I. MAŁŻEŃSTWO – WYMOGI, ZAWARCIE. ZARĘCZYNY. KONKUBINAT. CONVENTIO IN MANUM.
¨ Jednolite pojęcie małżeństwa – niezależne od ewentualnego manus (władza męża nad żoną)
Definicja - małżeństwo (matrimonium, nuptiae):
- monogamiczny związek mężczyzny i kobiety
- trwała wspólnota pożycia
- trwały zamiar stron (affectio maritalis) – musiał istnieć przez cały czas trwania małżeństwa, nie tylko na początku, w okresie poklasycznym wystarczało tylko początkowe porozumienie
¨ Małżeństwo jako fakt społeczny – nie było stosunkiem prawnym, choć łączyły się z nim skutki prawne. Dwie definicje:
1. Związek męża i kobiety oraz wspólnota całego życia i zjednoczenia prawa boskiego i ludzkiego
(Nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortiuum omni vitae divini et humani iuris communicatio)
2. Związek mężczyzny i kobiety obejmujący niepodzielną wspólnotę życia
(Nuptiae autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio individuam consuetudinem vitae continens)
Trwały charakter małżeństwa wykluczał zawarcie małżeństwa na pewien czas, możliwe były rozwody. Źródła wymieniają dzieci jako cel małżeństwa, ich brak nie powodował ujemnych konsekwencji.
¨ Zawarcie małżeństwa – akt czysto prywatny, bez oficjalnych rejestracji. Zawarcie i rozwiązanie małżeństwie były czynnościami prawnymi. Brak kontroli wymogów ważności małżeństwa. Nie było skargi o realizację pożycia. Sąd rozstrzygał o ważności małżeństwa tylko gdy chodziło np. o alimenty.
Rozwód – mógł nastąpić w każdej chwili, z woli którejkolwiek strony, przyczyny rozwodu nie miały wpływu na jego ważność.
Pod wpływem chrześcijaństwa małżeństwo coraz bardziej stosunkiem prawnym.
Za dominatu kładziono nacisk na wolę stron, sporządzenie dokumentów posagowych (instrumenta dotalia), ograniczono swobodę rozwodową, w pewnych okresach wymagano określonych przyczyn rozwodowych. Jednak nawet mimo ich braku rozwód był ważny.
¨ Świecki charakter małżeństwa – państwo ingerowało w nie sporadycznie np. za czasów Augusta był przymus małżeństwa i posiadania dzieci.
¨ Władza męża nad żoną (manus) – co innego niż małżeństwo, stosunek prawny, wywoływał skutki prawne. Pierwotnie małżeństwo łączył się z manus, ale małżeństwa bez manus pojawiły się bardzo wcześnie.
- koniec repuubliki - małżeństwa z manus rzadkie
- pryncypat - tylko wyjątkowo małżeństwa z manus
- dominat – całkowity zanik małżeństw z manus
¨ Humanitarny charakter małżeństwa – swobodne zawieranie i rozwiązywanie małżeństwa – Libera esse debent matrimonia (małżeństwa winny być swobodne). Powodowało to jednak ujemne skutki m.in. zmniejszenie ilości dzieci.
¨ Matrimonium iustum (Matrimonium legitimum) – małżeństwo odpowiadające wymogom prawnym, w przeciwieństwie do matrimonium iniustum. Sankcją braku wymogów była nieważność (nie istnienie), nie było specjalnego postępowania do ustalania nieważności.
Okres poklasyczny – kar, niekiedy zamiast nieważności
Justynian – kary i nieważność
¨ Wymogi małżeństwa – brak usystematyzowania, w okresie cesarstwa chrześcijańskiego zaostrzenie wymogów.
Wymogi i zezwolenia:
1. Dojrzałość (pubertas) – dojrzałość u dziewcząt od 12 roku życia, u chłopców poglądy dwojakie:
- Sabinianie – dojrzałość chłopca oceniana indywidualnie
- Prokulejanie – dojrzałość od 14 lat (podobnie Justynian)
2. Zdrowie psychiczne
3. Conubium – zdolność zawarcia małżeństwa z daną osobą ze względu na status i brak bliskiego pokrewieństwa. Zmniejszanie roli, wobec rozszerzania się obywatelstwa rzymskiego.
Mieli je: obywatele rzymscy i Latini prisci; wyzwoleńcy, mogli zawierać małżeństwa także z wolno urodzonymi. Inni Latini i peregrini mieli je, gdy udzielono im indywidualne ius conubii, ich małżeństwa nieważne w ius civile, ale ważne w ich własnych prawach.
Możliwy błąd co do osoby (error in persona) – wykluczał zaisteninie małżeństwa
Zakazy:
1. Pozostawanie w innym związku małżeńskim:
- prawo klasyczne - zawarcie drugiego małżeństwa unieważniało pierwsze
- prawo poklasyczne - zawarcie drugiego małżeństwa nieważne
2. Niewolnicy – z braku conubium
3. Przed lex Canuleia (445 r. p.n.e.) niedopuszczalne były małżeństwa patrycjuszy z plebejuszami.
4. Za dominatu przez pewien okres zakaz małżeństw obywateli rzymskich z barbarzyńcami
5. Po lex Iulia de maritandis ordinibus (18 r. p.n.e.) zakaz małżeństw wolno urodzonych z kobietami o złej reputacji (prostytutki, kuplerki, może aktorki). Senatorowie i ich zstępni nie mogli zawierać małżeństw z wyzwoleńcami, aktorami i ich dziećmi. Sankcja – małżeństwa te nie ist0niały z punktu widzenia ustawy (sankcje spadkowe jak nieżonaci).. Za Marka Aureliusza i Commodusa wprowadziły rygor nieważności.
