Ossowska___opracowanie.doc

Maria Ossowska

Socjologia moralności. Zarys zagadnień

Część I

Czynniki kształtujące moralność grup społecznych

Wpływ środowiska fizycznego

• pośredni wpływ klimatu na rozwój moralności – poprzez pewnego typu gospodarkę, sposób produkcji
• bezpośredni wpływ klimatu
• • Arystoteles, Polityka:
  • • Europejczycy z zimnych krajów są odważni, ale mało twórczy, a Azjaci – twórczy, ale mało odważni, Grecy znajdują się „w środku” i mają dodatnie cechy i jedynych, i drugich
    • dobre i złe strony położenia Grecji nad morzem
  • Ibn Chaldun, historyk i socjolog arabski, XIV w.:
  • • siedem typów klimatu – różnice w charakterze ludów zamieszkujących kraje z gorącym klimatem i z zimnym klimatem
    • tylko w klimacie umiarkowanym mogła się utworzyć cywilizacja
  • Monteskiusz, O duchu praw
  • • „rozmaite potrzeby stworzyły w rozmaitych klimatach rozmaite sposoby życia, te zaś stworzyły rozmaite rodzaje praw”
    • wpływ klimatu na postawy ludzkie, hierarchie wartości, system zakazów i nakazów – „władza klimatu jest pierwszą ze wszystkich władz”, np. w zimnych klimatach ludzie są bardziej krzepcy i pewni siebie, w klimacie gorącym – leniwi, bierni, lękliwi,  klimatach południowych duża pobudliwość erotyczna czyni z erotyki sprawę centralną
  • Hipolit Taine: wpływ deszczowego, chłodnego klimatu Anglii na angielski ethos:
  • • przywiązanie do domu – home jako bezpieczna, sucha ostoja
    • spleen – nastrój zaprawionej nudą depresji, który próbuje się przezwyciężyć przez sport
  • E. Huntington, Główne dźwignie cywilizacji
  • • rola klimatu, który oddziałuje na ludzi poprzez glebę, roślinność, zwierzęta, dietę, sposób mieszkania i ubrania, choroby i mniejszą lub większą gotowość do pracy
    • hierarchia religii – animizm (w dżunglach i puszczach) na samym dole, monoteizm (na pastwiskach i pustyniach) na szczycie, protestantyzm – najwyższa forma religii
  • Marcel Mauss, Sezonowe przemiany w społeczeństwie Eskimosów
  • • zmieniające się obyczaje wraz ze zmianami pór roku – inna organizacja życia Eskimosów w lecie, inna w zimie
  • klimat jest jednym z czynników współwyznaczających ethos, ale nie jedynym – gdyż można znaleźć dwie różne kultury w zupełnie podobnych środowiskach fizycznych

Czynniki biologiczne

• rasa – niemożliwość zbadana wpływu rasy na moralność z powodu trudności w wyliczeniu ras oraz braku cech szczególnych grup złożonych z przedstawicieli tradycyjnie rozróżnianych ras białej, czarnej, czerwonej i żółtej
• płeć
• • wpływ odmiennej konstytucji biologicznej i psychologicznej mężczyzn i kobiet na postawy czy zachowania – trudny do zweryfikowania, gdyż nie wiemy, kiedy mamy do czynienia z wpływem czynnika biologicznego, a kiedy z udziałem czynnika kulturowego (np. nacisk wzorów panujących w danym środowisku)
  • nie jest obojętne, kto formułuje dyrektywy moralne – kobieta czy mężczyzna – odmienne traktowanie kobiety w różnych kodeksach praw, które tworzone były przez mężczyzn i z myślą o mężczyznach
  • te same czyny mogą być oceniane rozmaicie w zależności od tego
  • • czy sprawcami są mężczyźni czy kobiety – np. pijaństwo, czystość przedmałżeńska, wierność w małżeństwie
    • czy oceniającymi są mężczyźni czy kobiety
    • czy obiektem czynu jest mężczyzna czy kobieta – np. zasada „kobiety nie bij nawet kwiatem”

Czynniki demograficzne             

• gęstość zaludnienia
• • Monteskiusz, O duchu praw: „Trzeba pewnych praw w narodzie, gdzie ludzie stykają się ze sobą, trzeba znowuż innych u ludu, gdzie niewiele się ze sobą obcuje”
  • tam, gdzie jest wysoka gęstość zaludnienia potrzeba norm uchylających tarcia
  • zależność między wielkością grupy a oddziaływaniem sankcji opinii publicznej
• przyrost ludności
• • tam, gdzie rodzi się dużo ludzi, tam życie ludzkie jest tanie
  • • związek dużego przyrostu naturalnego z nędzą
    • Levi-Strauss: dehumanizacja stosunków międzyludzkich w przeludnionych Indiach – patrzenie na drugiego człowieka nie po to, by nawiązać z nim kontakt, ale by coś wyłudzić
    • przyzwolenie na homoseksualizm w Japonii (małe terytorium o dużym przyroście naturalnym)
• wiek
• • Arystoteles, Retoryka: odmienne cechy charakteru, postawy i wartości cenione przez młodych i starych
  • Piaget: moralność wytworzona przez grupy młodocianych rówieśników (moralność dobra – wzajemny szacunek i współdziałanie) jest inna niż moralność, która się wytwarza pod presją starszych (moralność jednostronnego szacunku i obowiązku)
  • te same czyny bywają oceniane inaczej, gdy są popełnione przez dorosłych i młodocianych – prawo karne, cechy cenione u dorosłych, a nie wymagane od dzieci i na odwrót (np. odpowiedzialność, posłuszeństwo)
  • te same czyny bywają oceniane inaczej, gdy odnoszą się do ludzi w różnym wieku (np. prawdomówność: mówienie nieprawdy dorosłym jest uznawane za naganne, mówienie nieprawdy dzieciom – niekoniecznie)
• proporcja płci
• • związek z normami dot. poligamii lub monogamii – nie w pełni potwierdzony
• mobilność przestrzenna
• • Talcott Parsons: wpływ mobilności na wielkość i strukturę rodziny, wartość rodziny oraz na normy dotyczące relacji wewnątrzrodzinnych
  • A. Gerschenkron, ekonomista z Harvardu: w społeczeństwach o dużej mobilności ocenia się jednostkę nie za całość biografii, ale za to, co w danej chwili przedstawia
  • specyficzny ethos nomadów
  • • E. Huntington: w grupach koczujących panuje równość (trudno o utworzenie stratyfikacji społecznej), gościnność jest jedną z najważniejszych wartości
    • J. Ficowski: pogarda Cyganów dla pracy
    • normy dozwalające na zabijanie starców, kalek, chorych i aprobujące przerywanie ciąży

Wieś – miasto

• bukoliczne ideały
• rola urbanizacji w kształtowaniu systemu norm i wartości
• • indywidualizacja
  • demokratyzacja
  • „miejski styl życia”
  • zmiany w charakterze więzi międzyludzkich

Czynniki ekonomiczne

• podział ziemi na dwie strefy – uprawną i dziką – i jego odzwierciedlenie w dualistycznej wizji świata (pole walki Dobra ze Złem), np. w starożytnym Iranie
• uzależnienie pozycji kobiety w społeczeństwie od typu gospodarki – nie całkowicie potwierdzone
• Marks: wpływ sposobu produkcji na stosunki społeczne
• W. E. H. Lecky:
• • uprzemysłowienie kształtuje 2 typy charakterów: człowieka pracy i spekulanta
  • rola odpowiedzialności za słowo w krajach uprzemysłowionych, gdzie ogromną wagę przywiązuje się do zobowiązań
• Weber: związek industrializacji z ethosem mieszczańsko-purytańskim
• rola innowacji technologicznych w kształtowaniu poglądów ludzi i norm, np. nowoczesna komunikacja, pigułka antykoncepcyjna, media
• rola ilości dóbr (standardu życiowego)
• • kultura ubóstwa
  • • Oscar Lewis, Rodzina Sancheza – badanie nad proletariackimi rodzinami Mexico City – subkultura robotników niewykwalifikowanych żyjących na marginesie wielkiego miasta
• rola jakości dóbr
• • żądza kumulowania mienia może się rozwijać tylko tam, gdzie dobra się nie psują
  • norma gościnności w społeczeństwach, gdzie nie da się gromadzić
• rola rozdziału dóbr
• • wpływ typu własności prywatnej, społecznej, państwowej
• doniosłość podziału pracy dla kształtowania stosunków międzyludzkich
• • Bernard Mandeville, Bajka o pszczołach: podział pracy, uzależniając ludzi wzajem od siebie, stal się ważnym, pozytywnym czynnikiem dla rozwoju obyczajów
  • E. Durkheim
  • • solidarność mechaniczna
    • solidarność organiczna – podział pracy
  • etyka zawodowa:
  • • Durkheim: istnieje tyle moralności, ile zawodów i niektóre z tych moralności głoszą sprzeczne dyrektywy, np. posłuszeństwo jako obowiązek żołnierza czy zakonnika, a rzecz niewskazana dla uczonego czy artysty
    • Ossowska, Podstawy nauki o moralności

·         niektóre etyki zawodowe różnią się tylko rozmieszczeniem akcentów, służącym dobremu wypełnianiu danej specjalności

·         są etyki zawodowe, które prowadzą do szczególnych konfliktów z regułami etycznymi, np. kodeks etyczny polityka

Zróżnicowania społeczne wpływające na zróżnicowanie ethosu

Kryteria, wg których w jednym i tym samym społeczeństwie kształtują się grupy odróżniające się od innych swoim ethosem:

• rola czynnika klasowego
• • czynnik klasowy ujawnia się w:
  • • treści reguł moralnych, formułowanych z myślą o obronie interesów ekonomicznych klasy, która je głosi

·         moralność zalecana przez Franklina: cnoty służące bogaceniu się mieszczaństwa

• • • treść reguł moralnych zmienia się w zależności od przynależności klasowej adresatów

·         „co wolno wojewodzie, to nie tobie smrodzie”

·         podwójna moralność plantatorów Południa: inne normy dot. seksu dla plantatorów, a inne dla niewolników (nie obowiązywała ich wstrzemięźliwość, bo wysoka rozrodczość była panom na rękę)

• • style moralności:
  • • moralność warstw arystokratycznych – tradycje rycerskie

·         M. Weber: ethos grup charakteryzowanych przez status, mających „swój honor”: żyją przeszłością (w odróżnieniu od klas uciskanych, które żyją przyszłością), pogardzają pracą fizyczną, określają się przede wszystkim poprzez stosunek do konsumpcji (podczas gdy klasy charakteryzowane ekonomicznie cechuje stosunek do produkcji)

·         E. Dupreel, Traite de morale: „cnoty honoru” jako cnoty charakteryzujące pewną mniejszość przekonaną o swej wyższości w stosunku do jakiejś większości – mniejszość tego rodzaju czuje się zagrożona zarówno wtedy, gdy ci, których stawia niżej jej nienawidzą, jak i wtedy gdy ją admirują i usiłują przekroczyć barierę, która ich od niej dzieli – w pierwszym przypadku trzeba usprawiedliwić swoje poczucie wyższości przez jakieś noblesse oblige, przez stawiane sobie wymagania, przez cnoty trudne, mogące znaleźć uznanie także u niżej stojących. Te same cnoty, trudne do nabycia, stanowią w drugim wypadku zaporę przed infiltracją z dołu.

• • • moralność drobnomieszczaństwa
    • moralność wielkiego mieszczaństwa
    • ethos robotniczy – zróżnicowany ze względu na to, że klasa robotnicza jest niejednolita:

·         J. A. Khal, The American Class Structure:  robotnicy dzielą się na wykwalifikowanych, na wpół wykwalifikowanych i tych, którzy nic nie umieją i nie mają stałej pracy

• • • ethos chłopski – ziemia jako wartość, przekonanie, że uprawa roli jest czymś lepszym od handlu, że ciężki trud z nią związany i cnoty doń niezbędne są szczególnie cenne, ze umiar i trzeźwość są chwalebne, uważanie się przez chłopa za uczciwszego, pracowitszego od mieszkańców miasta i przewyższającego ich moralność seksualną – ethos budowany w oparciu o przeciwstawianie się życiu miejskiemu
• rola podziału pracy
• • odrębne rysy moralne przypisywane np. sferom urzędniczym, cyganerii, itp.
• rola grup etnicznych wtopionych w społeczeństwo
• • np. Cyganie, któr...