzia, a pracownik w domu wykonuje pracę np. szyje. Wykonawca sam dobiera czas i miejsce wykonywania pracy.
§ Osoby, które są członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych – sytuacja, kiedy wykonywanie pracy na rzecz spółdzielni wynika ze stosunku członkowstwa w niej.
§ Osoby wykonujące pracę w oparciu o umowy cywilno – prawne (zlecenia, o dzieło, umowa agencyjna)
§ osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące; Za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność uważa się:
1) osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych;
2) twórcę i artystę;
3) osobę prowadzącą działalność w zakresie wolnego zawodu:
a) w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne,
b) z której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych;
4) wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspólników spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej.
§ parlamentarzyści (posłowie, senatorowie, eurodeputowani), jeżeli otrzymują z tego tytułu uposażenie (np. na okres kadencji wziął urlop bezpłatny, zawiesił działalność lub emeryturę)
§ osoby pobierające stypendium sportowe,
§ osoby skierowane do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania
§ duchowni;
§ osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie integracyjne lub stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy, zwanymi dalej "bezrobotnymi";
§ osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego;
2. o charakterze fakultatywnym
§ małżonek pracownika skierowanego do pracy w przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych za granicą, w instytutach, ośrodkach informacji i kultury za granicą – mąż pracuje na placówce, a więc żona, która nie jest pracownikiem, może na swój wniosek opłacać od ustalonej kwoty dobrowolne UBS;
§ osoby, członkowie rodziny, którzy sprawują opiekę nad chorym członkiem rodziny spełniającym warunki do przyznania zasiłku pielęgnacyjnego (przysługuje osobom całkowicie niezdolnym do pracy i samodzielnej egzystencji), które nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu zatrudnienia lub pracy nakładczej;
§ obywatele polscy wykonujący pracę za granicą w podmiotach zagranicznych oraz obywatele polscy wykonujący pracę w podmiotach zagranicznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli podmioty te nie posiadają w Polsce swojej siedziby ani przedstawicielstwa – przepis ten budzi poważne wątpliwości, bo o podleganiu UB decyduje miejsce wykonywania pracy ;
§ studenci oraz doktoranci, jeżeli nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innego tytułu do 26 roku życia;
§ alumni seminariów duchownych (od momentu świeceń podlega ubezpieczeniom obowiązkowym), nowicjusze, postulanci i junioryści do ukończenia 25 roku życia;
§ osoby odbywające na podstawie nieodpłatnych umów cywilnoprawnych staż adaptacyjny w postępowaniu w sprawie uznania kwalifikacji do wykonywania zawodu regulowanego lub działalności - w rozumieniu przepisów o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej.
Istota UB dobrowolnych sprowadza się do osób, które zostały objęte ww. katalogiem. Osoby te same podejmują decyzję, czy chcą podlegać UB czy nie. Jeżeli tak to wskazują od jakiej kwoty będą odprowadzać składki.
Kontynuacja UB emerytalno – rentowego – uprawnienie, które zostało stworzone dla osób wcześniej podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu. Wniosek powinien być złożony w ciągu 30 dni od ustania obowiązkowego UB. Jednakże wówczas, gdy okres tego ubezpieczenia przekracza 10 lat, nie obowiązuje gwarancja wypłaty minimalnego świadczenia, w wypadku gdy stan własnego konta ubezpieczonego nie będzie go zapewniał – jak ktoś kontynuuje ubezpieczenie przez okres dłuższy niż 10 lat i okaże się że składki, które odprowadził nie wystarczą na wypłatę minimalnego świadczenia to nie ma państwowej gwarancji i państwo nie wypłaci minimalnego świadczenia. Chodzi o to, aby robić wszystko, żeby podlegać obowiązkowym UB, wówczas istnieje państwowa gwarancja wypłaty minimalnego świadczenia, nawet gdy jego minimalna wysokość nie będzie wychodziła z wyliczeń.
Problematykę dobrowolnych UB emerytalno – rentowych porusza art. 9 – następny wykład
Ubezpieczenie chorobowe
1. o charakterze obligatoryjnym – art. 11 ust. 1:
§ pracownicy, z wyłączeniem prokuratorów;
§ członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych,
§ osoby odbywające służbę zastępczą
2. o charakterze fakultatywnym :
§ osoby wykonujące pracę nakładczą;
§ osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,
§ osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracującymi;
§ osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;
Jeżeli osoba jest wyłączona z ubezpieczeń emerytalno – rentowych obligatoryjnie to nie może podlegać ubezpieczeniu chorobowemu.
Jeżeli osoba podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalno – rentowym to może dobrowolnie podlegać ubezpieczeniu chorobowemu – praca chałupnicza, działalność gospodarcza, duchowny, umowy cywilno – prawne.
UB chorobowemu nie podlegają osoby, w stosunku do których choroba nie powoduje utraty lub zmniejszenia świadczeń (np. parlamentarzyści).
WYKŁAD III
Ubezpieczenie wypadkowe –zakres podmiotowy określa art. 12, obowiązkowo ubezpieczeniom tym podlegają osoby podlegające ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym za wyjątkiem:
1. bezrobotnych pobierających zasiłek dla bezrobotnych
2. osób wykonujących pracę nakładczą
3. żołnierzy niezawodowych pełniących czynną służbę,
4. osoby wykonujące prace na podstawie umowy zlecenia, jeżeli wykonują pracę poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności zleceniodawcy
5. osób przebywających na urlopach wychowawczych lub pobierających zasiłek macierzyński,
6. osób pobierających świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu oraz zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego,
7. osób kontynuujących ubezpieczenie,
8. ...
ulcik99