Z PRZESZŁOŚCI SZPROTAWY.doc

2

SZPROTAWA DAWNIEJ I DZIŚ - WYCIECZKA

Miasto Szprotawa leży na Równinie Szprotawskiej, uważanej za część starej pradoliny wrocławsko - magdeburskiej. Rozciąga się ona wzdłuż prawego dopływu Bobru-Szprotawy. Od północy równinę ograniczają Wzgórza Dałkowskie, od strony południowej Wysoczyzna Lubiąska, a od zachodu graniczy z Borami Dolnośląskimi. Na 57 kilometrze Szprotawa wpada do Bobru w widłach obu rzek powstała Sprotov, Sprotav (1260), Sprote (1330), Sprottow (1342), Sprottaw (1395), nazwa niemiecka - Sprottau, polska – Szprotawa [1].

Szprotawę ulokowano na wyspie. Oś tej formy terenowej przebiega z północnego wschodu na południowy zachód, a całość miasta ma kształt owalu wspinanego w rozwidlenie Bobru i Szprotawy.

Liczne wykopaliska w XIX w (l800, 1816, 1825, 1876) z terenu miasta Szprotawy oraz z okolicznych wsi, w postaci urn z prochami, broni, narzędzi świadczą o bardzo dawnym osadnictwie na tym terenie. Niektórzy autorzy odnoszą te znaleziska do V-X stulecia nowej ery [2].

Pierwszą wzmianką historyczną dotyczącą okolic Szprotawy spotykamy u niemieckiego kronikarza biskupa Thietmara z lOOO r. Biskup towarzyszył Ottonowi III - cesarzowi niemieckiemu w pielgrzymce do grobu Św. Wojciecha, do Gniezna i w swej kronice opisał spotkanie Ottona III z Bolesławem Chrobrym na granicy państwa polskiego w Iławie (Ilua) dzisiejszej dzielnicy Szprotawy.

Poniżej na zdjęciach widnieje kamień upamiętniający to wydarzenie.

„Tu na polskiej ziemi w słowiańskiej Iławie w 1000 roku Bolesław Chrobry witał cesarza Ottona III w czasie podróży do Gniezna. Z okazji 1000 lecia państwa polskiego społeczeństwo Szprotawy Czerwiec 1960”.

W najstarszej części miasta znajduje się Kościół pod wezwaniem św. Andrzeja.

Usytuowany jest na Sowinach, (dawna Iława) w najstarszej dzielnicy miasta. Prawdopodobnie powstał około 1220 roku. W 1318 r. Henryk, ówczesny biskup wrocławski przekazał patronat nad świątynią zgromadzeniu sióstr Magdalenek w Szprotawie. W 1460 r. biskup wrocławski, włączył kościół do dóbr klasztoru sióstr Magdalenek, obiekt był ich własnością aż do 1810 roku, kiedy to nastąpiła kasata zakonu. W roku 1860 przy kościele istniała szkoła katolicka. Wygląd budynku ma wiele cech romańskich. Posiada bardzo grube mury (1,1 m. w absydzie do 1,3 m w nawie). Jest to budowla jednonawowa, która zachowała w nienaruszonym stanie pierwotny układ przestrzenny. Jedyne zmiany to wydłużenie nawy głównej, którego dokonano w gotyku używając do tego kamienia polnego (zachodnia cześć) i dobudowanie od strony północnej zakrystii (XIX w.). Do świątyni wchodzi się przez umieszczony w ścianie południowej portal, dziś przesłonięty dobudowaną kruchtą. Kościół w swym romańskim kształcie zbudowany był z cegły i zapewne nie był tynkowany. W absydzie oglądać też możemy gotyckie okna i jedynie zarysy ich poprzedniczek, które w nawie i prezbiterium zostały powiększone w baroku. Najbardziej różnorodne, co może zaskakiwać, są w tej budowli dachy: każda architektonicznie wydzielona część została przykryta innym ich rodzajem. Kościół św. Andrzeja nie posiada w swej bryle dzwonnicy. Znajduje ona obok kościoła. Wykonana jest  w szachuicowej konstrukcji murów. W środku kościoła znajdziemy:

- późnogotycki ołtarz szafowy – pentaptyk. Główną skrzynię wypełnia rzeźbione przedstawienie Madonny. Ponad Jej głową unoszą się dwa anioły, podtrzymując koronę Marii. Po obu stronach stoją postaci apostołów: św. Andrzeja, po lewej stronie od patrzącego, św. Jakuba Większego z kijem pielgrzymim, po prawej. Skrzydła wewnętrzne ukazują rzeźbione sceny z życia Marii. Zawarto w nich: zwiastowanie i nawiedzenie, narodziny Pańskie, pokłon Trzech Króli.

- romańska, kamienną chrzcielnicę, która do niedawna stanowiła wsparcie dla ambony, wtopiona w betonową posadzkę. Jej misa ma owalny kształt, trzon zaś przekrój koła; nieznany artysta ozdobił ją skromnym ornamentem (jest to jedna z dwóch niestety późnogotycka wykonana z piaskowca, zdobiona maswerkami nie zachowała się).

Charakter Iławy nie został przez Thietmara wyraźnie określony. Na ogół przyjmuje się jednak, że był tam gród graniczny związany z linią obrony tzw.: wałów śląskich, przebiegających w tym rejonie [3].

Rys. 1. Fragment murów obronnych (współcześnie)

Źródło: Grafiki Andrzeja Stefanowskiego

                                         i dawniej

Gród w Iławie nigdy nie został kasztelanią i jego rola skończyła się wraz z upadkiem znaczenia strategicznego Wałów Śląskich. Zachowały się tu nad Bobrem resztki wału grodowego a do początku XIX w. dochowały się ruiny zamku. Na wzgórzu, na terenie dawnego grodu stoi kamienny kościół romański z połowy XIII w. W kościele zachował się piękny portal romański a wewnątrz z ciekawszych zabytków wymienić można chrzcielnicę: romańską i gotycką, oraz późnogotycki tryptyk i rzeźbę pasji na tęczy.

Rys. 2. Kościół romański

Źródło: Grafiki Andrzeja Stefanowskiego

Rozkwit miasta w okresie późnego średniowiecza nie zdołały zahamować groźne klęski zarazy 1412- 1413, pożar 1473, oraz częste wylewy Bobru.

W czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), w 1626 roku Albrecht von Wallenstein obrał sobie Szprotawę za kwaterę. Wojsko przyczyniło się do spustoszenia wówczas Szprotawy, potrzebowało żywności oraz kwater. Były to ciężkie czasy, które przyczyniły się do zrujnowania miasta.

Latem 1813 roku w Szprotawie miał swoją kwaterę generał Bertrandt wraz ze sztabem IV armii, podobno odwiedził go tutaj sam Napoleon.

W latach 1833-1842 wybrukowano śródmieście, rozebrano mury obronne (okalające miasto) i bramy. W 1846 roku wybudowano linię kolejową Żagań - Szprotawa.

Pomimo burzliwych dziejów Szprotawy, w mieście zachowało się wiele zabytków, które przypominają o latach świetności. Miasto zostało zbudowane według klasycznego wzoru miast średniowiecznych (układ ten zachował się do czasów obecnych), kwadratowy rynek, po dwie ulice wychodzące z każdego narożnika rynku, ratusz w rynku, w pobliżu kościoły, dalsze ulice równoległe do ścian rynku. W rynku znajduje się kilkanaście dobrze zachowanych barokowych kamieniczek z XVIII wieku, z zachowaniem reliktów wcześniejszych.

Rys. 3. Ratusz szprotawski

Ratusz budowla wzniesiona w XIV w. Rozbudowany w latach 1536 i 1586 - powstała wtedy wschodnia wieża - późnogotycka. Zachodnia wieża powstała w latach 1604-1617, przebudowana w latach 1672, 1702, 1733. Całkowitej przebudowy

dokonano w 1862r.

Obok ratusza, znajduje się barokowa fontanna z rybą, przy fontannie w XVII wieku stał pręgierz[4].

Rys. 4. Barokowa fontanna z rybą

W przylegających do rynku uliczkach także XVIII - wieczne kamieniczki - przykład barokowego budownictwa mieszczańskiego przy wykorzystaniu wąskich parcel budowlanych[5].

Rys. 5. Kościół N.M.P. w Szprotawie

Opodal ratusza stoi Kościół farny N.M.P. Był to początkowo jednonawowy kościółek, zbudowany na początku XIII wieku, a rozbudowany w latach 1416 -1423 na dużą farnę. Na najstarszej północnej ścianie umieszczono kamienną płytę nagrobkową - Bertolda z Wierzbna - duchowego szprotawskiego. Na tej ścianie są także dwie płyty z płaskorzeźbami z końca XVI wieku przedstawiające przedstawicieli rodziny szlacheckiej Kielców.

Rys. 6. Płaskorzeźba

Obecny kościół jest późnogotycki z reliktami z XIII - wiecznymi. Szczyt rozbudowanego kościoła jest trójkątny [6]. Obok kościoła stoi gmach szkoły, w której mieściło się gimnazjum, dawny budynek klasztorny Magdalenek, tutaj mieściła się również szkoła katolicka.

W 1810 roku po sekularyzacji w budynku założono szkołę rzemieślniczą.

Przy pl. Ewangelickim znajduje się budynek (była w nim Zasadnicza Szkoła Zawodowa), przeniesiona do budynku po dawnych koszarach 17 pułku artylerii konnej, a następnie stacjonowała tam Armia Radziecka). Zbudowany został w 1773 roku i przeznaczony był na szkołę ewangelicką. Na ścianie frontowej widoczny jest zegar słoneczny z XVIII wieku.

Naprzeciwko budynku z zegarem słonecznym znajdują się ruiny późnobarokowego kościoła ewangelickiego, który zbudowany został na fundamentach XIII wiecznego zamku piastowskiego. Zamek został znacznie zniszczony (spalony) w 1642 roku, a następnie przeznaczony na magazyny i słodownię. W 1747 roku po uzyskaniu zezwolenia od Fryderyka II ewangelicy rozpoczęli budowę kościoła, kończąc w roku 1822.

Rys. 7. Ruiny Kościóła ewangelickiego

Opodal na przedłużeniu, znajduje się zamurowana dawna Brama Żagańska (Brama Kamienna), która uległa zniszczeniu.

Rys. 8. Brama Żagańska                           W murze znajdują się kule armatnie, pochodzące z oblężenia przez Węgrów. Nad rzeką Szprotawą znajdują się fragmenty murów obronnych zbudowanych z kamienia polnego i rudy darniowej, pozwalają odtworzyć formę średniowiecznych fortyfikacji. 

Szprotawa należy do powiatu żagańskiego w województwie lubuskim od 15 stycznia 1999 roku. Miasto posiada swoisty urok. Otoczone jest piękną zielenią z pięcioma parkami i jedenastoma mostami na rzekach Bóbr i Szprotawa. Ma własny hejnał skomponowany przez szprotawskiego muzyka (Zdzisława Głowackiego), odtwarzany z wieży ratusza dwa razy w ciągu doby.

Rys. 10. Fragment parku szprotawskiego

W pobliżu Szprotawy (w Piotrowicach) znajduje się najstarszy dąb w Polsce - Chrobry, liczy sobie prawie 800 lat.

Rys.9. Dąb „Chrobry”