Średniowiecze1.doc

ŚREDNIOWIECZE

Wstępna charakterystyka średniowiecza.

1. Średniowiecze jako rodzaj cywilizacyjnego pomostu między starożytnością a czsami nowożytnymi; jego czas trwania przypadł na okres upadku cesarstwa zachodnio-rzymskiego w roku 476, aż do końca XV w. 2. Podział społeczeństwa żyjącego w średniowieczu na: a) duchowieństwo i rycerstwo (to ostatnie przekształciło się w ciągu wieku XIII w szlachtę) będące klasami uprzywilejowanymi (stąd symbolem epoki stał się krzyż i miecz), b) mieszczaństwo i chłopstwo nie mające żadnych przywilejów. 3. Długotrwały spór miedzy dwiema największymi potęgami tej epoki tj. kościołem i cesarstwem zakończony ostatecznym zwycięstwem Kościoła (jego symbolem była upokarzająca pielgrzymka jaką musiał odbyć cesarz Henryk IV do Canossy). 4. Będąca konsekwencją owego zwycięstwa dominacja Kościoła we wszystkich dziedzinach ówczesnego życia (duchowni byli doradcami władców, prowadzili kancelarie królewskie, pełnili funkcję nauczycieli i wychowawców w powstałych w tym czasie szkołach i uniwersytetach). 5. Teocentryzm (gr. theos- bóg, łac. centrum -środek), jako idea dominująca w średniowieczu, a zakładająca podporządkowanie Bogu wszystkich działań, dążeń, myśli i uczuć ludzkich. 6. Teologia czyli nauka o Bogu (gr. logos -słowo, nauka) jako królowa nauk w dobie średniowiecza; wykładano ją na powstałych wówczas uniwersytetach tj. Sorbonie w Paryżu, Pradze czeskiej czy Akademii Krakowskiej powstałej w 1364 r. 7. Rozwój szkolnictwa niższych szczebli w tym okresie (powstały szkoły katedralne, klasztorne i parafialne, w których obowiązywała dwustopniowość nauczania: a) stopień niższy -trivium -obejmował gramatykę, retorykę i dialektykę, b) stopień wyższy -quadrivium -obejmował geometrię, arytmetykę, astronomię i muzykę. 8. Scholastyka (łac. schola -szkoła) jako metoda nauczania obowiązująca w średniowiecznych szkołach; w myśl jej założeń jako jedyny autorytet traktowano ,,Biblię” i pisma ojców kościoła, odwoływano się także do teorii starożytnego filozofa Arystotelesa. 9. Ukształtowane pod wpływem Kościoła dwa podstawowe ideały średniowiecznego życia: a) ideał ascezy czyli dobrowolnego wyrzekania się dóbr materialnych i    wszelkich przyjemności życia ziemskiego, świadomy wybór egzystencji w ubóstwie, a nawet w upokorzeniu po to aby po śmierci osiągnąć szczęście wieczne; hołdujący temu ideałowi człowiek czyli asceta został ukazany w ,,Legendzie o św. Aleksym”, b) ideał rycerza (jego elitarną odmianą był władca lub książę) wyróżniającego się szlachetnością czynów, wiernego Bogu i Kościołowi, przywiązanego do osoby króla (taki ideał prezentuje starofrancuska ,,Pieśń o Rolandzie”). 10. Style w architekturze średniowiecza: a) romański, b) gotycki, którego strzeliste okna i wysokie wierze kościelne symbolizowały wznoszenie się uczuć i myśli ludzkich ku Bogu. 11. Podział literatury średniowiecznej na: a) utwory o tematyce religijnej: pieśni, żywoty świętych czyli hagiografie oraz apokryty czyli utwory nieznanego autorstwa i pochodzenia przedstawiające sceny z życia Jezusa i Matki Bożej oparte na tekstach Ewangelii b) utwory o tematyce świeckiej już wówczas reprezentujące trzy podstawowe rodzaje literackie tj. lirykę (szczególną popularność zyskała sobie liryka prowansalska),epikę (powstały wielkie cykle epickie w różnych krajach, do tego rodzaju należy poemat ,,O miłości Tristana i Izoldy”) i dramat (tzw. misteria bożonarodzeniowe i wielkanocne, które zapoczątkowały rozwój dramatu nowożytnego). 12. Średniowieczne cykle epickie powstałe w różnych krajach: a) we Francji -o Karolu Wielkim i jego dwunastu paladynach, b) o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, c) w Niemczech o karłach  Nibelungach strzegących skarbu ukrytego w Renie, d) w Hiszpanii -o walecznym Cydzie, e) w Serbii -o bitwie na Kosowym Polu, f) na Rusi (na wschodzie utwory tego typu nazywano bylinami)- „Słowo o wyprawie pułku Igora”

Ideał średniowiecznego rycerza w ,,Pieśni o Rolandzie”.   1. ,,Pieśń o Rolandzie” -zabytek literatury starofrancuskiej reprezentujący epicki cykl o Karolu Wielkim i jego dwunastu paladynach; pochodzący z XI w. oryginał tej pieśni zaginął, znana jest z odpisów sporządzonych z XII-XIV w. 2. Anonimowość autora tego utworu nie wykluczona faktem, że w jego zakończeniu zamieszczone są słowa ,,Tutaj kończy się pieśń, którą Turold spisał”(,,Pieśń o Rolandzie” jest przykładem francuskich chansons de geste [szansą de żest] czyli pieśni o czynach. 3. Tematyczny związek treści tej pieśni składającej się z 291 strof i mającej trójdzielną kompozycję z wydarzeniami jakie miały miejsce w r. 778 w czasie wyprawy króla Karola Wielkiego do Hiszpanii: a)wysłanie Ganeleona, ojczyma Rolanda z niebezpieczną misją do hiszpańskiego króla Marcyla, b) uknucie przez nich planu zasadzki, której ofiarą miał paść Roland dowodzący tylna strażą wojsk królewskich, c) bohaterska walka Rolanda oraz jego wasali i innych rycerzy z przeważającymi siłami Saracenów zakończona klęską Francuzów i ich śmiercią, przybycie Karola na pole bitwy i pomszczenie przez niego swojego siostrzeńca oraz innych poddanych.4. Najbardziej znamienne cechy Rolanda, określające go jako ideał rycerza średniowiecznego: a) uprzywilejowane pochodzenie społeczne (Roland był hrabią, jednym z dwunastu paladynów, a także siostrzeńcem króla), b) wielka dbałość o rycerski honor i sławę (z tego właśnie względu aby nie narazić na szwank swojego rycerskiego honoru Roland zrezygnował z wezwania na pomoc króla, nawet w sytuacji, gdy jemu samemu i wojsku przez niego dowodzonej tylnej straży zagrażała śmierć), c) bezgraniczna wierność królowi i chęć znoszenia dla niego największych cierpień, a nawet złożenia ofiary z życia (sam Roland twierdził, że dla swojego króla gotów był ,,cierpieć wielkie gorąco i wielkie zimno, i oddać skórę, i nałożyć głowę” ), d) patriotyzm widoczny w nazwaniu ojczyzny ,,słodką Francją” i świadomym zwróceniu głowy w stronę rodzinnego kraju w ostatnich chwilach przed śmiercią, e) głęboka religijność widoczna w modlitwach w intencji własnej i wasali, w uczestnictwie w wyprawach wojennych, których celem miało być szerzenie chrześcijaństwa, w noszeniu relikwii w rękojeści miecza oraz posłuszeństwie wobec duchownych, f) nienawiść do pogan, g) nadludzka siła fizyczna -Roland sam rzucał się na zastępy wrogów i siał wśród nich spustoszenie, w ostatnich chwilach przed śmiercią roztrzaskał osłoniętą hełmem głowę poganina uderzeniem rogu, h) niezwykła odwaga. 5. Patos (podniosłość) i hiperbolizacja (wyolbrzymianie) jako cechy znamienne dla ,,Pieśni o Rolandzie”.

Ideał ascezy w ,,Legendzie o św. Aleksym”.

1. ,,Legenda o św. Aleksym” jako utwór reprezentujący żywotopisarstwo, zespalający w sobie cechy zarówno hagiografii jak i apokryfu (ze względu na nieznane autorstwo i pochodzenie). 2. Powstanie tego utworu w Syrii w okresie od V-VI w.; w Europie stał się znany w wieku X, a na język polski został przetłumaczony w wieku XV. 3. Najwybitniejszy zbiór średniowiecznych legend o świętych -pochodzący z XIII w. „Złota legenda” Jakuba z Voragine; włoskiego mnicha, dominikanina. 4. Przynależność „Legenda o św. Aleksym” do utworów o charakterze parenetycznym (dydaktycznym) czyli takich, które prezentują wzorzec osobowy (władcy, rycerza, świętego, dworzanina, ziemianina). 5. Treść „Legendy…” -historia życia św. Aleksego, syna rzymskiego księcia Eufamijana i jego żony Aglias, który na drugi dzień po swoim ślubie z cesarską córką Fimijaną opuścił żonę i dom ojca, i udał się do odległego kraju; tam żył w ubóstwie i nieustannie się modlił, a gdy został uznany za świętego postanowił wyjechać do Tarsu, z którego pochodził św. Paweł; jednakże jego statek gnany przez burzę znalazł się u wybrzeży Italii, więc Aleksy postanowił wrócić do Rzymu i resztę życia spędzić pod schodami domu rodzinnego; gdy umarł w Rzymie zaczęły dziać się cuda, a historię życia tego świętego odczytano z napisanego przez niego listu, który przed śmiercią zamknął w dłoni. 6. Cechy ascety widoczne w postępowaniu bohatera tej legendy: a) dobrowolna rezygnacja z dostatku materialnego i szczęścia osobistego widoczna w opuszczeniu bogatego domu ojca po poślubieniu cesarskiej córki (podjął taką decyzję by móc się bez reszty oddać Bogu i uzyskać zbawienie wieczne po śmierci), b) świadoma decyzja wyboru życia w ubóstwie a nawet upokorzeniu (zabrane z domu niewielkie ilości złota i srebra rozdał żebrakom i studentom, godził się na to by wylewano na niego nieczystości), c) całkowite podporządkowanie woli Bożej (widoczne w okolicznościach powrotu do jego rodzinnego miasta)  d) unikanie rozgłosu widoczne w decyzji opuszczenia miasta, w którym stał się sławny ponieważ (jak twierdził anonimowy autor legendy „nie luba mu fała była”), e)  pielgrzymowanie do miejsc, z których wywodzili się święci (Aleksy zmierzał do Tarsu, z którego pochodził św. Paweł), f) zdolność czynienia cudów zarówno za życia (dla Aleksego Matka Boża zeszła z obrazu, aby ukazać klucznikowi otwarcie drzwi kościoła) jak i po śmierci (dzwony zaczęły same dzwonić we wszystkich kościołach rzymskich po śmierci Aleksego chorzy, którzy zbliżyli się do jego ciała odzyskiwali zdrowie, zaciśnięty w jego dłoni list, który sam się przemieścił do ręki Fimijany).

„Dzieje Tristana i Izoldy przekładem starofrancuskiego romansu.  1. Przynależność dziejów Tristana i Izoldy do cyklu fabuł bretońskich  opartych na baśniach, legendach ludu celtyckiego. 2. Opracowanie licznych wersji owego starofrancuskiego romansu; dwie jego wierszowane redakcje pochodzą z XII wieku, prozaiczna z wieku XIII (już w XIII w. ta sławna historia miłosna została przetłumaczona na wiele innych języków). 3. Szczególna popularność „Dziejów Tristana i Izoldy” w okresie romantyzmu (rozsławił ją swoim dramatem muzycznym Ryszard Wagner). 4. Opracowanie nowej, prozaicznej wersji tego utworu w roku 1900 przez francuskiego romanistę Józefa Bédiera. 5. Nieustająca popularność poetyckiej historii miłości Tristana i Izoldy wynikająca z przedstawionego w tej historii dramatu uczuć i konfliktu między honorem i miłością; Tristan i Izolda poddani mocy namiętności; świadomi zła i zdrady poszukujący się i naprzemian rozłączający są do dziś symbolem kochanków uosabiających szczęście i cierpienia miłości. 6. Treść „Dziejów Tristana i Izoldy”: a) przybycie Tristana, siostrzeńca króla Marka do Irlandii po Izoldę, którą ten król miał poślubić, b) przygotowanie przez matkę Izoldy napoju miłosnego i przekazanie go służącej Brangien, c) wypicie napoju przez Tristana i Izoldę w czasie podróży statkiem i ich wzajemna miłość, d) poślubienie Izoldy przez króla Marka, e) śmierć Tristana i Izoldy (żony króla Marka), złożenie ich ciał w kaplicy z dwóch różnych stron (wyrośnięcie w nocy głogu z grobu Tristana i zanurzenie się jego w grobie Izoldy, odrastał on każdorazowo po ścięciu).

Ideał władcy w „Kronice” Gala Anonima.

1. Szczególna wartość „Kroniki” Galla Anonima jako najstarszego dzieła literatury i historiografii czyli dziejopisarstwa (nie umniejsza jej fakt, że została ona napisana po łacinie i przez cudzoziemca). 2. Nieznany autor „Kroniki” nazwany z tego powodu Anonimem; był nim prawdopodobnie mnich benedyktyński, który przywędrował przez Węgry z Francji (Francuzów nazywano Gallami ) znalazł schronienie i gościnność na dworze Bolesława Krzywoustego. 3. Określenie przyczyn napisania owej „Kroniki”, który sam siebie nazywał wygnańcem i pielgrzymem, podkreślił więc, że podjął pracę nad jej napisaniem „ku chwale książąt i ojczyzny”, a także po to aby „nie jeść darmo polskiego chleba”. 4. Podział „Kroniki” na trzy części: pierwsza z nich poświęcona jest poprzednikom Bolesława Krzywoustego na polskim tronie ze szczególnym uwzględnieniem Bolesława Chrobrego, natomiast księga druga i trzecia przedstawia okres panowania Bolesława Krzywoustego (całość obejmuje historię Polski od czasów legendarnych do roku 1113, w którym Bolesław Krzywousty stanął do walki z Niemcami. 5. Poprzedzenie każdej „Księgi” listem będącym rodzajem autorskiej przedmowy, a także wierszowym wstępem. 6. „Księga I - o żałosnej śmierci sławnego Bolesława Chrobrego” a) przedstawienie tego władcy Polski nie tylko jako wybitnego króla, ale również wartościowego człowieka ze względu na dzielność jego czynów rycerskich i chwalebność obyczajów (nawoływanie do naśladowania go), b) ubolewanie nad śmiercią tego króla, która pociągnęła za sobą zdecydowane pogorszenie się sytuacji panującej w Polsce -„wiek złoty zmienił się w ołowiany, pokój radość i dostatek odeszły razem z nim”, c) porównanie Polski opłakującej śmierć władcy do wdowy rozpaczającej po stracie męża, d) wezwanie do wspólnego opłakiwania zgonu króla. 7. „Pieśń o śmierci Bolesława”: a) wezwanie skierowane do wszystkich mieszkańców Polski aby przybyli na pogrzeb króla i opłakiwali jego stratę, b) wyeksponowanie zalet i jego szczególnych zasług jako władcy (sławy, męstwa, potęgi), c) sugestywna metafora przedstawiająca pozbawioną władzy Polskę, jako wdowę rozpaczającej po śmierci męża, d) porównanie pozbawionej króla ojczyzny do pustego, bezpańskiego domu. 8. „Zaczyna się księga trzecia dziejów Bolesława III” (Krzy-woustego): a)opis ataku Niemieckich wojsk cesarza Henryka V na polskie miasto Głogów bronione przez jego mieszkańców, b) wyeksponowanie bohaterstwa i ofiarności głogowskich mieszczan, którzy złożyli w ofierze swoich bliskich będących zakładnikami u niemieckiego cesarza, nie szczędzili także swego zdrowia i życia chcąc za wszelką cenę odeprzeć szturmujące wojska, c) plastyczny opis tego szturmu i obrony, w którym posługiwano się nie tylko machinami oblężniczymi ale także wrzącą wodą, płonącymi głowniami, kamieniami i kołami młyńskimi, d) wycofanie się wojsk niemieckich z pod Głogowa będące skutkiem niemożności zdobycia tego grodu i ich przemieszczenie się w stronę Wrocławia, gdzie dniem i nocą były nękane przez wojska Bolesława Krzywoustego nazywanego „Bolesławem, który nie śpi”.

„Bogurodzica” jako zabytek poezji polskiej.

1. Pieśń jako gatunek literacki, który towarzyszy człowiekowi od starożytności, aż po czasy współczesne; od kolebki, aż po grób. 2.  Różne nazwy stosowane dla określenia pieśniarzy w poszczególnych krajach: a) w starożytnej Grecji -aojdowie, rapsodowie, b) we Francji -trubadurzy lub truwerzy, c) w Anglii -bardowie, d) w Skandynawii -skaldowie, e) w Niemczech -min-nesengerowie, f) na Rusi -skomorochy, g) w Polsce -rybałci lub igrce. 3. „Bogurodzica” jako najstarsza polska pieśń, a jednocześnie najdawniejszy zabytek poezji polskiej. 4. Powstanie dwóch najstarszych strof tego utworu najprawdopodobniej w pierwszej połowie wieku XIII; jej oryginał zaginął, znana jest z odpisu tzw. krakowskiego pochodzącego z roku 1407. 5. Anonimowy autor tego utworu (istnieje hipoteza, że mógł być nim święty Wojciech). 6. Dopisywanie kolejnych strof do dwóch najstarszych w ciągu następnych lat i stuleci (w XVI w. „Bogurodzica” liczyła ich, aż dwadzieścia dwie). 7. Występowanie „ Bogurodzicy ” wyłącznie w roli pieśni religijnej, później zaś w roli hymnu narodowego; wskazuje na to kronikarski zapis Długosza, z którego wynika, że śpiewało ją rycerstwo polskie przed bitwą pod Grunwaldem i pod Warną, została też zamieszczona na pierwszej stronie „Statutu Łaskiego” wydanego w roku 1506. 8. Modlitewny charakter tego utworu, w którym: a) pierwsza strofa jest modlitwą -apostrofa do Matki Bożej, aby wyjednała u swojego syna łaski dla ludzi, b) strofa druga jest modlitwą -apostrofą do Syna Bożego za pośrednictwem Jana Chrzciciela; zawiera prośbę o spełnienie ludzkich pragnień dotyczących dostatniego, spokojnego trybu życia na ziemi i zbawienia wiecznego po śmierci. 9. „Bogurodzica” jako utwór, na którego przykładzie można prześledzić zmiany jakie dokonały się w polszczyźnie w ciągu wieków (wy...