Maria Przetacznik-Gierowska, Ziemowit Włodarski - Psychologi.pdf - Psychologia(1) - Anastazja180

PrzetacznikGierowska Maria, Włodarski Ziemowit Psychologi

Maria PrzetacznikGierowska Ziemowit Włodarski

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA

Wydanie szóste rozszerzone i zmienione.

Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1994.

Okładkę i strony tytułowe projektował Roman KirylenkoRedaktor Danuta

SulewskdRedaktor techniczny Stanisława Rzepkowska.

Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej.

list.

Uopyright@by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp.z o o.

Warszawa 1994.

ISBN 8301113316.

Część druga.

Psychologia wychowania

Rozdział 23.

RÓśNE KONCEPCJE WYCHOWANIA.

Wprowadzenie Wychowanie w systemie nauk pedagogicznych Wielość koncepcji

i definicjiWychowanie a nauczanie i kształceniePojęcie wychowania Wychowanie

jako przedmiot analizy psychologicznej Działalność wychowawczaProces

wychowaniaŚrodowisko wychowawczeZmienność celów w róŜnych okresach Ŝycia

Wychowanie a kształtowanie osobowości Zakres i granice oddziaływańWychowanie

jako jeden z wyznaczników rozwoju osobowości e ZaleŜność od róŜnic

indywidualnychRola wychowania w rozwoju osobowości Twórcze aspekty wychowania

Wychowanie konstruktywne a wychowanie masoweStymulowanie aktywności twórczej e

Ukierunkowanie działania na kreatywne zadania osobiste i społeczne e Wychowanie

przez sztukę Podsumowanie Pytania sprawdzające Zadania.

Wprowadzenie.

Termin, wychowanie"jest uŜywany zarówno w języku naukowym, jak i w języku

potocznym.

Potoczne pojęcie wychowania ma wiele znaczeń subiektywnych, zaleŜnych od tego,

kto posługuje się tym słowem i w jakiej sytuacji je stosuje.

Wychowanie jest ponadto przedmiotem badań i rozwaŜań w naukach humanistycznych,

przede wszystkim w pedagogice, lecz takŜe w historii, psychologii, socjologii,

filozofii i in.

Zaznacza się to często w nazwie subdyscyplmy, mieszczącej się w obrębie

dyscypliny podstawowejnp.historia wychowania, psychologia wychowawcza,

socjologia wychowania lecz związanej takŜe z systemem nauk pedagogicznych.

W tym rozdziale, rozpoczynającym drugą część podręcznika, poświęconą

psychologicznej problematyce wychowania, zestawimy niektóre współczesne S.

Skorupka tSlowmk frazeologiczny Ŝęzyka polskiego t.

U 1968, s.639640)wyróŜnił 17 róŜnych kontekstów słowa, wychowanie"i 5

kontekstów czasownika, wychowywać': 1)jak(np.starannie, surowo), 2)kogona

czym(np.na wzorach klasycznych), 3)kogow czym(np.w poszanowaniu dla starszych),

4)kogo na kogo(np.na dobrego obywatela), 5)na ludzi(w sensie ogólnym: ,

pokierować właściwie czyimś wychowaniem').

koncepcje pedagogiczne i psychologiczne.

UkaŜemy ponadto wybrane aspekty procesów i zjawisk wychowawczych, które sączy

teŜ mogą stać się w przyszłościprzedmiotem dociekań psychologów.

Wychowanie w systemie nauk pedagogicznych.

Wychowanie a nauczanie i kształcenie.

Wychowanie stanowi jedno z podstawowych pojęć w naukach pedagogicznych.

Pojęcia o analogicznym, choć nie takim samym zakresie, to nauczanie Bwwwwe czy

kształcenie, jakkolwiek temu ostatniemu nadaje się czasami znaczenie ć?g?

'Ę'szersze, podobne do tego, w jakim występuje ono w potocznych kontekstach:

kształcenie umysłu i serca, ciała i ducha itp.

Kształcenie występuje wówczas jako pojęcie nadrzędne w stosunku do wychowania i

nauczania.

RównieŜ wychowanie spełnia w niektórych koncepcjach pedagogicznych podobną

nadrzędną rolę.

Ma ono wówczas znaczenie szersze, obejmujące, całokształt

Strona 1

PrzetacznikGierowska Maria, Włodarski Ziemowit Psychologi

oddziaływania"wychowawców i środowiska wychowawczego na jednostkę lub

grupę(por.np.

Wołoszyn, l 962), w odróŜnieniu od jego węŜszego znaczenia, które dotyczy przede

wszystkim oddziaływania na osobowość człowieka(por.np.

Muszyński, 19851.

Pojęcie wychowania w pedagogice.

RóŜnorodność koncepcji wychowania w pedagogice nie sprowadza się do szerokości

zakresu tego pojęcia: waŜniejsze wydają się jakościowe składniki teorii

wychowania, wyznaczające charakterystyczne cechy przypisywane wychowaniu.

Nie wchodząc w szczegóły ani w historyczne uwarunkowania i oceny tych teorii

zwrócimy uwagę jedynie na pewneniekiedy alternatywne sposoby rozumienia

wychowania w pedagogice, zwłaszcza na te, które są istotne dla psychologii

wychowawczej.

Wychowanie jako oddziaływanie na rozwój dzieci i młodzieŜy przeciwstawia się

wychowaniu permanentnemu v, ustawicznemu, jakie zachodzi w ciągu całego Ŝycia

człowieka.

Wychowanie naturalne poprzez udział jednostki w róŜnych formach Ŝycia

społecznego w jej naturalnym środowisku, np.w rodzinie lub grupie rówieśniczej,

przeciwstawia się wychowaniu instytucjonalnemu, np.w przedszkolu, szkole czy w

rozmaitych placówkach opiekuńczych, które w zaleŜności od swoich zadań

urzeczywistniają określone programy wychowawcze.

Te dwa rodzaje wychowania często wzajemnie się uzupełniają.

Dołącza się do nich tzw.wychowanie masowe za pomocą środków masowego przekazu,

takich jak radio, prasa czy telewizja, dostarczających nie tylko informacji,

lecz i wzorców postępowania.

Wychowaniu teleologicznemu, realizującemu w praktyce z góry załoŜone i wytyczone

cele ideologiczne(np.kształtowanie określonego poglądu na świat słuŜące

tworzeniu i/lub umacnianiu ustroju społecznopolitycznego), moŜna przeciwstawić

wychowanie aksjologiczne, wywodzące się z systemu wartości i oparte na analizie

współczesnych systemów filozoficznych.

Pojęcie wychowania w pedagogice.

Analizę krytyczną koncepcji wychowania socjalistycznego i próby stworzenia

pedagogiki działającej na zasadzie odmiennego niŜ dotąd paradygmatu moŜna

znaleźć min.w pracy zbiorowej pod redakcją 2.

Kwiecińskiego i 1.

Witkowskiego Ku pedagogii pogrmiczd(1990).

Wychowanie instrumentalne, polegające na, urabianiu"wychowanka, który

staje się wówczas przedmiotem manipulacji pedagogicznych, pozostaje w

sprzeczności z wychowaniem podmiotowym, opartym na stymulowaniu własnej

aktywności jednostki, w sposób pośredni wyzwalający zachowania i działania

twórcze.

Te alternatywy moŜna by mnoŜyć, nie zamierzamy jednak ukazać całokształtu

problemów nurtujących współczesną pedagogikę, lecz raczej pragniemy przedstawić

niektóre typowe dla niej kontrowersje.

Psychologia wychowania moŜe przyczynić się zarówno do ich głębszej analizy, jak

i do ich rozwiązania.

Wychowanie jako przedmiot analizy psychologicznej.

Psychologia wychowawcza korzysta z dorobku nauk pedagogicznych i dyscyplin z

nimi powiązanych.

Wiedza o wychowaniu uzyskana w wyniku badań prowadzonych przez pedagogów,

socjologów i historyków wychowania dostarcza psychologom zbioru faktów i

uogólnień dotyczących róŜnorodnych składników rzeczywistości wychowawczej.

Psychologia wychowawcza ze swoistymijej funkcjami w systemie nauk

psychologicznych bada jednak wychowanie oraz nauczanie w odmienny sposób,

realizuje odrębne zadania teoretyczne i badawcze, na co zwrócono uwagę we

wstępnej części podręcznika.

Działalność wychowawcza.

Psychologiczna analiza wychowania dotyczy wielu jego aspektów.

Dla psychologa zajmującego się wychowaniem od strony teoretycznej podstawowym

zadaniem jest analiza struktury i funkcji wychowania w odniesieniu do

całokształtu aktywności człowieka i kolejnych faz jego rozwoju psychicznego w

ciągu całego Ŝycia, a nie tylko w stadium dzieciństwa i młodości.

Wychowanie samo w sobie stanowi specyficzną dziedzinę czy sferę aktywności

jednostki.

Działalność tę podejmuje się albo samorzutnie, bez specjalnego przygotowania w

Strona 2

PrzetacznikGierowska Maria, Włodarski Ziemowit Psychologi

pewnym okresie Ŝycia(np.rodzice wobec dzieci, przełoŜony wobec pracowników),

albo teŜ uprawia się ją zawodowo po zdobyciu odpowiedniego

wykształcenia(np.nauczyciel wobec uczniów, wychowawca wobec podopiecznych,

pensjonariuszy, dzieci czy młodocianych w placówce opiekuńczej, leczniczej lub

penitencjarnej).

Proces wychowania.

Przedmiotem analizy psychologicznej jest równieŜ proces wychowania, jego cele,

warunki i przebieg, efekty i wyniki, mechanizmy i prawidłowości.

Tradycje polskiej psychologii wychowawczej, traktowanej jako odrębna dyscyplina

psychologiczna, nie zaś jako, psychologia dla nauczycieli"świadczą o nadawaniu

szczególnego znaczenia procesualnym aspektom wychowania, a zwłaszcza jego celom

i mechanizmom(Baley, 1938, 1959: Gurycka, l 979).

oraz w Biuletynie Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.

Problemy Rozwoju Edukacji", wydawanym od 1990 r.(zwłaszcza w zamieszczonych tam

materiałach z sympozjum: Filozofować w kontekście edukacji).

Por.takŜe: Konarzewski, 1988: Gnitecki, 1991: Rutkowiak(red), 1992.

Środowisko wychowawcze.

W psychologii wychowania nie pomija się równieŜ analizy środowiska

śwuowew wychowawczego, a ściślej mówiąccharakterystyki specyficznych cech

898898688 jyzjąątryeh ąrodowisk które oddziałują wychowawczo na jelnos(tę 84@6

przedszkola, szkoły, grupy rówieśniczej, zakładu pracy itp.

Nie brak jednak w polskiej psychologii wychowawczej koncepcji łączących kilka

aspektów wychowania, np.aspekt czynnościowy, procesualny i środowiskowy.

Podkreśla się wówczas, Ŝe wychowawca współdziałając z wychowankiem w określonym

środowisku zmierza do doskonalenia(czy teŜ optymalizacji)aktywności jednostki

oraz do zmian osobowości stanowiącej podmiotowy warunek jej działania(por.

Gerstmann, l 982).

Uwydatnia się teŜ rolę doświadczenia indywidualnego w procesie

wychowania(Włodarski, 1983: Gołąb, l 985).

Do rozmaitych składników tych koncepcji będziemy nawiązywać w następnych

rozdziałach.

Zakres I gTUllCC oddziaływań.

Wychowanie.

pa twej teoretyczne i empiryczne dotyczące czynników oraz mechanizmów

rozwoju.

*898888+98 ąęjhęwęgei sądzimy bowiem, Ŝe oddziaływania wychowawcze moŜna

óaśaĆ.

ąwaa: zwówno za jedne z waŜnych wyznaczników kształtowania osobowości,

jak i.

TOZWO)li.

Wychowanie a kształtowanie osobowości.

Zakres i granice oddziaływań.

Wychowanie jako jeden z wyznaczników rozwoju osobowości.

Nasuwa się przede wszystkim pytanie o zakres i granice oddziaływań wychowawczych

na osobowość.

Odpowiedź na to niezmiernie trudne pytanie zaleŜy m in.od tego, jaką spośród

wielu psychologicznych teorii osobowości uznamy za najbardziej uŜyteczną dla

dyskutowania tych kwestii ze względu na zadania psychologii wychowawczej oraz w

ramach tej dyscypliny.

Nie do nas bowiem naleŜy formułowanie ogólnych twierdzeń odnoszących się do

istoty osobowości, jej struktury, etapów i prawidłowości jej rozwoju, zaburzeń i

odchyleń w przebiegu tego procesu itp.

Wiedzy na ten temat dostarcza psychologia osobowości, a częściowo takŜe

psychologia rozwojowa, kliniczna i społeczna.

Szczególnie istotne dla psychologii wychowania są ustalenia.

za istotny składnik zewnętrznycha w późniejszych okresach rozwoju

jednostki równieŜ wewnętrznychmechanizmów stymulujących i ukierunkowujących jej

rozwój(por.rozdz.

25).

FRównie waŜne jest uwzględnianie przez psychologię wychowawczą róŜnic

indywidualnych w rozwoju osobowości.

Wynikają one zarówno z odrębnego.

Psychologia osobowości stanowi bardzo rozbudowaną, a jednocześnie

zróŜnicowaną jej dziedzinę.

Istnieje wiele teorii osobowości, a ich klasyfikacji dokonuje się według

Strona 3

PrzetacznikGierowska Maria, Włodarski Ziemowit Psychologi

rozmaitych kryteriów bądź to związanych z kierunkami

psychologii(np.behawiorystyczne, psychoanalityczne czy poznawcze teorie

osobowości), bądź teŜ biorąc pod uwagę charakterystyczną dla tych teorii

aparaturę pojęciową(np.teorie typów, cech, nawyków, struktur, ról).

Informacje o teoriach osobowości znajdzie czytelnik w podręcznikach psychologii

ogólnej(por.

: Tomaszewski, red.

1975, wyd.

61982: Szewczuk, 1990)i w ksiąŜkach, których celem jest wprowadzenie do

psychologii(v.

Hilgard, 1968: Włodarski, Matczak, l 987), a takŜe w specjalnych opracowaniach

przeglądowych(np.

Hall, Lindzey, l 99 O).

W Polsce powstało teŜ wiele oryginalnych teorii i koncepcji osobowości, jej

mechanizmów i kształtowania się, których autorami są K.

Obuchowski(1972, 1989, l 993), J.

Reykowski(1970, 1975, l 979).

Łukaszewski(19743, S.

Gerstmann(1970, 19821, M.

Tyszkowa(1990.

Porębska(19823.

dla kaŜdego człowieka podłoŜa genetycznego jego aktywności psychicznej,

jak teŜ ze specyficznych własności środowiska i kultury, w których Ŝyje.

Osobowość jest zarazem indywidualnością, w znaczeniu toŜsamości osobowej kaŜdej

jednostki, którą musi respektować psycholog zajmujący się wychowaniem czy to od

strony teoretycznej, czy praktycznej.

WiąŜe się to bezpośrednio z postawionym na wstępie problemem zakresu i granic

oddziaływań wychowawczychwłączając w to typowe zabiegi psychologiczne:

reedukacyjneczy terapeutyczne.

