Glaukopis_11-12_archeologia_pamieci.pdf

Wspomnienia Leona Kowalskiego i nieszczęsny los Żydostwa polskiego...

Archeologia pamięci

Archeologia pamięci

Jacek Żurek

Wspomnienia Leona Kowalskiego

i nieszczęsny los Żydostwa polskiego w Związku Sowieckim (1939–1944)

Abraham Kudisz skończył czterdzieści lat. Dotąd pracował w fabryce ka-

peluszy w Mediolanie. We wrześniu 1939 r., dzięki konsulowi polskiemu, przez

Jugosławię i Węgry dotarł do Polski. Znalazł się w Stryju, zajętym chwilowo przez

Niemców, gdzie czekała na niego żona z teściową. Potem wkroczyła Armia Czer-

wona. Po wielu perturbacjach zaczął pracować przy budowie lotniska – siedem dni

w tygodniu, dziesięć godzin dziennie. Gdy zaprotestował, twierdząc, że należy mu

się jeden dzień wolny, NKWD aresztowało go za sabotaż. Praca we Włoszech i zna-

leziona przy rewizji legitymacja mediolańskiego syndykatu przemysłowego wy-

starczyły, by traił do połtawskiego więzieniu jako włoski faszysta. Zatriumfowała

jednak „sprawiedliwość” i Kudisza, jako polskiego Żyda, ekspediowano na zesłanie

do Albaszi na Kubaniu. Teraz miał pracować wraz z kołchoźnikami po dwanaście

godzin dziennie, nieraz i nocami. W tym najpiękniejszym i najżyźniejszym kra-

ju, jaki dotąd widział, nie spotkał prawie ani jednego mężczyzny w sile wieku, zaś

chłopi umierali regularnie z głodu. Napisał: „życie w kołchozie było nieszczęsne”. 1

Pewnego dnia wpadła mu w ręce gazeta z informacją o sowieckiej „amnestii” dla

polskich obywateli. Dzięki łapówce, w postaci zniszczonego ubrania wręczonego

przewodniczącemu, wydostał się z kołchozu. Po kilku tygodniach spędzonych

w podróży dotarł do Kujbyszewa na Powołżu, gdzie formowała się „Armia Polska

w ZSRR”.

Porucznik rezerwy Abraham Kudisz był jednym z tych szczęśliwców, któ-

rym udało się w 1942 r. opuścić Związek Sowiecki wraz z Wojskiem Polskim. Autor

Wspomnień , komunista żydowski Leon Kowalski, miał mniej szczęścia. Po „amnestii”

wolnonajemny, w istocie niewolnik na wielkich budowach komunizmu, powtórnie

więzień łagru, obywatel polski bez polskiego paszportu, dwa lata później zgłosił się

do „armii Wasilewskiej”. Z papierkiem zwolnienia od NKWD opuścił Czelabiński

Isprawitelno-Trudowyj Łagier. Znalazł się w Żytomierzu. Stąd ruszył „wyzwalać”

– wspólnie z Armią Czerwoną – Polskę, a następnie Niemcy i Czechosłowację.

Wśród skazanych przez władze sowieckie w latach 1939–1941 mieszkańców

tzw. Zachodniej Białorusi – czyli Wileńszczyzny bez Wilna, Grodzieńszczyzny, No-

wogródzkiego, Poleskiego, Białostockiego, Łomżyńskiego, Ostrołęckiego i Ostrow-

Wspomnienia Leona Kowalskiego i nieszczęsny los Żydostwa polskiego...

sko-Mazowieckiego – było 11% Żydów (ok. 10% deklarowało język hebrajski bądź

„żydowski” jako ojczysty). 2 Obywateli polskich pochodzenia żydowskiego areszto-

wano w ZSRS z tych samych powodów, co Polaków i przedstawicieli innych naro-

dowości, to jest z przyczyn klasowych i z uwagi na „bezpieczeństwo (sowieckiego)

państwa”. Więziono zarówno członków przedwojennego Bundu (socjaliści), syjo-

nistów (czyli zwolennicy emigracji do Palestyny), trockistów (stronnicy „lewico-

wej herezji” upadłego sowieckiego boga Lwa Trockiego), komunistów z rozwiąza-

nej w 1938 r. Komunistycznej Partii Polski i jej przybudówek (jak Komunistyczny

Związek Młodzieży Polskiej), tzw. bieżeńców , czyli uciekinierów z okresu kampanii

wrześniowej 1939 r. oraz spod okupacji niemieckiej. Przedwojenna działalność ko-

munistyczna nie chroniła więc przed aresztowaniem, sam przywódca Kominternu,

Georgi Dymitrow, przekazał NKWD na początku października 1939 r. listę pięciu-

set „prowokatorów” w (byłych) Komunistycznych Partiach Zachodniej Białorusi

i Zachodniej Ukrainy. Jedna z oiar pisała:

Przynależność do jakiejkolwiek partii, nawet skrajnie lewicowej, uwa-

żana była przez bolszewików za działalność kontrrewolucyjną, albo-

wiem uznają oni tylko jedną partię, a mianowicie komunistyczną. 3

Zgodnie z wszechobecną w Związku Sowieckim marksistowską analizą zja-

wisk społecznych rodowód Żydów określano krótko – „pochodzenie kapitalistycz-

ne”. Padali więc oiarą aresztowań jako „spekulanci”, gdyż tzw. czarnorynkowym,

czyli wolnorynkowym handlem zajmowała się znaczna część spośród ok. 200 tys.

żydowskich uciekinierów – stanowiących dwie trzecie ogółu uchodźców na Kre-

sach – z Polski centralnej i zachodniej. W większości relacji ocalałych z niemiecko-

sowieckiej Zagłady, regularnie powtarza się ten sam schemat: barbarzyńskie prześla-

dowania wkrótce po wkroczeniu Wehrmachtu, dokonywane przez Niemców, przy

bezradnej postawie ludności polskiej, częstokroć zmuszanej (podobnie jak sami

Żydzi) do upodlających aktów wzajemnego poniżenia – ucieczka pod okupację so-

wiecką, dla wielu kończąca się śmiercią na granicy z rąk Niemców bądź czerwonoar-

mistów – niemożliwe do zniesienia warunki bytowania – tzw. rejestracja na powrót

pod okupację niemiecką, dokonywana przez mieszane sowiecko-niemieckie komi-

sje – aresztowanie przez NKWD Żydów, którzy woleli „wracać do Hitlera”:

[We wrześniu 1939 r.] udałem się w kierunku Rawy Mazowieckiej.

W pobliżu miasta zatrzymali mnie żołnierze niemieccy i odprowadzili

do miejsca, gdzie znajdowało się już kilka tysięcy ludzi, Żydów i Pola-

ków. […] Kiedy noc zapadła, pognano nas przed siebie. Naraz rozle-

gła się strzelanina. Zaraz potem z naszej gromadki padali postrzeleni,

Archeologia pamięci

jeden za drugim. […] Biegłem także po ciemku, depcząc po ciałach.

W ten sposób zagnano nas na rynek w Rawie Mazowieckiej. Na ryn-

ku rozpoczęto znów strzelaninę, każdy uciekał, jak mógł. Ukryłem się

w kościele, znajdującym się na rynku, już pełnym ludzi. Niemcy zaczę-

li strzelać do kościoła. Trwało to całą noc, a nad ranem Niemcy mówili,

że do nas strzelali Polacy, i kazano nam wyjść z kościoła. Ustawiono

na rynku i zaczęto sortować. Volksdeutschów puszczano wolno. Polacy

widząc to, zaczęli krzyczeć, że nie chcą stać z Żydami razem. […]

[W 1940 r.] na granicy schwytali mnie Rosjanie i osadzili w więzieniu.

Pierwszej nocy uciekłem z więzienia i pojechałem do Brześcia. […]

W czasie rejestracji, stojąc po kilka godzin w ogonku, dostałem wresz-

cie kartę na wyjazd, co uważane było wówczas za szczęście. Pewien

oicer niemiecki zwrócił się do tłumu Żydów i zapytał: „Żydzi, dokąd

jedziecie, przecież my was zabijemy”. Wieczorem pociągi były pełne

wracających do domów. Byłem na dworcu, stałem na stopniu wagonu,

który wracał do Łodzi, lecz rozmyśliłem się i zostałem. Potem nastą-

piła druga rejestracja, tych, którzy chcieli wrócić i pozostali w Brześ-

ciu. Myśleliśmy, że dostaniemy paszporty. Okazało się, że zsyłają nas

na Sybir (relacja Chaima Hadesa z Łodzi). 4

Na terenie „Zachodniej Białorusi” na początku 1940 r. znajdowało się, we-

dług sowieckich danych, prawie 73 tys. uchodźców, w tym blisko 66 tys. Żydów (po-

nad 47 tys. z nich oicjalnie uznano za „bezrobotnych”). Część spośród (nie tylko

żydowskich) bieżeńców padła oiarą aresztowań jako przestępcy − w myśl sowieckie-

go prawa − którzy porzucili pracę. Ok. 50–80 tys. takich dobrowolnych robotników

wyjechało z Kresów wschodnich do Donbasu, na Ural i Kaukaz. Wielu z nich, za-

skoczonych żałosnymi warunkami bytowymi, decydowało się na ucieczkę z powro-

tem, pod okupację sowiecką. W trzeciej deportacji, z czerwca 1940 r., wywieziono

zaś ok. 77 tys. bieżeńców , którzy chcieli powrócić do Generalnego Gubernatorstwa,

jednak władze niemieckie nie wyraziły na to zgody − 85% z nich stanowili Żydzi.

U więzieni–pomordowani–wygnani

Łączna liczba obywateli polskich aresztowanych za przestępstwa „kontr-

rewolucyjne” pod okupacją sowiecką wyniosła ok. 108 tys. osób (oraz ok. 1.200

osób na zachodniej Wileńszczyźnie), w tym ok. dwóch piątych Polaków. Do

łagrów wywieziono prawdopodobnie ok. 40 tys. skazanych (trzy czwarte spo-

śród osądzonych na „Zachodniej Białorusi” skazano na 8 lat, zaś około jedną

piątą na 5 lat łagrów). Wedle jednej ze statystyk NKWD ok. 18% ogółu przeby-

Wspomnienia Leona Kowalskiego i nieszczęsny los Żydostwa polskiego...

wających w łagrach obywateli polskich stanowili Żydzi. Na mocy decyzji „ka-

tyńskiej” Politbiura z 5 marca 1940 r. rozstrzelano 7.305 więźniów, zaś z 40 tys.

osób pozostających w więzieniach „zachodniej” Białorusi i Ukrainy w czerwcu

1941 r. zamordowano ok. 11 tys. Spośród zagarniętych w czasie wojny polsko-so-

wieckiej ok. 125 tys. jeńców wojennych, po selekcji zatrzymano w obozach ok.

40 tys. oicerów i żołnierzy (w tym ok. 600 oicerów i podoicerów żydowskich,

z których zginęło co najmniej 456) oraz przeszło 5 tys. internowanych na Litwie

i Łotwie. Zabito zapewne ok. 17 tys. uwięzionych jeńców (w tym 14.600 osób

na podstawie decyzji „katyńskiej”). Ponadto, w czterech masowych wywózkach

deportowano na wschód zapewne ok. 315–330 tys. osób. Dane te, jak i przyta-

czane niżej statystyki cząstkowe, pochodzą ze źródeł NKWD, publikowanych

od lat 90. i drastycznie odbiegają od szacunków polskich władz z lat wojny oraz

opartych na nich opracowaniach wielu historyków.

Doliczyć należy te osoby, które dobrowolnie udały się na wschód w po-

szukiwaniu pracy, bieżeńców , wcielonych do Armii Czerwonej lub tzw. batalio-

nów pracy, w końcu tych wszystkich, którzy mogli „wypaść” ze statystyk (jak

część zmarłych w drodze, na skutek strasznych warunków deportacji, zabitych

lub zmarłych po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej itd.). Różne szacunki

mówią o ok. 500–780 tys. obywatelach polskich, którzy znajdowali się latem

1941 r. w ZSRS poza swymi miejscami zamieszkania. Czwartą-piątą ich część

stanowić mieli polscy Żydzi.

Na początku 1942 r. w ewidencji ambasady RP w Kujbyszewie znajdo-

wało się niecałe 107 tys. Żydów, czyli prawie dwie piąte ogółu zarejestrowanych

obywateli polskich. W 1944 r. w spisach Związku Patriotów Polskich igurowało

prawie 178 tys. Żydów (przeszło połowa zarejestrowanych).

W Komi, chyba najbardziej nasyconej obozami spośród sowieckich republik,

znajdowało się 5 spośród istniejących ówcześnie 53 systemów obozowych (Pieczor-

łag, Workutstroj, Uchtiżymłag, Siewżeldorłag i Ustwymłag). Zadaniem Uchtiżymła-

gu, w którym przebywał Autor Wspomnień , było głównie wydobycie ropy naftowej.

W Komi właśnie zidentyikowano prawie połowę łagrów, w których przebywali Po-

lacy (zapewne trzy czwarte wszystkich obywateli polskich skazanych na uwięzienie

w łagrach), jednak spośród deportowanych znalazło się tam mniej niż 10% naszych

obywateli. Uchta zapisała się wyjątkowo źle w pamięci Żydów i Polaków:

Ustawiliśmy sobie sami szałasy, dach nakryliśmy mchem, lecz deszcz

był tak silny, że wstawaliśmy rano przemoczeni do nitki. Pewnego dnia

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: