J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, r. 4: Podejście analityczne – Parsons.
STRUKTURA DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO
- Optuje za "analitycznym realizmem" w budowaniu teorii socjologicznej. Teoria w socjolog! musi stosować ograniczoną liczbę istotnych pojęć, powinna prowadzić do rozwijania pojęć. Pojęcia będą wyodrębniać zjawiska z ich naturalnego podłoża w złożonym układzie stosunków, które tworzą rzeczywistość społeczną.
- Nie jest zwolennikiem bezpośredniego włączania pojęć do twierdzeń teoretycznych, chodzi o uporządkowanie pojęć w taki system analityczny, który mógłby uchwycić znaczące i systemowe cechy rzeczywistości.
- Teoria powinna przypominać ustalona wcześniej klasyfikacje i kategoryzację zjawisk społecznych , która odzwierciedla cech istotne w organizacji tych zjawisk.
- „Woluntarystyczna teoria działania”- Parsonsa zwrócił uwagę na nadmiernie utylitarną konceptualizację klasycznych ekonomistów.
- Ujmuje woluntaryzm jako subiektywne procesy podejmowania decyzji przez indywidualnych aktorów. Na działania woluntarystyczne składają się:
l. Aktor jest rozumiany jako indywidualna osoba,
2. Aktorzy są traktowani jako osobnicy dążący do celu ,
3. Aktorzy dysponują alternatywnymi środkami do osiągnięcia celów,
4. Aktorzy staja wobec rozmaitości warunków sytuacyjnych,
5. Aktorzy powodowani są wartościami, normami i innymi ideami, idee te wpływają na to co jest traktowane jako cel,
6. Działanie jest dziełem aktorów podejmujących subiektywne decyzje dotyczące środków prowadzących do osiągnięcia celów.
SYSTEM SPOŁECZNY
- Parsons postrzegał aktorów pod katem ich orientacji wobec sytuacji w kategoriach motywów i wartości. Trzy typy motywów:
l. Kognitywne (potrzeba informacji),
2. Katektyczne (potrzeba więzi emocjonalnej),
3. Ewaluacyjne (potrzeba dokonania oceny).
Wiążą się z nimi trzy typy wartości: kognitywne, oceniające i moralne. Łącznie tworzą trzy typy działań: instrumentalne, ekspresywne i moralne.
- Kiedy aktorzy o rozmaitych orientacjach wchodzą w interakcje, podtrzymują wzory interakcji, takie zinstytucjonalizowane wzory można ująć jako system społeczny.
- Parsons stworzył zespól kategorii oznaczających niektóre zmienne właściwości systemów. Zmienne były wyrażone za pomocą biegunowych dychotomii:
1. zaangażowanie afektywne- afektywna neutralność (odnosi się do rozmiarów uczucia lub afektu odpowiednich dla danej sytuacji interakcyjnej)
2. calościowość- aspektywność (jak daleko obowiązki maja sięgać w sytuację interakcyjną)
3. uniwersalizm- partykularyzm (czy ocena i osąd ze strony innych stosuje się do wszystkich podmiotów)
4. osiąganie- przypisanie (jak oceniać podmiot, czy na według kryterium jego działania, czy na podstawie wrodzonych przymiotów)
5. orientacja na własna osobę- orientacja na kolektyw (stopień w jakim działanie zorientowane jest na spełnianie własnych interesów i indywidualnych celów lub przeciwnie, na interesy i cele grupowe)
- W jaki sposób systemy społeczne są zdolne do przetrwania? Parsons ustala dwa mechanizmy, które integrują osobowość w systemie społecznym: mechanizm socjalizacji (środki przez które wzory kulturowe- wartości, przekonania, język i inne symbole- zostają zintenalizowane przez system osobowościowy, determinując tym samym właściwą mu strukturę potrzeb); mechanizm kontroli społecznej (te rodzaje zorganizowania pozycji- ról w systemach społecznych, które prowadzą do redukcji napięcia i dewiacji). Mech.te nie zawsze działają właściwie, stąd tez dopuszczają do pojawienia się dewiacji i zmiany społecznej.
PRZEJŚCIE DO IMPERATYWIZMU FUNKCJONALNEGO
Systemy działania charakteryzują się czterema rodzajami problemów lub imperatywów wiążących się z ich przetrwaniem : adaptacja, osiąganie celów, integracja, kultywowanie wzorów (A, G, I, L- cztery imperatywy funkcjonalne). Trudno zrozumieć funkcjonowanie określonego systemu społecznego bez zbadania wzajemnych relacji pomiędzy jego sektorami A, G, I, L.
- Parsons zaczyna się odwoływać do wizji całościowego systemu działania, w którym kultura, struktura społeczna, osobowość i organizm stanowiłyby podsystemy składowe. Każdy z tych podsystemów spełnia jeden z 4 imperatywów systemu AGIL. Organizm traktowana jest jako podsystem mający największe znaczenie dla rozwiązywania problemów adaptacyjnych
- Każdy system dostarcza „warunków energetycznych” niezbędnych do działania na poziomic następnego, wyższego systemu (cybernetyczna hierarchia kontroli)
UOGÓLNIONE ŚRODKI WYMIANY
- Powiązania między komponentami działania maja charakter informacyjny- transakcje dokonują się za pośrednictwem symboli
- Wymiany informacyjne dokonują się co najmniej na 3 sposoby:
l. Za pomocą różnych typów symbolicznych środków wymiany tj. pieniądza, władzy,
2. Wymiany wewnątrz każdego z 4 systemów działania dokonują się także za pomocą charakterystycznych środków symbolicznych,
3. wymogi AGIL determinują rodzaj generalizowanych środków symbolicznych.
- Procesy ewolucji wydają się zawierać następujące elementy:
1. rosnące zróżnicowanie elementów systemu i wytwarzanie wzorów wzajemnej zależności funkcjonalnej
2. utrwalenie się nowych zasad i mechanizmów integracji w systemach ulegających stałemu, pogłębiającemu się zróżnicowaniu oraz
3. wzrastająca zdolność do przetrwania w środowisku zróżnicowanego systemu.
- Z perspektywy teorii działania ewolucja prowadzi w konsekwencji do:
a. Coraz silniejszego wyodrębniania się systemów: osobowościowego, społecznego, kulturowego i organizmu;
b. Wzrastającego zróżnicowania w obrębie każdego z tych czterech podsystemów działania;
c. Stale rosnących problemów integracji;
d. Wzrostu zdolności do przetrwania w środowisku każdego z podsystemów działania, jak też wzrostu zdolności do przetrwania w środowisku systemu działania rozumianego jako całość.
- Każde stadium ewolucji ma rodzic nowy zespół problemów integracyjnych.
"NATURA LUDZKA"
- Aby zrozumieć naturę ludzką, rozpatrywał 4 systemy działania jako jeden podsystem w ramach szerszego systemu uniwersum.
- Uniwersum dzieli się na cztery podsystemy, z których każdy zaspokaja jeden z czterech wymogów, czyli A, G, I, lub L. Każdy podsystem uniwersum przekazuje innym podsystemom pewien produkt, dostarczając im czynnika niezbędnego do ich działania.
- Rezultatem tej analizy jest wielka metafizyczna wizja uniwersum w zderzeniu z ludzką egzystencją.
1. Istota i funkcje teorii systemowej.
Według Parsonsa najważniejszym wskaźnikiem dojrzałości nauki jest stan systemu teoretycznego ( czyli system pojęć, stopień logicznej integracji elementów oraz metodologia). W tej perspektywie socjologia jest na etapie osiągania statusu dojrzałej nauki.
Teoria jest to system teoretyczny, czyli zbiór wzajemnie od siebie logicznie zależnych zgeneralizowanych pojęć o charakterze empirycznym. Teoria wykazuję się tendencją do „logicznego zamykania”, czyli osiągania takiego stopnia logicznej integracji, że każda implikacja logiczna poszczególnych układów twierdzeń systemów wynika z innych twierdzeń tego samego systemu.
Teoria pełni dwie najogólniejsze funkcje:
· Opis – podstawowym elementem każdego opisu naukowego jest system empiryczny, czyli empiryczne stwierdzenie faktów nie mogących funkcjonować we wzajemnym oderwaniu ale każde z nich musi opisywać jakiś aspekt, lub cechę całości, która w oderwaniu od tej całości ma pewne znaczenie niezależne.
Poza koncepcją teoretyczną nie ma metody selekcji faktów obserwowalnych określonego zjawiska lub dziedziny tak, by stwierdzenia opisowe łączyły się w spójna całość Trafność opisu polega na tym, że możemy uzyskać wyczerpujące odpowiedzi na ważne pod względem naukowym pytania. Ważność pytań określa natomiast logiczna struktura generalnego sytemu pojęć. Opis nie ma wartości empirycznej jeśli to czego dotyczy nie jest zdefiniowane jasno i precyzyjnie. Powiązane ze sobą zjawiska stanowią system empiryczny. System ten musi być:
- na tyle rozległy, złożony i różnorodny by wyniki okazały się istotne.
- wystarczająco ograniczony i uproszczony, by podjęcie związanych z nim problemów było możliwe, a badacz nie zatracił orientacji.
· Analiza, która jest możliwa dopiero po dokładnym, systematycznym i uporządkowany opisie.
W skład generalnego systemu pojęć wchodzą dwa typy elementów pojęciowych:
· Układ odniesienia, czyli najogólniejsze kategorie, od których zależy :sens” badań empirycznych; sprawdzian w jakim stopniu opis systemu jest wyczerpujący Zasadnicza liczba kategorii koniecznych do wyczerpującego opisu jest ograniczona zatem jej wykorzystanie jest sposobem wykrycia luk w posiadanej wiedzy.
· Struktura systemów jako takich, czyli zjawiska powiązane ze sobą w istotny sposób i stanowiące system są z natury rzeczy powiązane ze sobą strukturalnie. Jest to statyczny aspekt opisywanego systemu. Z tego punktu widzenia system składa się z „jednostek”, podsystemów potencjale od siebie niezależnych i strukturalnie wzajemnie ze sobą powiązanych.
Funkcje opisowe układu odniesienia i kategorii strukturalnych polegają na stwierdzeniu koniecznych faktów i danych pozwalających na podjecie analizy procesów, co jest ostatecznym celem każdego badania naukowego.
Aspekty celu naukowego:
· Wykrycie różnorodnych możliwości analizy
· Wyjaśnienie przyczyn
· Przewidywania wydarzeń przyszłych
· Osiągniecie ogól. wiedzy analit., ustalenie praw, które można zastosować do wszystkich przypadków.
Oczywiście wszystkie te cele są osiągane równolegle.
Postęp naukowy rozumiemy jako stopniowe poszerzania zakresu analizy. Podczas tego procesu analiza zdroworozsądkowa przekształca się w naukę w miarę postępującej złożoności dynamicznego systemu wzajemnie możliwych zmiennych, które można ujmować łącznie i zakresu możliwości stosowania uogólnień analitycznych do poszczególnych sytuacji. Uogólnienia dotyczące małej ilości zmiennych jest nieużyteczne z tego względu, ze te relacje i zmienne będą występowały tylko w niewielkiej ilości przypadków.
Zasadnicza cechą analizy zachodzących procesów jest uchwycenie wzajemnie zależnych zjawisk równocześnie w sensie matematycznym. Idealnym rozwiązaniem jest logicznie kompletny system uogólnień, mogący wyrazić wszystkie elementy wzajemnych zależności miedzy wszystkimi zmiennymi tego systemu. Aby taki stan rzeczy nastąpił muszą zostać spełnione dwa warunki:
· Zmienne muszą mieć charakter empiryczny, czyli dane w obrębie kategorii muszą stwierdzać fakty rzeczywiście określające dany system empiryczny zgodnie z założeniami naukowymi.
· Zmienne muszą spełniać wymogi logiki formalnej
Aby te warunki spełnić zmienne muszą mieć charakter ilościowy.
Warunkiem skutecznej analizy procesu jest stałe i systematyczne rozpatrywanie faktów w kontekście stanu całego systemu. Jeśli nie można do tego dojść uznając każdy istotny fakt za zmienną poddaną analizie należy zastosować metodę uproszczona, czyli potraktować te zmienne jako stałe. Poniesiona stratę wyrównuje częściowo wyraźne i systematyczne odniesienie wszystkich problemów do całego systemu. Struktura jest narzędziem analitycznym, zabezpiecza przed pominięciem rzeczy istotnych, porządkuje nieład nadając charakter problemom i rozwiązaniom.
Struktura i proces są kategoriami względnymi. Struktura nie odnosi się do żadnej ontologicznej stałości zjawisk, lecz do stałości względnej, do pewnych wystarczających stałych konstelacji tkwiących u podstaw procesów tak, że ich stałość nie może być w pewnych granicach założeniem uprawnionym pragmatycznie.
Ogniwem łączącym statyczne kategorie struktury z dynamicznymi elementami struktury jest pojęcie funkcji. Jej doniosła rola polega na ustaleniu kryterium ważności czynników dynamicznych i procesów wewnątrz systemu. Są one ważne o tyle, o ile mają dla systemu znaczenie funkcjonalne, a ich wagę analizuje się w kategoriach aspektowych stosunków funkcjonalnych między częściami systemu oraz między samym systemem, a jego środowiskiem.
W ramach koncepcji systemu jako określonej całości struktura jest systemem określonych wzorów, które jak to wykazuje obserwacja empiryczna przejawiają tendencje do utrzymywania się lub rozwijania się według pewnego wzoru. Znaczenie funkcjonalne jest więc w tym kontekście z natury rzeczy teleologiczne. Funkcjonalne odniesienia wszystkich warunków i procesów do stanu systemu jako dynamicznej całości jest odpowiednikiem równań w teorii analitycznej.
System teoretyczny jest systemem strukturalno – funkcjonalnym. Składa się z ogólnych kategorii potrzebnych dla adekwatnego opisu stanów systemu empirycznego. Zwiera on:
- system teorii strukturalnych, który musi spełniać kryteria logiczne,
- zapewniać kompletność opisu elementów strukturalnych relacji,
- zespół kategorii funkcjonalnych bezpośrednio wiążących się z kategoriami strukturalnymi. Opis procesów utrzymujących strukturę lub powodujących ich rozpad oraz pośredniczący w stosunkach systemu ze środowiskiem.
2. Niezadowalające rodzaje teorii we współczesnej socjologii.
Parsons stawia tezę, ze system strukturalno – funkcjonalny jest predestynowany do odegrania dominującej roli w teorii socjologicznej.
Parsons wymienia prądy w socjologii stojące na przeszkodzie w wyeksponowaniu go:
- szkoła hołdująca empiryzmowi, ślepa na rolę teorii w nauce będąca w błędnym przekonaniu, ze naśladuje w tym nauki fizyczne,
- tzw. „teoria” składająca się głównie ze struktur pojęciowych odbiegająca od tego, co rozumiemy jako całościowy system teoretyczny.
Parsons wymienia teraz główne nurty socjologii podpadające pod ta klasyfikację.
Związek socjologii z historiozofia. Chodziło tu o ustalenie wzoru procesu przemian społeczeństw ludzkich. Badacze z tego kręgu ustalali i formułowali uogólnienia o charakterze empirycznym. Parsons nie zgadza się z takim postawieniem sprawy, argumentując, ze uogólnienia o charakterze empirycznym jest postawienie sprawy na głowie. W miarę doskonalenia uogólnionego systemu teoretycznego, badań i wiedzy o faktach osiąga się coraz bardziej wszechstronne uogólnienia. Adekwatne uogólnienie empiryczne pociąga za sobą uogólnionego systemu teoretycznego. Tego rodzaju myślenie rodzi dwa niekorzystne następstwa: niewłaściwy kierunek uwagi hamujący postęp oraz to, ze ewentualne uogólnienia o charakterze empirycznym dyskredytowało nie tylko tę teorię, ale wszystkie inne, co pod nazwą teorii występowało. Reakcją na ten fakt był „empiryzm” odrzucający wszelką teorię.
Dalej mamy nurt akcentujący rolę czynników w wyjaśnianiu zjawisk społecznych. Zazwyczaj w ramach tej teorii przypisywano dominującą rolę jednemu czynnikowi. W tym przypadku uogólnieniu w tym wypadku adekwatność zapewnić może badania prowadzone w oparciu o ogólna teorię w/w ujęciu. Jeśli uogólnienia te są trafne to implikują system teoretyczny na którym się opierają. . Skutkiem takiej praktyki jest brak generalnej teorii systemów społecznych. W tym nurcie z reguły główną rolę przypisuje się czynnikom zewnętrznym, a najczęściej istotne elementy tej teorii są zaczerpnięte z innych nauk (np. biologii, geografii). Efektem tego typu praktyk było lekceważenie kanonu nauki, czyli konieczności badania faktów dotyczących określonych zjawisk. Dodatkowo analizowano w tym przypadku proces nie uwzględniając, że może on być analizowany jako pewien element procesu w zależności od okoliczności mogących odgrywać mniejszą lub większą rolę. Skutkiem tego jest „empiryczne zamknięcie” systemu i ograniczenia zastosowania.
Czołowym przykładem tego typu teorii są teorie kładące główny naciska na racjonalny wybór środków w drodze do celu w aspekcie technicznym lub ekonomicznym. Tendencja ta przeważała w całej „utylitarystycznej” tradycji myśli społecznej (Locke, Marks, Veblen). Analogicznie do analizy eksponującej czynniki środowiskowe i biologiczne wybiera elementy, które mogą być rozpatrywane w oderwaniu od systemów społecznych jako takich.. Czynniki natury społecznej grają jedynie rolę warunków sytuacji, w której ludzie działają. Teoretyczne rzecz biorąc są równoznaczne z otoczeniem fizycznym i tym samym pozbawione jakiejkolwiek istotnej roli w samym systemie społecznego działania.
W/w teorii hamowały rozwój teorii systemów społecznych przez to, ze narzucały absolutny schemat pojęciowy, negując znaczenie odrębnego systemu społecznego jako generalnego systemu teoretycznego lub klasy systemów empirycznych.
3. Sposoby podejścia do zgeneralizowanego systemu społecznego
Ekonomia naśladuje metodologiczny model analizy w mechanice, dlatego, ze jako jedyna z dyscyplin społecznych może operować zmiennymi ilościowymi. Techniczna analiza ekonomiczna ma sens jedynie w kontekście instytucjonalnej struktury wzorów stosunków społecznych, która sama w sobie nie jest częścią dynamicznego systemu w ujęciu teorii ekonomicznej, lecz musi być przyjęta jako zespół stałych. Tak ekonomia radzi sobie z dopasowaniem do tej teorii szerszego kontekstu systemu społecznego jako całości. Klasyczni ekonomiści skłaniali się ku modelowi utylitarnemu z dominującą rolą czynników gospodarczych w jego dynamice.
Parsons wymienia prekursorów systemu strukturalno – funkcjonalnego:
- Pareto,
- psychologia dynamiczna i kliniczna pojmujące jednostkę ludzką jako dynamiczny proces strukturalno – funkcjonalny. Ważne są ze względu na model metodologiczny,
- nowoczesna antropologia społeczna i kulturowa, a zwłaszcza kierunki o tendencji funkcjonalnej. Ze względu na małe społeczności, które badali antropologowie mogli je analizować jako jeden tylko funkcjonalny system,
- Durkheim i jego następcy – prawdziwie strukturalno - funkcjonalne ujęcie systemu społecznego. Przeciwstawienie czynnikom indywidualnym czynników socjologicznych ,
- Max Weber – przykład myślenia o instytucjonalizacji ujmowanej z punktu widzenia historycznego w kategoriach ogólnych. Występował przeciwko teoriom czynników indywidualnych.
4. Zarys strukturalno – funkcjonalnej teorii systemów społecznych.
Układem odniesienia dla zgeneralizowanego systemu teoretycznego jest działanie, a ściślej aktor – sytuacja (jak analogicznie organizm - środowisko w naukach biologicznych)
· Aktor jest elementem każdego systemu społecznego, ma następujące cechy:
- dąży do osiągnięcia celów,
- reaguje emocjonalnie wobec obiektów i zdarzeń,
- poznawanie, lub dążenie do zrozumienia własnej sytuacji, celów i samego siebie.
· Strukturę działania wyznaczają „normatywne”, „teleologiczne”, woluntarystyczne współrzędne.
· Osiągnięcie celu oznacza pożądany stan rzeczy, a porażki zawód.
· ...
goffu