Charakter tych zabiegów nie moŜe, a w kaŜdym razie nie powinien, zaleŜeć tylko

od modeli osobowości w sensie jakiegoś załoŜonego z góry idealnego wzoru

postępowania, do jakiego stopniowo powinien coraz bardziej przybliŜać się

wychowąnek.

Wzory i modele mogą być bardzo przydatne w działalności wychowawczej, ale

jedynie wówczas, gdy konfrontuje się je z rozwojowymi i indywidualnymi cechami

podmiotu, z tym, do czego osoba wychowywana sama zmierza, z jej własnymi

pianiami Ŝyciowymi i moŜliwościami ich realizacji.

Rola wychowania W TOZWOIU o obowości.

Wychowawcza, a w razie potrzeby i kliniczna interwencja pedagoga i psychologa to

wspieranie rozwoju osobowości, pomoc jednostcew zaleŜności od jej wieku i

sytuacji Ŝyciowejprzy kształtowaniu się własnych planów, ustalaniu hierarchii

wartości i celów, podsuwanie jej, a niekiedy i organizowanie dla niej, takich

sfer działania, w jakich znajdowałaby pole do rozwijania własnych dąŜeń.

JeŜeli ujmiemy rozwój psychiczny w ciągu całego Ŝycia jak to proponuje Maria

Tyszkowa(l 988 a)jako proces strukturacji i restrukturacji doświadczenia

człowieka, to umiejętne włączenie do tego procesu kategorii doświadczeń

wychowawczych moŜe stać się wychowaniem rozwijającym osobowość jednostki, nie

naruszającym jej podmiotowości i indywidualności.

W aspekcie ogólnym i teoretycznym omawianą dyscyplinę interesują takŜe

następujące problemy: jakie są skutki oddziaływań wychowawczych dla

kształtowania się osobowości człowieka w róŜnych stadiach jego rozwoju,

a'zwłaszcza w okresach największej podatności na wpływy wychowawcze, tj.w

dzieciństwie i młodości: w jakiej mierze i w jaki sposób przekształcają się pod

wpływem wychowania określone składniki osobowości jednostki, np.jej potrzeby i

dąŜenia, motywy działania, wartości i cele Ŝyciowe, postawy czy obraz samej

siebie.

Bardziej szczegółowej analizy tych problemów dokonamy w rozdziale 27 Wychowanie

a osobowość".

Twórcze aspekty wychowania.

Skoro w procesie wychowania nie tylko uwzględnia się, ale i w jakiś sposób,

pielęgnuje", tj.otacza specjalną opieką i troską, podmiotowość wychowanka, jego

indywidualne cechy, dąŜenia i aspiracje, to wychowanie takie z natury rzeczy ma

charakter konstruktywny i twórczy.

Strona 4

PrzetacznikGierowska Maria, Włodarski Ziemowit Psychologi

Trudno wyobrazić.

ZaleŜność od róŜnic indywidualnych.

Wychowanie konstruktywne a wychowanie Dl 3 SOWC.

sobie, aby wychowawca oddziaływał na kaŜdego wychowanka zawsze w ten sam

sposób, stosował wyłącznie rutynowe metody i środki, postępując według

nawykowego szablonu czy schematu działania, o którego skuteczności jest

przekonany.

Nie naleŜy, oczywiście, odrzucać wszelkich wypróbowanych sposobów oddziaływań

wychowawczych, lecz trzeba umieć je modyfikować i dostosowywać zaruwno do

indywidualnych właściwości i moŜliwości wychowanka, jak i do specyficznych,

kulturowo uwarunkowanych, cech środowiska.

Zagadnienie wychowania konstruktywnego, a więc twórczego, przedstawił WJ.

Wali(1960, 1986)w szerokim kontekście systemów oświatowych i wychowawczych,

typowych dla róŜnych krąów europejskich w dziesięcioleciach powojennych.

Skrytykował on m in., ślepe nauczanie masowe", które unifikując programy, metody

i wymagania niewiele odbiega od modelówszkoły dziewiętnastowiecznej, stwarza

nadmiar napięć psychicznych i nie zaspokaja potrzeby swobodnej ekspresji

emocjonalnej.

Na podstawie analizy raportów UNESCO(the United Nation Educational, Scientific

and CulturalOrganization)autor przytoczył wiele przykładów istniejącego stanu

rzeczy jak równieŜ konstruktywnych propozycji zmian edukacyjnych, tak w

wychowawczym środowisku naturalnym, jak i w instytucjach powołanych do

kształcenia dzieci i młodzieŜy.

Wydaje się, Ŝe i polskiemu systemowi oświatowemu moŜna by postawić wiele

podobnych zarzutów, a takŜe rozwaŜyć, w jaki sposób moŜna uczynić proces

kształcenia i wychowania bardziej twórczym.

Powrócimy jeszcze do tych zagadnień w innych rozdziałach, zwłaszcza w 33 i 35.

W tym miejscu ograniczymy się do kilku refleksji ogólnych.

Wydaje się Ŝe w procesie wychowania istnieje ścisły związek nie tylko między

jego konstruktywnym i twórczym charakterem a zdrowiem psychicznym wychowanków,

jak to podkreślił Wali, lecz takŜe(co tkwi zresztą w ukrytych załoŜeniach jego

koncepcji)między naturalnymi, twórczymi dyspozycjami wychowywanego podmiotu a

sposobami, w jakie się te dyspozycje w toku działalności wychowawczej rozwija

lub tłumi i niszczy.

Stymulowanie aktywności rw*rczcj.

Istnieje wiele definicji aktywności twórczej: rozwaŜa się ją od strony czy to

procesu twórczego, czy to jego wyniku w postaci wytworu, dzieła: analizuje się

równieŜ właściwości osób, które te dzieła tworzą, oraz warunki, w jakich one

powstają(Suzałecki, l 969).

Zachowania twórcze moŜna ujmować jednak jeszcze szerzej i wiązać je z rozwojem

własnej aktywności dziecka, które począwszy od najwcześniejszego wieku czynnie

eksploruje otoczenie, nowy i nie znany mu świat.

Tak więc nabywanie doświadczenia indywidualnego dokonuje się u dziecka przede

wszystkim przez odkrywanie(PrzełącznikGierowska, l 986).

W procesie wychowania małego dziecka osoby dorosłe rodzice czy

opiekunowiepośredniczą między podmiotem poznającym, a zarazem tworzącym swój

własny świat a zawartością tego świata.

Od jakości tego opiekuńczowychowawczego pośrednictwa, od tego, czy i w jakim

stopniu udostępnia się dziecku przedmiotowe i społeczne jego elementy, pobudza

jego zainteresowania i zaciekawienia, zaleŜy w znacznej mierze rozwój

skłonności.

twórczych jednostki, zasięg i poziom jej kreatywnych działań w dalszych

okresach Ŝycia.

Działania te dotyczą rozmaitych sfer, których zakres rozszerza się wraz z

wiekiem dzieci i młodzieŜy, w okresie kształcenia, a potem koncentruje się na

działalności zawodowej, która staje się głównym terenem aktywności człowieka

przez większą część stadiów jego dorosłości.

Czy i jak dalece cecha kreatywności rozwija się lub maleje w ciągu Ŝycia

ludzkiego, zaleŜy oczywiście od rozmaitych czynników wewnętrznych i

zewnętrznych.

Wychowanie odgrywa wśród nich niepoślednią rolę.

Im lepiej wychowawca potrafi pobudzać własną inicjatywę wychowanków zarówno przy

rozwiązywaniu problemów w toku nauczania, jak i w innych dziedzinach

działalności, im łatwiej zdobyć mu się na postawę nieingerowania w realizację

Strona 5

Maria Przetacznik-Gierowska, Ziemowit Włodarski - Psychologi.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: