Wpływ żywienia na płodność krów mlecznych.pdf

Prace poglądowe

The efect of feeding on the dairy cows

fertility

Wpływ żywienia na płodność krów

mlecznych*

Kowalski Z.M. , Department of Animal Nutrition,

University of Agriculture in Krakow

Zygmunt M. Kowalski

The aim of this review was to present the relation-

ships between feeding system and the reproductive

performance of high yielding dairy cows. The con-

sequences and costs of poor fertility were also dis-

cussed. Failures in reproduction are considered to be

related to the poor nutritional status. Cows with poor

body condition tend to have impaired reproductive

performance including increased time from parturi-

tion to the onset of ovarian activity, lower concep-

tion rate and increased days open. Inadequate nu-

trition of lactating, highly productive dairy cows can

lead to impaired fertility. These animals have also

greater susceptibility to metabolic disorders. The ef-

fect of energy and protein intake on fertility was dis-

cussed in details. Special attention was put on neg-

ative energy balance in early lactation as well as on

the use of supplemental fat in dairy cows diet. Also

the excessive protein intake was discussed consid-

ering both protein level in the diet and protein de-

gradability in the rumen. Finally, important practical

recommendations for energy and protein balance in

dairy cows diet were given.

z Katedry Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie

cennymi informacjami o błędach w żywie-

niu. Na przykład spóźniona pierwsza ruja

po porodzie, po 60 dniu, zamiast w 40–

45 dniu, świadczy o nadmiernie ujemnym

bilansie energii w okresie okołoporodo-

wym. Z kolei zbyt długie okresy między-

rujowe w stadzie, tj. powyżej 30 dni, mogą

wskazywać na problem wczesnej zamie-

ralności zarodków. Złe wskaźniki rozro-

du uzyskiwane u pierwiastek mogą świad-

czyć o niewłaściwym odchowie jałówek.

Większa wydajność mleczna u krów

rasy hf powoduje, że częstsze są przypad-

ki ujemnego bilansu energii oraz związa-

nych z nim chorób metabolicznych (ketozy,

stłuszczenia wątroby), negatywnie wpływa-

jące na płodność. Szczególną uwagę zwra-

ca się na problemy z wykrywaniem rui,

związane z niedoborami energetycznymi.

To prawdopodobnie nie wysoka wydaj-

ność sama w sobie jest przyczyną proble-

mów z rozrodem krów mlecznych, cho-

ciaż statystyki wskazują na ścisłą ujemną

zależność pomiędzy wydajnością mlecz-

ną a wskaźnikiem zapładnialności (2). Po

prostu nie potraimy żywić krów o wyso-

kim potencjale produkcyjnym i zaburzenia

rozrodu są reakcją na niedobory składni-

ków pokarmowych. Organizm krowy mo-

bilizuje się w okresie okołoporodowym do

wykarmienia potomstwa (sekrecja mleka),

a w sytuacji niedoboru składników pokar-

mowych ukierunkowuje się na wytwarza-

nie mleka, a nie na rozmnażanie się.

Ciekawe doniesienia na ten temat za-

prezentowano na konferencji naukowej

(XIV International Conference on Produc-

tion Diseases in Farm Animals), jaka od-

była się w 20–24 czerwca 2010 r. w Ghent

(Gandawa), w Belgii. Van Saun i Leitgeb

(3) analizowali zależności pomiędzy pro-

dukcją mleka a rozrodem krów w stadach

niemieckich i wykazali, że można uzy-

skać dobre wskaźniki rozrodu przy wyso-

kiej wydajności mlecznej, chociaż wyma-

gane są bardziej intensywne metody za-

rządzania rozrodem. Także Bruckstein (4)

z Izraela uważa, że dobrze zarządzane far-

my mogą osiągać wysoką produkcję mle-

ka i relatywnie dobre wskaźniki rozrodu.

Kluczem do sukcesu jest zwłaszcza zarzą-

dzanie żywieniem. W badaniach z Izraela

47% farm z najwyższą wydajnością mlecz-

ną było w grupie z najlepszą skutecznością

pierwszego zabiegu inseminacji. W tej gru-

pie było tylko 23% farm z najniższą wydaj-

nością. Co ciekawe, że w badaniach tych

współczynnik korelacji (dla 148 stad) po-

między wydajnością mleczną za 305 dni

laktacji a skutecznością pierwszego zabiegu

inseminacji nie był ujemny (jak zwykle się

uważa) i wynosił 0,189 (P<0,03) dla krów

w pierwszej laktacji oraz 0,234 (P<0,01), dla

krów w drugiej i więcej laktacji (4). Może

Czy wysoka wydajność mleczna musi

pogarszać płodność krów?

Kłopoty z rozrodem krów mlecznych poja-

wiają się w naszych stadach coraz częściej,

co można wiązać ze zwiększającą się wy-

dajnością mleczną, a także z powiększa-

niem się stad. Im większe jest stado, tym

mniejsza jest indywidualna kontrola kro-

wy, w tym kontrola pobrania paszy czy za-

uważanie objawów rui.

Pogorszenie wskaźników rozrodu u wy-

soko wydajnych krów nie jest wynikiem

niekorzystnego działania genów, bo prze-

cież jałówki krów rasy holsztyńsko-fryzyj-

skiej (hf ) zacielają się równie dobrze jak

jałówki rasy nizinnej czarno-białej (ncb).

Pogorszenie płodności związane jest praw-

dopodobnie z wysokim zapotrzebowa-

niem na składniki pokarmowe u takich

krów, które trudno jest pokryć w warun-

kach żywienia fermowego. Badania poka-

zują na przykład, że w wysoko wydajnych

stadach krów mlecznych 70–80% zwie-

rząt ma w okresie okołoporodowym pro-

blemy z subkliniczną hipokalcemią, której

przyczyny to z jednej strony dramatyczny

wzrost zapotrzebowania na wapń związa-

ny z produkcję siary, a z drugiej błędy w ży-

wieniu mineralnym popełniane w okresie

zasuszenia (nadmiar potasu, niedobór ma-

gnezu, nadmiar wapnia i niedobór fosfo-

ru; 1). W ich wyniku krowa nieprzygoto-

wana hormonalnie do mobilizacji wapnia

z kości i zatrzymywania go w nerkach oraz

do zwiększonego wchłaniania z jelit, po-

pada w stan hipokalcemii. Możliwość po-

krycia zapotrzebowania na wapń z dawki

pokarmowej jest w tym okresie nierealna,

bo wiązałaby się z pobieraniem np. ponad

200 g Ca/dzień.

Keywords: reproductive performance, nutritional

status, dairy cows.

stitis najważniejszy problem zdrowot-

ny w chowie krów mlecznych, co powodu-

je, że dobra płodność jest bardzo istotnym

składnikiem opłacalności produkcji mle-

ka. Hodowca ponosi koszty niezacielania

się krów i opieki weterynaryjnej. Dodatko-

wymi kosztami zaburzeń rozrodu są także

spowolnienie postępu hodowlanego oraz

otłuszczanie się krów. Zaburzenia płodno-

ści powodują wydłużenie okresu między-

wycieleniowego, wskutek czego wiele krów

w stadzie charakteryzuje się przedłużony-

mi laktacjami. W końcowym okresie takich

laktacji, a więc w ostatnich 2–3 miesiącach,

krowy przed zasuszeniem produkują 6–8

kg mleka dziennie, co zawsze stanowi za-

grożenie ich otłuszczeniem. Bardzo nie-

wielu hodowców potrai żywić takie krowy.

Zdecydowana większość żywi je dawkami

o koncentracji składników przewidzianej

dla dużo wyższych wydajności (15–18 kg

mleka), co najczęściej prowadzi do otłusz-

czenia. Zaburzenia rozrodu są często wyni-

kiem błędów żywieniowych, a niezacielanie

się krów utrudnia ich prawidłowe żywienie.

Wskaźniki płodności, takie jak dłu-

gość okresu od porodu do pierwszej rui

czy okresu międzyrujowego, mogą być

* Referat wygłoszony 8 maja 2010 r. w Krakowie podczas konferencji pt. „Problemy rozrodu bydła” zorganizowanej z okazji jubileuszu 45-lecia pracy naukowej prof. Ma-

rii Katkiewicz i prof. Zdzisława Boryczki.

830

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(10)

Z aburzenia w rozrodzie to drugi po ma-

Prace poglądowe

Tabela 1. Główne przyczyny żywieniowe pogorszenia płodności krów

Wyszczególnienie

Nadmiar lub niedobór

Wpływ na rozród

Energia

niedobór

im dłuższy i głębszy jest ujemny bilans energii, tym dłuższy okres od wycielenia do pierwszej owulacji

niedobór

utrata kondycji opóźnia pojawienie się rui i zmniejsza wskaźnik zapładnialności

Białko

niedobór

podatność na zakażenia, w tym na zakażenia układu rozrodczego

niedobór

opóźniona inwolucja macicy

niedobór

ciche ruje

nadmiar

pogorszenie płodności (wpływ amoniaku i mocznika)

nadmiar

obciążenie energetyczne związane z detoksykacją amoniaku w wątrobie

Wapń

niedobór

opóźniona inwolucja macicy, trudne porody, zatrzymanie łożyska (uwaga na selen)

Witamina A

niedobór

zatrzymanie łożyska, wczesne poronienia

β -karoten

niedobór

zaburzenia w funkcjonowaniu ciałka żółtego

Pogorszenie wska‚nika

zapładnialno ci

Wydłuƒenie okresu

od wycielenia

do pierwszej rui

Wydłuƒenie okresu

mi„dzyci…ƒowego

Żywienie energetyczne a problemy

z rozrodem krów

Jak wspomniano wcześniej, najważniej-

szym czynnikiem żywieniowym istotnym

dla rozrodu krów jest pobranie energii

( ryc. 1 ). Szczególnie ważna jest utrata ape-

tytu w okresie okołoporodowym, wskutek

czego krowy nie są zdolne do pobierania

takiej ilości energii, która pokrywałaby za-

potrzebowanie energetyczne na produk-

cję siary i mleka (5). W sytuacji ujemne-

go bilansu energii potrzeby pokrywane są

częściowo w wyniku mobilizacji rezerw

energetycznych, co powoduje pogorsze-

nie kondycji. Ujemny bilans energetyczny

oddziaływa na płodność także pośrednio,

poprzez choroby metaboliczne, które do-

datkowo potęgują skutki deicytu energii.

Nadmiernie ujemny bilans energetyczny

wynika przede wszystkim ze słabego ape-

tytu i/lub ze zbyt niskiej koncentracji ener-

gii w dawce.

Mechanizmy zależności pomiędzy prze-

mianami energii a płodnością krów nie są

jeszcze w pełni poznane. Zwraca się uwagę

na zmniejszenie sekrecji hormonu luteini-

zującego (LH) w wyniku ujemnego bilan-

su energetycznego. LH jest niezbędny do

wznowienia aktywności jajników po poro-

dzie, wzrostu i dojrzewania pęcherzyków

jajnikowych, owulacji oraz dla sekrecji pro-

gesteronu przez ciałko żółte. Zmniejszenie

ilości LH powoduje zahamowanie wzrostu

pęcherzyków i opóźnienie owulacji. Z kolei

zmniejszenie sekrecji progesteronu osłabia

zewnętrzne objawy rui oraz pogarsza wa-

runki w macicy dla implantacji zarodka.

Najbardziej typowym zaburzeniem roz-

rodu, wynikającym z nadmiernie ujemne-

go bilansu energetycznego jest wydłuże-

nie okresu od wycielenia do pierwszej rui

( ryc. 1 ). Bilans ten wpływa na płodność po-

przez pogorszenie jakości dojrzewających

pęcherzyków. Cykl jajnikowy rozpoczyna

po 14–15 dniach od dnia z najniższym bi-

lansem energii (7). Z tego względu ważna

dla hodowcy jest nie tylko bezwzględna

wielkość niedoboru energii w całym okresie

UJEMNY BILANS ENERGII

Wysoka wydajno

mleczna

Słabe pobieranie

paszy

• słaby apetyt

• zbyt niska

koncentracja

energii w dawce

Uruchamianie rezerw

energetycznych

organizmu

Ryc. 1. Zależność pomiędzy ujemnym bilansem energii a rozrodem krów

się więc okazać, że stada wysoko wydaj-

ne, przez lepsze zarządzanie, a zwłaszcza

przez lepsze standardy żywienia, osiągają

nie tylko wyższe wydajności, ale również

lepsze wskaźniki rozrodu niż stada gorzej

zarządzane. Oczywiście będą to niższe

wskaźniki rozrodu niż u krów nisko wy-

dajnych, ale porównanie stad źle i dobrze

zarządzanych jest pouczające, nie tylko dla

hodowców w Izraelu. Warto dodać, że na

wydłużenie okresu międzyciążowego do

ponad 150 dni największy wpływ w Izra-

elu mają problemy z niewykrywaniem rui

(w prawie 90% stad ten efekt był istotny),

zbyt długi okres zasuszenia, metritis oraz

wycielenia letnie (4).

pomiędzy żywieniem a rozrodem jest jed-

nak kompleksowa, a reakcje zwierząt podle-

gają znacznej zmienności. Czynniki żywie-

niowe mogą decydować o rozrodzie krów

poprzez wpływ na podwzgórze, przysad-

kę, wzrost pęcherzyków jajnikowych, funk-

cję ciałka żółtego, jakość oocytów, środo-

wisko macicy i przeżywalność zarodków.

Podstawowymi przyczynami zaburzeń

w rozrodzie są błędy żywieniowe. To nie

dobre żywienie poprawia, ale złe pogar-

sza rozród! Takie rozumowanie zachęca

do poszukiwania błędów, a nie do znale-

zienia cudownego środka, który go popra-

wi. Ze względu na kompleksowy charakter

zależności żywienie-rozród, taki środek po

prostu nie istnieje! Czynnikiem żywienio-

wym, mającym podstawowe znaczenie dla

rozrodu krów, jest stopień pokrycia potrzeb

energetycznych ( tab. 1 ). Drugim w kolej-

ności jest poziom i rodzaj białka w dawce

pokarmowej. Istotny jest również udział

składników mineralnych i witamin, cho-

ciaż ich rola jest w praktyce często prze-

ceniana. Nawet najlepszy dodatek mine-

ralno-witaminowy nie poprawi płodno-

ści krów źle żywionych energetycznie lub

pod względem podaży białka.

Żywienie najważniejszym czynnikiem

decydującym o rozrodzie krów z wysokim

potencjałem produkcyjnym

Cechy płodności charakteryzują się zwy-

kle małą odziedziczalnością, stąd istotny

wpływ na zmienność mają czynniki środo-

wiskowe, zwłaszcza żywienie (5, 6). Dotyczy

to tak niedoboru, jak i nadmiaru, w stosun-

ku do zapotrzebowania na energię, białko,

składniki mineralne i witaminy. Zależność

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(10)

831

Prace poglądowe

poporodowym, ale również wielkość nie-

doboru w najgorszym dniu po wycieleniu

(zwykle w 1–2 tydzień laktacji).

Ze skalą oraz długością trwania ujem-

nego bilansu energetycznego związane jest

pogorszenie kondycji. Z punktu widzenia

płodności ważniejszym wskaźnikiem od

stanu kondycji w momencie inseminacji

jest jej zmiana (utrata) w okresie poporo-

dowym. Wykazano wielokrotnie, że nad-

mierny spadek kondycji w pierwszych ty-

godniach laktacji (powyżej 1 pkt BCS 1 )

powoduje zaburzenia płodności, w tym

głównie wydłużenie okresu od wycielenia

do pierwszej rui oraz zmniejszenie wskaź-

nika zapładnialności (8). W warunkach

utraty kondycji dojrzewające pęcherzyki

jajnikowe są nieprawidłowo wykształco-

ne, co utrudnia owulację oraz zmniejsza

późniejszą sekrecję progesteronu.

W celu unikania nadmiernie ujemne-

go bilansu energetycznego, a przez to za-

burzeń w rozrodzie, należy:

1) maksymalizować pobranie paszy po

wycieleniu, głównie poprzez właściwe

przygotowanie kondycji krowy oraz

odpowiednie żywienie krowy w okre-

sie przejściowym (3 ostatnie tygodnie

ciąży);

2) zwiększyć koncentrację energii w daw-

ce pokarmowej poprzez zwiększanie

udziału w dawce pasz treściwych, zwięk-

szanie udziału w dawce kiszonki z ku-

kurydzy, dbanie o termin zbioru zielo-

nek, z których produkowane są kiszon-

ki, stosowanie dodatków tłuszczowych

(całe nasiona rzepaku, tłuszcz chronio-

ny itp.).

się bakterii żwaczowych, zwłaszcza tych,

które odpowiadają za trawienie celulozy.

Pozostaje więc możliwość stosowania do-

datków tłuszczów chronionych 2 , bo wte-

dy zawartość tłuszczu w dawce pokarmo-

wej można podnieść do poziomu około 6%

(tłuszcz z dodatku stanowi wtedy około 3%

suchej masy dawki). Większe dawki dodat-

ków tłuszczowych, także tłuszczu chronio-

nego, są jednak nie tylko zbyt drogie, ale

przede wszystkim mogą spowodować za-

burzenia apetytu.

Wyniki badań dotyczących wpływu do-

datków tłuszczowych na wskaźniki rozro-

du są zmienne, chociaż w większości uzy-

skano efekty pozytywne. W przeglądzie li-

teratury z tego zakresu Staples i wsp. (10)

wyliczyli, że w 11 z 20 analizowanych do-

świadczeń wykazano pozytywny wpływ do-

datku tłuszczu na rozród krów. W znacznej

części z nich poprawie wskaźników rozro-

du towarzyszył wzrost wydajności mlecz-

nej, co potwierdzałoby pozytywny wpływ

dodatku tłuszczu na ograniczenie niedo-

borów energetycznych. Dodatek tłuszczu

zmniejszył ujemny bilans energetyczny,

przez co poprawiły się wskaźniki rozrodu

krów. Pozytywny wpływ dodatku tłusz-

czu na aktywność jajników u krów może

po części wynikać również ze zwiększenia

koncentracji we krwi cholesterolu niezbęd-

nego do syntezy hormonów gonadotropo-

wych i progesteronu, a także ze zwiększe-

nia poziomu we krwi hormonu wzrostu

oraz insuliny stymulującej wzrost pęche-

rzyków jajnikowych.

W znacznej części badań obserwowa-

no poprawę wskaźników rozrodu, pomi-

mo braku wpływu na wydajność mleczną.

W tych badaniach dodatek tłuszczu popra-

wił rozród, nie poprawiając jednocześnie

bilansu energii krowy. Przyczyn takiej re-

akcji upatruje się w składzie tłuszczu, tj.

w zawartości kwasów tłuszczowych z grupy

omega-3, czyli C18:3 (α-linolenowy), C20:5

(EPA; eikozapentaenowy), C22:6 (dokoza-

heksaenowy). W wielu doświadczeniach

wykazano pozytywny wpływ tych kwasów

na wskaźniki rozrodu krów, a zwłaszcza

na zwiększenie wskaźnika zapładnialno-

ści. Jako prawdopodobny mechanizm po-

daje się wpływ kwasów z rodziny omega-3

na zmniejszenie sekrecji PGF 2α przez bło-

nę śluzową macicy oraz jajnik. Prostaglan-

dyna ta powoduje lizę ciałka żółtego odpo-

wiedzialnego za podtrzymanie ciąży ( ryc. 2 ).

Wspomniane kwasy wzmacniają dzia-

łanie interferonu τ (tau), substancji produ-

kowanej przez zarodek od około 10 dnia

jego życia, która ma na celu ochronę ciał-

ka żółtego poprzez blokowanie syntezy

PGF 2α (11). Panuje pogląd, że współcześnie

zarodki krów mlecznych rasy holsztyńsko-

fryzyjskiej produkują zbyt mało interfero-

nu t, aby zahamować regresją ciałka żół-

tego powodowaną przez PGF 2α, co może

być powodem większej niż w przeszłości

częstotliwości zamierania zarodków. Kró-

cej utrzymujące się ciałko żółte produkuje

mniej progesteronu, co nie tylko zmniej-

sza szansę na podtrzymanie ciąży, ale tak-

że zmniejsza manifestowanie rui.

Kwasy grupy omega-3 mają także wła-

ściwości przeciwzapalne oraz wspomaga-

ją układ odpornościowy, co także pośred-

nio sprzyja lepszemu rozrodowi. Badania

prowadzone na ludziach oraz zwierzętach

wskazują, że spożywanie tłuszczów boga-

tych w wielonienasycone kwasy tłuszczo-

we z grupy omega-3 wzmaga produkcję

cytokin, składników istotnych w regula-

cji czynności układu immunologicznego.

Warto przy tym wiedzieć, że kwasy z ro-

dziny omega-6, w tym głównie kwas lino-

lowy (C18:2 n-6), są z kolei prekursora-

mi syntezy prostaglandyn, w tym PGF 2α .

Skarmianie na przykład mydeł wapnio-

wych kwasów tłuszczowych oleju pal-

mowego, zawierającego około 10% tego

kwasu, sprzyja więc sekrecji tej prosta-

glandyny.

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe

z rodziny omega-3 w największych ilo-

ściach znajdują się w oleju rybim (EPA 30–

35% i DHA 25–30% sumy kwasów), a tak-

że w nasionach lnu (kwas α-linolenowy

stanowi w nich 55–60% sumy kwasów

tłuszczowych, a zawartość tłuszczu ogó-

łem wynosi 30–40%). Stosunkowo dużo

kwasu α-linolenowego znajduje się w zie-

lonce pastwiskowej, ale ze względu na po-

pularność alkierzowego systemu żywie-

nia krów, opartego na kiszonce z kuku-

rydzy, to źródło kwasu α-linolenowego

ma obecnie dużo mniejsze znaczenie niż

w przeszłości. Stosowanie w żywieniu

krów produktów sporządzonych na ba-

zie oleju rybiego nie jest w naszym kra-

ju zabronione, w przeciwieństwie do za-

bronionej mączki rybnej.

W hamowaniu sekrecji PGF 2α szczegól-

nie skuteczne są kwasy EPA i DHA, a więc

kwasy oleju rybiego. Co bardzo ważne,

w przeciwieństwie do innych wieloniena-

syconych kwasów tłuszczowych, w tym do

kwasu α-linolenowego, EPA i DHA w bar-

dzo znaczącym stopniu unikają procesowi

biouwodorowania w żwaczu (w tym pro-

cesie bakterie dołączają wodór do atomów

węgli połączonych podwójnymi wiązania-

mi). W badaniach Mattos i in. (12) dla uzy-

skania pozytywnego efektu pobrania przez

krowy kwasów EPA i DHA do zmniejszenia

sekrecji PGF 2α, zwierzęta pobierały dziennie

Tłuszcz jako źródło energii i skład

tłuszczu

Niestety możliwości zwiększania koncen-

tracji energii w dawkach dla wysoko wydaj-

nych krów są ograniczone. Często zwięk-

szanie udziału w dawce energetycznych

pasz treściwych kończy się subkliniczną

kwasicą żwacza. Dobrą alternatywą jest

zwiększenie gęstości energetycznej daw-

ki pokarmowej przez stosowanie dodat-

ku tłuszczu.

Zawartość tłuszczu w tradycyjnych

dawkach pokarmowych wynosi z reguły

2–3% (w suchej masie ; 9). Przez stosowa-

nie dodatków tłuszczów niechronionych

(np. olejów roślinnych) można tę zawartość

podnieść do poziomu około 4% (tłuszcz

z dodatku stanowi wtedy około 1–1,5%

suchej masy dawki). Dalsze zwiększanie

udziału w dawce takich dodatków tłusz-

czowych jest już jednak niebezpieczne,

gdyż powodują hamowanie namnażania

1 BCS – body condition score, punktowy wskaźnik kondycji (przyp.red.).

2 Tłuszcz chroniony to tłuszcz, który jest obojętny dla fermentacji w żwaczu i jest trawiony enzymatycznie w środowisku kwaśnym. Postaciami takiego tłuszczu są

np. mydła wapniowe kwasów tłuszczowych i nasiona roślin oleistych poddane ogrzewaniu lub ekstruzji (przyp.red.).

832

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(10)

Prace poglądowe

Kwasy tłuszczowe z grupy omega-3

z dawki pokarmowej

Interferon produkowany

przez zarodek

ogólnego w dawce pokarmowej może po-

wodować pogorszenie wskaźników roz-

rodu u krów mlecznych, zwłaszcza star-

szych, tj. w czwartej i dalszych laktacjach

(2, 5, 6, 14). Zwykle dotyczy to pogorszenia

wskaźnika zapładnialności, skuteczności

pierwszego zabiegu inseminacji oraz dłu-

gości okresu międzyciążowego. Ponadto

wysoka koncentracja białka ogólnego nie

ma wpływu na rozpoczęcie cyklu rujowe-

go w okresie powycieleniowym, a więc na

długość okresu od wycielenia do pierw-

szej rui lub owulacji. Najbardziej typo-

wym zaburzeniem rozrodu, wynikającym

z nadmiernie pobrania białka, a zwłaszcza

białka ulegającego rozkładowi w żwaczu,

jest pogorszenie wskaźnika zapładnialno-

ści, głównie w wyniku wczesnej zamieral-

ności zarodków.

Poglądy na temat poziomu zawarto-

ści białka ogólnego w dawce, od które-

go rozpoczynają się ewentualne proble-

my z rozrodem są bardzo rozbieżne. We-

dług Ferguson i Chalupa (14) wydłużenia

okresu międzyciążowego oraz zwiększe-

nia indeksu unasieniania można spodzie-

wać się, gdy koncentracja białka ogólnego

w suchej masie dawki przekracza 15–16%.

Jordan i Swanson (15) obserwowali liniowe

zwiększanie się długości okresu między-

ciążowego (od 69 do 106 dni) w miarę jak

zwiększano koncentrację białka ogónego

z 12,7 do 19,3%. Także Elrod i Butler (16)

obserwowali zmniejszenie skuteczności

pierwszej inseminacji (z 82 do 61%), gdy

zwiększono koncentrację białka ogólnego

w dawkach dla jałówek z 15,5 do 21, 8%.

Wpływ nadmiernego spożycia białka na

pogorszenie wskaźników rozrodu nie jest

jednak zawsze tak oczywisty. Na przykład

Wu i Satter (17) nie obserwowali ujemnego

wpływu dawek z dużą zawartością białka

(nawet do 20%) na podstawowe wskaźni-

ki rozrodu. W opinii wspomnianych auto-

rów o wskaźnikach rozrodu decydują inne

czynniki niż koncentracja białka w dawce

pokarmowej, w tym między innymi wydaj-

ność mleka i status energetyczny krowy.

W ciekawym doświadczeniu Garcia-Bo-

jalil i wsp. (18) wykazali brak wpływu da-

wek o zawartości 12,3 i 27,4% białka ogól-

nego na wzrost pęcherzyków jajnikowych

oraz owulację u krów niebędących w lak-

tacji (bez ujemnego bilansu energii), pod-

danych zabiegowi superowulacji. Tak zróż-

nicowane dawki nie wpływały również na

jakość zarodków. Wyniki tej pracy mogą

sugerować, że nadmierne pobranie białka

może potęgować jedynie negatywny wpływ

innych czynników na rozród krów, w tym

głównie ujemnego bilansu energii.

Wpływ poziomu białka ogólnego na

płodność krów jest więc zmienny. Istot-

ny jest tutaj status energetyczny krowy, jej

wiek, wydajność mleczna i stan zdrowia

oraz rodzaj białka w dawce pokarmowej.

Blokowanie produkcji prostaglandyny PGF 2

przez błon � � luzow � macicy i jajnik

Aktywne ciałko ółte

produkuj � ce progesteron

Utrzymanie ci � y przez ograniczenie

zamieralno � ci zarodków

Ryc. 2. Prawdopodobny mechanizm wpływu kwasów omega-3 na rozród krów

68 g EPA oraz 53 g DHA, tak przed poro-

dem (od 21 dnia przed porodem), jak i po

porodzie, co oznaczało pobranie około

2% oleju rybiego przed porodem (% su-

chej masy dawki) oraz 1,8% po porodzie.

Warto także zwrócić uwagę na moż-

liwość poprawy wskaźników rozrodu

przez stosowanie pełnotłustych nasion

lnu. Petit i Twagiramungu (13) wykazali,

że u krów otrzymujących w dawce pokar-

mowej w okresie wczesnej laktacji około

10% (w suchej masie) takich nasion obser-

wowano o około 15 i 8% mniejszą zamie-

ralność zarodków w stosunku do krów ży-

wionych z dodatkiem tłuszczu chronione-

go (Megalac – mydła wapniowe kwasów

tłuszczowych oleju palmowego; 3,8% su-

chej masy dawki) oraz pełnotłustych na-

sion soi (17,7% suchej masy dawki). U krów

żywionych lnem obserwowano większe

ciałka żółte, a także najwyższy poziom

progesteronu we krwi pomiędzy 17 a 21

dniem cyklu.

popełnianych w bilansowaniu dawek lub

z ich niezbilansowania.

Nadmierna ilość pobranego białka,

w stosunku do pobrania energii, powoduje

powstawanie w żwaczu takiej ilości amo-

niaku, która przewyższa możliwość wbu-

dowania go w białko mikroorganizmów.

Dodatkowo wysoka koncentracja amonia-

ku w żwaczu zwiększa pH płynu żwacza, co

jeszcze bardziej zwiększa tempo wchłania-

nia amoniaku ze żwacza do krwi. Nadmiar

amoniaku po wchłonięciu do krwi i prze-

dostaniu się do wątroby jest przez nią prze-

twarzany w mocznik. Jednak gdy przekro-

czona zostanie zdolność wątroby do prze-

tworzenia amoniaku w mocznik, może

dojść do zatrucia amoniakiem. Zwiększe-

nie koncentracji amoniaku i mocznika we

krwi prowadzi do zwiększenia koncentracji

tych składników w narządach rozrodczych

krowy, co wydaje się główną przyczyną po-

gorszenia wskaźników rozrodu. Przetwo-

rzenie amoniaku w mocznik wymaga po-

nadto wydatkowania energii, której zwy-

kle brakuje krowom w okresie wczesnej

laktacji. Nadmierna ilość jonów amono-

wych w wątrobie zaburza również proce-

sy glukoneogenezy, co pogłębia ujemny

bilans energii, negatywnie wpływający na

płodność krów.

Dobrym wskaźnikiem nadmiernej

produkcji amoniaku w żwaczu jest stęże-

nie azotu mocznika w osoczu krwi oraz

w mleku. Żywienie dawkami zbyt boga-

tymi w białko, a zwłaszcza białko ulega-

jące rozkładowi w żwaczu (BUR ż ), jedno-

cześnie zbyt ubogimi w energię dostępną

dla bakterii w żwaczu, powoduje zwięk-

szenie zawartości N-mocznika w osoczu

krwi. Cząsteczka mocznika jest wystarcza-

jąco mała, aby swobodnie przemieszczać

się wraz z krwią do różnych części ciała,

w tym do narządów rozrodczych.

W wielu doświadczeniach wykaza-

no, że nadmierna koncentracja białka

Wpływ zawartości białka w dawce

pokarmowej na rozród krów

Ze względu na zmniejszone pobranie paszy

w okresie poporodowym do pełnego po-

krycia potrzeb białkowych konieczne jest

zwiększenie koncentracji białka ogólnego

w dawce pokarmowej do 17–18% suchej

masy. Część hodowców zwiększa jednak

ten udział jeszcze bardziej, licząc błędnie

na ewentualny pozytywny wpływ zwięk-

szonej zawartości białka ogólnego w daw-

ce na jej pobranie. Oprócz wspomnianego

celowego zwiększania koncentracji białka

ogólnego w dawce, nadmierne spożycie

tego składnika (ponad 20% w suchej ma-

sie) może wynikać również ze zbyt dużego

pobrania takich pasz, jak zielonka pastwi-

skowa (zwłaszcza młoda), kiszonka z traw

czy lucerny. Zbyt wysokie pobranie biał-

ka może być również wynikiem błędów

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(10)

833

Prace poglądowe

Znaczenie rodzaju białka

gonadotropin (LH i FSH) – nadmiar

białka i/lub BUR ż może wpływać nato-

miast ujemnie na wytwarzanie hormo-

nów steroidowych w jajnikach, co z ko-

lei powoduje zmniejszenie wydzielania

gonadotropin przez przysadkę;

4) oddziaływanie amoniaku i mocznika na

pH w macicy;

5) koszt energetyczny (pogłębianie ujem-

nego bilansu energii) detoksykacji amo-

niaku w wątrobie oraz wydalania mocz-

nika z organizmu, a także deaminacji

aminokwasów (przy znacznym nad-

miarze białka nieulegającego rozkła-

dowi w żwaczu); wpływ amoniaku na

funkcjonowanie wątroby jest szczegól-

nie niekorzystny przy jej stłuszczeniu

(zwyrodnienie tłuszczowe wątroby).

Nadmiar amoniaku może także pogar-

szać funkcjonowanie systemu immunolo-

gicznego krowy, co może opóźniać usu-

wanie toksyn płodowych z macicy. W re-

zultacie krowy żywione nadmierną ilością

białka ogólnego, a zwłaszcza białka ulega-

jącego rozkładowi w żwaczu, częściej zapa-

dają na zapalenie błony śluzowej macicy.

Krowy żywione dawkami z dużym udzia-

łem białka ulegającego rozkładowi w żwa-

czu częściej zapadają również na inne cho-

roby w okresie wczesnej laktacji, co po-

twierdza ujemny wpływ takiego żywienia

na układ immunologiczny.

Białko nieulegające rozkładowi w żwa-

czu (BNR ż ) powinno stanowić około

32–35% białka ogólnego (15% białka ogól-

nego w suchej masie) u krów średnio wy-

dajnych i 35–40% u krów wysoko wy-

dajnych (18–19% białka ogólnego w su-

chej masie). Paszami białkowymi, które ze

względu na relatywnie niższą podatność

białka na rozkład w żwaczu (niska zawar-

tość białka trawionego w jelicie – BTJN

lub białka ulegającego rozkładowi w żwa-

czu) należałoby stosować w dawkach po-

karmowych dla krów wysoko wydajnych,

są młóto browarniane, zwłaszcza suszo-

ne, suszony wywar zbożowy oraz prepa-

raty białka chronionego.

Gdy jednak z jakichś powodów krowy

pobierają nadmierne ilości białka ulega-

jącego rozkładowi w żwaczu, konieczne

jest uzupełnienie dawki paszami zawiera-

jącymi energię łatwo dostępną dla bakte-

rii żwacza, na przykład wysłodkami bura-

czanymi, śrutami zbożowymi, w tym śru-

tą kukurydzianą.

Bardzo dobrym wskaźnikiem przemian

białkowych u krowy jest poziom mocz-

nika w mleku, oznaczany już przez nie-

które krajowe laboratoria. Zbyt wysokie

stężenie mocznika w mleku, np. ponad

280–300 mg/dl, odzwierciedla nadmier-

ne spożycie białka ulegającego rozkłado-

wi w żwaczu i zbyt małe pobranie energii,

co może mieć konsekwencje w pogorsze-

niu płodności krów.

Piśmiennictwo

Według Ferguson i Chalupa (14) brak wpły-

wu wysokiej zawartości białka na płodność

krów w wielu doświadczeniach wynika

z nieuwzględniania rodzaju białka, w tym

udziału białka ulegającego (BUR ż ) i nie-

ulegającego rozkładowi w żwaczu (BNR ż ).

To właśnie skarmianie dużej ilości białka

o znacznej podatności na rozkład w żwa-

czu jest powodem powstawania w żwaczu

nadmiernej ilości amoniaku. Wykazano, że

możliwe jest poprawienie wskaźników roz-

rodu przez skarmianie białka o mniejszej

podatności na rozkład w żwaczu.

Ujemny wpływ nadmiernego pobra-

nia białka ulegającego rozkładowi w żwa-

czu na wskaźniki rozrodu dotyczy przede

wszystkim krów starszych, tj. w czwartej

i dalszych laktacjach. Z kolei zwiększenie

udziału tego białka w białku ogólnym (16%

białka ogólnego w suchej masie) może na-

wet poprawić wskaźnik zapładnialności

u krów pierwiastek. Starsze krowy, produ-

kujące więcej mleka, mają zwykle większy

spadek masy ciała w okresie wczesnej lak-

tacji. Większy ujemny bilans energii, do-

datkowo pogłębiany jest przez koniecz-

ność detoksykacji amoniaku oraz wyda-

lania mocznika z organizmu. Przyczyną

pogorszonej płodności krów starszych

może być więc wpływ nadmiernego spo-

życia białka ulegającego rozkładowi w żwa-

czu na ujemny bilans energii.

1. Lean I.J., DeGaris P.J., McNeil D.M., Block E.: Hypocalce-

mia in dairy cows: meta-analysis and dietary cation anion

diference theory revisited. J. Dairy Sci. 2006, 89 , 669-684.

2. Butler W. R.: Nutritional interactions with reproductive

performance in dairy cattle. Anim Reprod. Sci. 2000, 60-

61 , 449-457.

3. Van Saun R.J., Leitgeb E..: Lactation based assessment

of productive and reproductive interactions in German

dairy herds. W: Proc. XIVth International Conference on

Production Diseases in Farm Animals (edit. Opsomer G.

et al.), 20-24 June, 2010, Ghent, Belgium.

4. Bruckstein S.: Can a well managed cow have good fertility

and high production ? W: Proc. XIVth International Con-

ference on Production Diseases in Farm Animals (Opso-

mer G. et al., eds), 20-24 June, 2010, Ghent, Belgium.

5. Garnsworthy P.C., Webb R.: he inluence of nutrition

on fertility in dairy cows. W: Recent developments in ru-

minant nutrition (Wiseman J., Garnsworthy P.C., Eds),

Nottingham University Press, 1999, 4:499-516

6. Kowalski Z.M., Kamiński J.: Niektóre problemy żywienia

krów wysoko wydajnych. Post. Nauk Rol. 2000 , 4 , 77-98.

7. Zurek E., Foxcroft G.R., Kennelly J.J.: Metabolic status

and interval to irst ovulation in postpartum dairy cows.

J. Dairy Sci. 1995, 78 , 1909-1920.

8. Domecq J.J., Skidmore A.L., Lloyd J.W., Kaneene J.B.: Re-

lationship between body condition scores and conception

at irst artiicial insemination in a large dairy herd of high

yielding Holstein cows. J. Dairy Sci . 1997, 80 , 113-120.

9. Kowalski Z.M.: Wymagania pokarmowe bydła mlecz-

nego. W: Żywienie zwierząt i paszoznawstwo. Podstawy

szczegółowego żywienia zwierząt , Tom 2. (Jamroz D. i Po-

tkański A., red), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-

wa 2004, s. 27-91

10. Staples C.R., Burke J.M., hatcher W.W.: Inluence of sup-

plemental fats on reproductive tissues and performance

of lactating cows. J. Dairy Sci. 1998, 81 , 856-871.

11. Robinson R.S., Hammond A.J., Wathes D.C., Hunter M.G.,

Mann G.E., 2008. Corpus luteum-endometrium-embryo

interactions in the dairy cow: underlying mechanisms

and clinical relevance . Reprod. Domest. Anim. 2008, 43

(Suppl.2), 104-112.

12. Mattos R., Staples C.R., Arteche A., Wiltbank M.C., Diaz

F.J., Jenkins T.C., hatcher W.W.: he efects of feeding

ish oil on uterine secretion of PGF 2α milk composition,

and metabolic status of periparturient Holstein cows. J.

Dairy Sci . 2004, 87 , 921–932.

13. Petit H.V., Twagiramungu H.: Conception rate and repro-

ductive function of dairy cows fed diferent fat sources.

heriogenology 2006, 66 , 1316-1324.

14. Ferguson J.D., Chalupa W.: Impact of protein nutrition on

reproduction in dairy cows. J. Dairy Sci. 1989, 72 , 746-

766.

15. Jordan E.R., Swanson L.V.: Efect of crude protein on re-

productive eiciency, serum total protein, and albumin

in the high-producing dairy cow. J. Dairy Sci. 1979, 62 ,

58-63.

16. Elrod C.C., Butler W.R.: Reduction of fertility and altera-

tion of uterine pH in heifers fed excess ruminally degra-

dable protein. J. Anim. Sci. 1993, 71, 694-701.

17. Wu Z., Satter L.D.: Milk production during the comple-

te lactation of dairy cows fed diets containing diferent

amounts of protein. J. Dairy Sci. 2000, 83 , 1042–1051.

18. Garcia-Bojalil C.M., Staples C.R., hatcher W.W., Drost

M.: Protein intake and development of ovarian follicles

and embryos of superovulated nonlactating dairy cows.

J. Dairy Sci . 1994, 77 , 2537–2548.

Przyczyny ujemnego wpływu

nadmiernego pobrania białka

na wskaźniki rozrodu krów

Przyczyny ujemnego wpływu na płodność

nadmiernego pobrania białka, w tym biał-

ka rozkładalnego w żwaczu, nie są jeszcze

w pełni poznane. Najczęściej zwraca się

uwagę na (2, 5, 6, 14):

1) toksyczne działanie amoniaku i mocz-

nika (i innych niezidentyikowanych

składników azotowych) znajdujących

się w narządach i płynach układu roz-

rodczego; może to powodować zabu-

rzenia w dojrzewaniu pęcherzyków jaj-

nikowych oraz wpływać ujemnie na

plemniki, komórki jajowe oraz na prze-

żywalność gamet i zarodków;

2) nieprawidłowe zbilansowanie białkowo-

energetyczne dawki, co może ujemnie

wpływać na metabolizm krowy i bilans

energii; dotyczy to również nadmier-

nego spożycia białka nieulegającego

rozkładowi w żwaczu (aminokwasów)

w stosunku do zapotrzebowania krowy;

3) oddziaływanie amoniaku i mocznika na

sekrecję gonadotropin i/lub progeste-

ronu; nie wydaje się jednak, aby istniał

bezpośredni wpływ nadmiernie wysokiej

koncentracji białka i/lub białka ulegają-

cego rozkładowi w żwaczu na sekrecję

Prof. dr hab. Zygmunt M. Kowalski, Katedra Żywienia Zwie-

rząt i Paszoznawstwa, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie,

Al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków

834

Życie Weterynaryjne • 2010 • 85(10)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: