WYŻSZA SZKOŁA EUROPEJSKA
Im. Ks. Józefa Tischnera
Prof. dr hab. Witold POKRUSZYŃSKI
TEORIA BEZPIECZEŃSTWA
Temat: UWARUNKOWANIA WSPÓŁCZESNEGO BEZPIECZEŃSTWA
MIĘDZYNARODOWEGO
( 3 )
KRAKÓW 2008
ZAGADNIENIA :
1. WPROWADZENIE.
2. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE.
3. UWARUNKOWANIA IDEOLOGICZNO – POLITYCZNE.
4. UWARUNKOWANIA EKONOMICZNE.
5. UWARUNKOWANIA PRAWNO – INSTYTUCJONALNE.
6. UWARUNKOWANIA MILITERNE.
7. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNE.
8. UWARUNKOWANIA EKOLOGICZNE.
9. PODSUMOWANIE.
LITERATURA:
1. Pokruszyński W., Uwarunkowania spółczesnego bezpieczeństwa międzynarodowego. WSP Szczytno 2006.
2. Pokruszyński G., Interwencje militarne w politykach bezpieczeństwa. AON Warszawa 2003.
3. Kuźniar R., Lackowski Z., Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian. Warszawa 2003.
4. Kuźniar R., Polityka i siła. Warszawa 2005.
5. Moczulski L., Geopolityka. Warszawa 1999.
1. WPROWADZENIE
Troska państw, uczestników życia międzynarodowego o zapewnienie własnego bezpieczeństwa jest potrzebą o charakterze egzystencjalnym. Bez jej zaspokojenia nie jest możliwe realizowanie wszystkich innych celów i aspiracji zarówno państw, narodów, sojuszy jak i jednostek. Głównie z tego powodu w badaniach zawsze poświęcano najwięcej uwagi problemom bezpieczeństwa. W okresie zimnowojennego podziału Europy i świata bezpieczeństwo międzynarodowe było bardzo zmilitaryzowane i w zasadzie zależne od stanu stosunków między dwoma mocarstwami, tj. Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Do połowy lat 80. XX wieku świat znajdował się w cieniu zagrożenia wielką wojną, która mogła zakończyć się zniszczeniem życia na Ziemi. W wyniku zmiany polityki jednego z dwóch supermocarstw, ZSRR, w stosunkach Wschód- Zachód ponownie nastąpiło odprężenie, które ułatwiło dojrzewające przemiany demokratyczne w krajach bloku wschodniego. Jesień Ludów 1989 roku była symptomem załamania się systemów politycznych państw realnego socjalizmu, leżących na wschód od Łaby. Na początku lat 90. blok wschodni, a następnie ZSRR przestały istnieć. Rozpoczęła się nowa epoka w rozwoju politycznym państw Europy Środkowej i Wschodniej, a w konsekwencji w historii świata.
Załamanie się zimnowojennego porządku międzynarodowego utworzyło nowe wielkie szanse dla wielu narodów, ale zarazem nowe wyzwania dla polityki państw i instytucji międzynarodowych oraz dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Najważniejsi aktorzy sceny międzynarodowej dokonali redefinicji swoich koncepcji bezpieczeństwa, a następnie podjęli nową politykę kształtowania porządku międzynarodowego - w pierwszej kolejności właśnie bezpieczeństwa. Przejściowo świat stał się policentryczny. Od połowy lat 90. zaczął się wyłaniać nowy skład sił, w którym pozycję hegemona w kwestiach bezpieczeństwa zajęły Stany Zjednoczone. Powstała „ jednobiegunowość „ jest jednak kwestionowana przez wielu pretendentów do współdecydowania o losach świata. Na początku XXI wieku wyraźnie widać wzrastającą rolę międzynarodową i ambicje takich mocarstw, jak Rosja, Chiny, Indie, Brazylia czy UE.
2. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE
Geopolityka. Co to takiego ? Co się kryje za tym terminem? Dlaczego tak chętnie i powszechnie jest używany? Niekiedy używany lub nadużywany przez polityków i dziennikarzy tylko po to by nadać rangę swojej wypowiedzi.
Obecnie geopolitykę należy traktować jako dyscyplinę naukową ze wszystkimi jej uwarunkowaniami. Twórcami tej dyscypliny są teoretycy żyjący na różnych kontynentach, różnej narodowości. Za najbardziej uznanych twórców geopolityki należałoby uznać trzy nazwiska, a mianowicie: Amerykanina Alfreda Thayera, Brytyjczyka Halforda Johna Mackindera oraz Niemca Karla Haustrofera.
Jednak samą nazwę geopolityka sformułował Rudolf Kjellen, badał układy złożone z różnych państw, czyli geopolityczne. Wysuną tezę, iż rzeczywisty stosunek sił politycznych w określonym czasie jest następstwem warunków geograficznych i strategicznych, a także względnej liczebności, dzielności, wyposażenia i organizacji rywalizujących narodów.
Geopolityka - jak pokazują materiały źródłowe - w znacznym stopniu wykorzystuje geografię, historię, a zwłaszcza geografię polityczną, choć zakres tych dwóch podmiotów jest różny. Geografia polityczna analizuje i opisuje głównie zjawiska polityczne występujące na naszym globie. Geopolityka, korzystając z informacji geografii i historii oraz innych dyscyplin naukowych, zajmuje się relacjami czasoprzestrzennymi, zachodzącymi pomiędzy państwami i grupami państw. Zatem można wysunąć twierdzenie, że geopolityka zasadniczo różni się od dyscypliny powstałej w końcu XX wieku - nauki o stosunkach międzynarodowych.
Analizując istotę takich dyscyplin jak: geografia, historia, nauki społeczne, ekonomia, o kulturze geopolityka zajmuje czołowe miejsce w naukach społecznych. Obecnie podzielono świat na Wschód i Zachód oraz Północ i Południe, a także rozpoczęto badania problemu relacji między nimi.
Najbardziej, w moim przekonaniu, trafnymi w swojej treści definicjami są niżej podane.
Geopolityka - jest nauką pozwalającą na dokonanie oceny ciężaru politycznego mocarstw na tle ich specyficznej pozycji w świecie. Umożliwia ona badania problemów bezpieczeństwa kraju w kategoriach geograficznych oraz doprowadzenie do konkluzji, użytecznych bezpośrednio i natychmiastowo dla mężów stanu, określających kierunki polityki zagranicznej (wg N. Spykman - 1944).
Geopolityka - interdyscyplinarna dziedzina naukowa zajmująca się relacjami czasoprzestrzennymi występującymi między państwami i ich zgrupowaniami. Umieszczana jest między geografią , historią, naukami politycznymi, ekonomicznymi, o społeczeństwie, o kulturze ( L. Moczulski – 1999 ).
Geopolityka - interdyscyplinarna działalność naukowa i praktyczna zajmująca się badaniem państwa (koalicji ) jako organizmu geograficznego i określeniem dla niego celów geopolitycznych ( Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego – 2003 ).
Nie trudno zauważyć jakie są one różne w swojej istocie i treści. Czy one wynikają z genezy? Czy zawierają te dyscypliny naukowe, które odgrywają zasadniczą rolę , jak geografia i polityka państwa lub koalicji, tj. grupy państw i zachodzące związki między nimi. Nie zamierzam oceniać poprawności merytorycznej i metodologicznej tych definicji, chociaż każda z nich ma na pewno elementy pozytywne.
3. UWARUNKOWANIA IDEOLOGICZNO – POLITYCZNE
Wiek XX charakteryzował się walką z takimi radykalnymi ideologami jakimi były przede wszystkim faszyzm i komunizm. Wiek XXI różni się tym, że te dwie ideologie zostały obecnie podmienione fundamentalizmem - w szczególności fundamentalizmem islamskim. To oznacza, że ta ideologia pragnie różnymi metodami i formami opanować świat.
Islam staje się więc głównym zagrożeniem, a w przypadku dysponowania bronią jądrową może być realnym zagrożeniem ludzkości. Świat aktualnie stoi przed groźnym przeciwnikiem, jakim jest radykalny fundamentalizm islamski. Okazuje się, że nie walczymy ze słabym przeciwnikiem, lecz z silnym, który potrafi zastosować w walce nie tylko różne, a nawet niespodziewane formy, sposoby oraz środki rażenia.
To już stało się faktem. Mamy do czynienia z nowym podmiotem świata według innych kryteriów niż to było w przeszłości. Głównym elementem w tym podziale jest radykalny fundamentalizm islamski. Głównym sprawcą takiego podziału, a jednocześnie motorem fundamentalizmu jest Al – Kaida, na której czele stoi Osama bin Laden.
Al –Kaida, wraz z egipskimi ugrupowaniami Al – Gamma, Al –Ismiya i Narodowym Frontem Islamskim Sudanu - tworzy Światowy Front na rzecz walki z Żydami i Krzyżowcami. Celem tej nowej organizacji było zjednoczenie wysiłku wojowników islamskich w skali światowej dla obalenia rządów, które nie przestrzegają reguł islamu i zastąpienia ich władzami kierującymi się prawem koranicznym / szawiałem /.
Od 1998 roku bin Laden ogłasza następującą fazę walk Światowego Frontu Islamskiego na rzecz działań przeciwko Żydom i Krzyżowcom. Ideologia jest jedna - zabijać Amerykanów, również cywilów, wszędzie gdzie tylko możliwe. Później ogłasza świętą wojnę przeciw Stanom Zjednoczonym Ameryki.
Dotychczasowe wydarzenia mające swoje miejsce w muzułmańskim świecie tj. w Azji, w Afryce i Europie wyłoniły kilka najważniejszych cech Islamu. Do nich można bez większego błędu zaliczyć :
- doktrynę religijną islamu formułowaną przez wieki stanowiącą źródło inspiracji ideologicznej i politycznej, postępowej i tradycyjnej;
- powstały układ na świec przydał islamowi nowych treści ideowych;
- sytuacja społeczno-polityczna świata po rozpadzie komunizmu dzięki prężności m. in. świata muzułmańskiego, sprzyja realizacji stawianych celów jakimi są w walce o państwo wiary;
- islam prędko adaptuje się do nowych warunków ekonomicznych i społecznych, cywilizacyjnych i kulturowych;
- niezwykle ważnym czynnikiem rozwoju islamu jest posiadanie bogactw naturalnych na terenie państw islamu / aktualnie znajduję się połowa surowca strategicznego, tj. ropy i gazu / ;
-na naszym globie mamy 57 państw muzułmańskich zamieszkałych przez około jednego miliarda osób. Migracja, zwłaszcza na początku XXI wieku spowodowała to, że w samej tylko Europie jest ich ponad 10 milionów.
Fundamentalistyczny islam jest obecnie jedyną siłą zdolną zapewnić światu arabskiemu tożsamość, dokonać integracji wobec zewnętrznego zagrożenia, uczynić skuteczną ofensywę prowadzoną przez świat, a zmierzającą do:
1.Osłabienia więzów zależności od dawnych imperiów kolonialnych i Stanów Zjednoczonych.
2.Utworzenia nowego ładu społeczno – ekonomicznego i politycznego według idei islamu.
3.Ułożenia „sprawiedliwych „ stosunków z otoczeniem i dalszego tworzenia idei wielkiego Proroka.
Odtąd terroryzm stał się nie tylko zagrożeniem regionalnym, ale globalnym i nie tylko dla państw o znaczeniu mocarstwowym.
Drugą radykalną ideologią był komunizm. Nie wdając się w głęboką wiedzę na temat rodzenia się komunizmu światowego jako ideologii proletariatu pragnę jedynie wskazać na jego strategię, która miała ogromne znaczenie w istniejącym systemie bezpieczeństwa międzynarodowego, głównie w XX wieku. W skrócie można określić tak : była tarczą odstraszającą agresywne koła imperializmu od agresji militarnej na kraje socjalistyczne, a także mieczem nuklearnym, który był gwarantem pokoju światowego. Dysponując takimi dwoma atutami, tj. tarczą i mieczem można było realizować pierwotne założenia programu komunistycznego - rewolucji światowej.
Rewolucja październikowa /1917 /, jej doświadczenia wskazywały dobitnie, że imperializmu nie można zniszczyć za pomocą jednorazowego zrywu rewolucyjnego. Komuniści w swojej doktrynie politycznej zakładali, że zwycięstwo komunizmu w świecie będzie procesem długotrwałym, podczas którego nastąpi zmiana sił „ postępu’’ , a ostateczne zwycięstwo być może nie będzie wymagało zrywu rewolucyjnego. Natomiast zmiana stosunku sił będzie wymagała czasu i systematycznego poszerzania stanu posiadania, w różnych częściach świata, na wszystkich kontynentach globu ziemskiego.
Ofensywę tego procesu łatwo dostrzec i ocenić po zakończeniu II wojny światowej. Ta globalna strategia komunizmu miała kilka wyraźnych cech, a mianowicie : wieloaspektowa, wielowarstwowa i złożona. Jednak wszystkie jej składowe były nakierowane na realizację jednego programu. Największe rozmiary programu walki z imperializmem można odnotować w przedziale lat 50 -80 XX wieku. Była to jawna strategia ofensywna. Zawierała ona takie działania jak uchwalenie dokumentów programowych na kolejnych zjazdach partii, manewry dyplomatyczne, główne cenzury, konflikty lokalne ( 1956 – Węgry, 1968 - Czechosłowacja ). Chodziło bowiem o to by strona przeciwna nie wiedziała co ją czeka. Publicznie deklarowano, że zadaniem tej strategii jest naruszenie status quo na korzyść pokoju i socjalizmu. To oznacza, że była strategią rewolucyjną, ekspansywną pod hasłem walki o pokój i szczęście ludzi pracy. Komuniści głosili tezę, iż nie ma przerw w walce z imperializmem, tak jak nie ma przerw w stosunkach międzynarodowych.
Podsumowując doktrynę komunizmu, jako proces nie teoretyczny, można wyróżnić sześć głównych etapów:
Etap pierwszy - to rewolucja październikowa i dążenie do jej przeniesienia jako idei do krajów Europy Zachodniej. Ten zamiar i próba jego realizacji zakończył się fiaskiem. Wojna z bolszewikami 1920 rok - marsz. J. Piłsudski uratował Europę przed bolszewizmem.
Etap drugi - to defensywna faza komunizmu i jego symbioza z tradycjami mocarstwowymi i interesami w polityce Związku Sowieckiego.
Etap trzeci - druga wojna światowa i okres powojenny, który charakteryzował się ekspansją swojej ideologii. C. Rice pisze „ Związek Sowiecki wyszedł z II wojny światowej jednocześnie tak zrujnowany i tak potężny, jak nigdy dotąd, w żadnym okresie swojej historii”. Zaraz po tym zachwycie Moskwy i wywieraniu presji na takie kraje jak Turcja i Grecja nastąpił długotrwały okres zimnej wojny. Wtedy na Zachodzie pojawiły się obawy, że niebawem mogą nastąpić dalsze ekspansje ze strony Moskwy dla geograficznych i ekonomicznych interesów USA i Wielkiej Brytanii oraz Francji. To oznaczało, że tzw. zimna wojna skutecznie zahamowała ekspansję komunizmu.
Etap czwarty - śmierć Stalina i trzyletni okres zmian pod przewodnictwem Chruszczowa. W tych latach następuje zmiana taktyki lecz nie strategii komunizmu. Chruszczow toleruje autonomię krajów zależnych ale nie ich suwerenność o czym może świadczyć inwazja wojsk radzieckich na Węgry ( 1956 ). Jego polityka nabiera szerokiego rozmachu po roku 1960, zakładając doścignięcie i prześcignięcie krajów Zachodu pod względem ekonomicznym, a USA w produkcji mleka i mięsa. W tym czasie zaistniały perspektywy komunizmu w Świecie Trzecim. Zachód skutecznie odparł presje, a ciągłe napięcia i powstające poważne kryzysy były powodem utraty autorytetu i zaufania. Związek Sowiecki stracił swój dotychczasowy wizerunek na arenie międzynarodowej. W roku 1964 Chruszczow musiał ustąpić z funkcji przywódcy.
Etap piaty - to okres odprężenia w doktrynie politycznej komunizmu. Przyjęto nowy termin, zapożyczony z teorii leninowskiej, pokojowe współistnienie. To był swoisty manewr strategiczny polegający na ustabilizowaniu frontu centralnego, tj. stosunków Wschód-Zachód. Chodziło przede wszystkim o status quo, czyli akceptację istniejącego podziału świata a głównie Europy i niewtrącanie się Zachodu w kraje bloku komunistycznego. Ta koncepcja przetrwała do połowy lat siedemdziesiątych. Potem rozpoczęły się inne zjawiska oddziałujące na niekorzyść komunizmu. Zasadniczą przyczyną upadku komunizmu, tj. piątego etapu była interwencja sowiecka w Afganistanie (1979 ) i stan wojenny w Polsce (1981 ). Nastąpił znów okres napięć w stosunkach między Wschodem a Zachodem, czyli druga zimna wojna.
Etap szósty - to rozpaczliwe ratowanie stanu posiadania i szybkie słabnięcie systemu komunistycznego oraz jego strategii. Dążenie do samodzielności, niezawisłości i suwerenności znalazło wyraz w rozpoczynającej się Wiośnie Ludów Europy Wschodniej 89, która położyła kres systemowi komunistycznemu. Zwyciężyło prawo człowieka.
4. UWARUNKOWANIA EKONOMICZNE
Ekonomiczny wymiar bezpieczeństwa międzynarodowego ma bardzo ważne znaczenie, ponieważ zachodzi ścisła zależność pomiędzy potencjałem gospodarczym a miejscem państw w hierarchii międzynarodowej. Najwięcej konfliktów w świecie, przynajmniej dotychczas, powstawało z przyczyn ekonomicznych a nie polityczno – społecznych, jeśli nie bezpośrednich, to pośrednich.
W epoce zimnej wojny ( koniec XX wieku...
KapitanNavi