6. W IV i V w. - zniesienie powyższych zakazów [pkt. 5] z wyjątkiem tych, które dotyczyły senatorów (nieznacznie je jednak przekształcono).
Justynian usuwa zakazy co do senatorów całkowicie.
7. Pokrewieństwo – małżeństwa nie mogli zawierać bliscy krewni, także Ci, których pokrewieństwo opierało się na stosunkach poza małżeńskich, także z niewolnikami.
- zakaz incestum (kazirodztwo) – małżeństwo z osobami, z którymi stosunek był uważany za incestum, było zakazane
- egzogamiczność małżeństw – możliwość wejścia w związek tylko z osobą z innej rodziny.
Wyłączeni od zawierania małżeństw byli krewni w linii prostej, oraz niektórzy krewni boczni:
- Pierwotnie – krewni do VI stopnia włącznie
- Okres przedklasyczny – krewni do IV stopnia włącznie
- Okres klasyczny – krewni do III stopnia włącznie
(między Klaudiuszem a Konstantynem Wielkim dozwolone małżeństwo stryja z bratanicą)
- Okres poklasyczny – zaostrzenia, zakaz małżeństw zwłaszcza między dziećmi rodzeństwa
8. Przysposobienie – pokrewieństwo na skutek przysposobiona również przeszkodą w małżeństwie. małżeństwa nie mogli zawierać bliscy krewni, także Ci, których
Powinowactwo nie wykluczało małżeństwa, inaczej było tylko do pokrewieństwa w linii prostej np. ojczyma z pasierbicą.
Prawo poklasyczne - wykluczenie małżeństwa z byłym małżonkiem rodzeństwa.
¨ Od czasów Marka Aureliusza nie mógł zawierać małżeństwa:
- opiekun i kurator z pupilką
- oficer i urzędnik w prowincji z miejscową kobietą
- za pryncypatu do Septymiusza Sewera zakaz małżeństw w czasie służby wojskowej
- okres poklasyczny – zakaz małżeństw ze względów religijnych – chrześcijan z Żydami, duchownych oraz z rodzicami chrzestnymi
- Justynian – zakaz małżeństwa porywacza kobiety z porwaną oraz ze skazaną przez sąd cudzołożczynią.
¨ Pierwotnie małżeństwa były zawsze z manus – powstawały w jednym akcie, ale były dwoma odrębnymi instytucjami prawnymi.
¨ Zgodna wola stron (consensus, mens, coentium, affectio maritalis) – warunek zawarcia małżeństwa , nie była potrzebna specjalna forma ani stosunek seksualny.
Małżeństwo powstawało przez porozumienie, nie przez faktyczne pożycie – Nuptias non concubitus, sed consensus facti.
¨ Powstanie małżeństwa - zawarcie małżeństwa w formie rytuału, nie było nakazu prawnego, ważna była wola, istniały dokumenty małżeńskie (tabulae nuptiales) potwierdzające zawarcie małżeństwa oraz dokumenty posagowe (instrumenta dotalia).
Niekiedy wymagana zgoda innych osób na małżeństwo
- kobieta sui iuris potrzebowała zgody opiekuna (auctoritas tutoris), w prawie klasycznym wymóg ten usunięto
- zgoda pater familias dla osób podległych jego władzy – córka jako przedmiot, wolę zawarcia małżeństwa wyrażał jej pater familias, potem dokonywała tego sama, ale przy jego zgodzie (auctoritas patris).
- gdy żenił się filius familias (syn rodziny) sam wyrażał wolę, ale pater familias musiał się zgodzić.
- lex Iulia de maritandis ordinibus (18 r. p.n.e.) mówiła, ze ojciec musiał się zgodzić zarówno przy córce jak i przy synu.
Zgoda nie wymagana w razie niewoli wojennej ojca, w prawie poklasycznym nawet emancypowania córka poniżej 25 lat potrzebowała zgody ojca, a w razie jego śmierci – krewnych (propinqui)
¨ Obowiązek stanu małżeńskiego – nałożony przez lex Iulia de maritandis ordinibus (18 r. p.n.e.) oraz lex Pappia Poppaea (9 r. n.e.) dla mężczyzn w wieku 25-60 lat i dla kobiet między 20 –50 lat. Sankcja był brak zdolności nabycia mortis causa (nabycie na wypadek śmierci). Osoby stosujące się do tego cieszyły się poważaniem społecznym. Usunięte za Konstantyna Wielkiego.
¨ Sponsalia – zaręczyny – obligacyjne przyrzeczenie zawarcia małżeństwa. Sponsalia sunt mentio et repromissio nuptiarum fututarum – zaręczyny są ofertą i przyrzeczeniem przyszłego małżeństwa.
Zawierane w formie dwóch typów sponsio:
1. Pełniący władzę nad kobietą obiecywał, że odda ją narzeczonemu. Kobieta sui iuris składała przyrzeczenie sama swojemu narzeczonemu za zgodą auctatoris tutoris.
2. Pełniący władzę nad kobietą lub kobieta sui iuris i narzeczony (jeśli był alieni iuris to za zgodą ojca auctoritas patris) składali wzajemne przyrzeczenia
Początkowo do zaręczyn dodawano przyrzeczenie pieniężnej kary w razie ich zerwania – dochodzono ją przez actio certi ex sponsione. Młodsza forma nie miała kary umownej, odszkodowanie przyznawano wedle oceny sędziego jako actio incerti (kontraty nienazwane, zobowiązanie jednej stron do świadczenia i drugiej do wzajemn...
uksw2011