Narodowy socjalizm i holokaust.pdf

Annegret Ehmann

Hanns-Fred Rathenow

Narodowy socjalizm i holocaust w edukacji historyczno-politycznej

Wyjaśnienie pojęć

Auschwitz było słowem-symbolem używanym bezpośrednio po zakończeniu wojny, a

potem znowu w latach 60. i 70. na oznaczenie zbrodni narodowosocjalistycznych,

zwłaszcza masowego zabijania na skalę przemysłową i ludobójstwa. Sprawozdania z

frankfurckiego procesu zbrodniarzy oświęcimskich, który odbył się w latach 1963 –

1965, po raz pierwszy dały większości Niemców konkretne wyobrażenie o tym, co po

dziś dzień kojarzy się ze słowem Auschwitz i które w dalszym ciągu używane jest w

charakterze metafory.

Pojęcia holocaust oraz szoah weszły do niemieckiego słownictwa dzięki tak właśnie

zatytułowanym filmom z lat 80.. Są to wyrazy obce, rozumiane w Izraelu i Niemczech

wyłącznie jako synonimy ludobójstwa popełnionego na Żydach. W literaturze

historycznej są stosowane jako terminy fachowe, bez dodatkowego wyjaśniania ich

sensu w danym kontekście. Przeważnie jednak oba pojęcia wykluczają z rozważań i

wspomnień inne aspekty nazistowskiej polityki ludobójczej, niezbędne dla

całościowego zrozumienia problemu:

- zabijanie osób upośledzonych fizycznie i umysłowo, nazywane eufemistycznie

eutanazją – pierwszy mord na masową skalę zaplanowany i zakamuflowany

na szczeblu państwowym przez narodowych socjalistów, a równocześnie wzór

dla metody rozszerzonej później na inne grupy dyskryminowane z powodów

rasowych

- eksterminacja Romów

- wymordowanie milionów osób spośród słowiańskiej ludności cywilnej w

ramach „Generalnego Planu Wschodniego”, tzn. strategii wojny

wyniszczającej w Europie Wschodniej.

Przede wszystkim Niemcy jako naród, z którego wywodzili się sprawcy, ale także ci,

którzy nie należeli do wymienionych grup ofiar, nie powinni określać wymordowania

Żydów mianem „ofiary całopalnej” (holocaust) lub „katastrofy” (szoah) – takie jest

bowiem adekwatne tłumaczenie tych metafor. Zawierają one skojarzenia religijne,

których nie wypada używać z innych perspektyw, zwłaszcza z punktu widzenia

społeczności sprawców. Obraz Żydów jako ofiary złożonej Bogu jest tak samo

niebezpiecznie fałszywy jak wyobrażenie, że masowy mord spadł na nich jako

katastrofa losowa.

Użycie tych terminów nie tylko wyklucza pamięć o innych ofiarach narodowego

socjalizmu, lecz także powoduje problematyczną hierarchizację ofiar. Jednocześnie

odsuwa na bok konieczność poznania wspólnego – mimo różnej roli politycznej

poszczególnych grup ofiar – ideologicznego uzasadnienia masowej zagłady.

Samo ludobójstwo nie jest nowoczesnym wynalazkiem, natomiast eksterminacja

określana mianem holocaust jest o tyle jego współczesną formą, ponieważ

okrucieństwa i bestialstwa tej masowej zagłady zostały popełnione w imieniu

ludzkości i cywilizacji przy użyciu najnowocześniejszych technologii, a właściwie były

one możliwe dopiero dzięki nim. Jest to najlepiej znane, najdokładniej zbadane i

najczęściej dyskutowane ludobójstwo, ponieważ dokonało się w środku Europy, która

miała za sobą wielowiekowy proces cywilizacyjny.

Specyfika tego nazistowskiego mordu na skalę masową i ludobójstwa polegała na

tym, że zaplanowała i popełniła je władza państwowa, która posiadała i

wykorzystywała nieograniczone uprawnienia, pozwalające jej definiować i wydzielać

część ludności jako osoby „nieodpowiednie”, „niebezpieczne”, „niepotrzebne” czy

„zbędne”, pozbawiać je praw i w konsekwencji fizycznie unicestwić.

W tym kontekście ambiwalentne jest również przejmowane czasem angielskie

pojęcie Holocaust Education , określane w niemczyźnie jako Holocaust-Erziehung ,

mimo że oba te pojęcia używane są w języku niemieckim coraz częściej. Historia

narodowego socjalizmu włącznie ze zbrodniami masowego mordu i ludobójstwa

nauczana jest w szkołach niemieckich jako integralna część historii Niemiec.

Wychowanie po Oświęcimiu , tytuł do dziś podstawowej dla pedagogiki rozprawy

frankfurckiego filozofa i socjologa Theodora W. Adorna z roku 1966, obejmuje jednak

znacznie więcej niż przekazywanie i przyswajanie wiedzy o Oświęcimiu. Autorowi

chodzi tu przede wszystkim o „wychowanie ku dojrzałości”. Według Adorna musi ono

rozwijać „siłę do refleksji, samookreślenia, odmowy współuczestnictwa”, żeby

Oświęcim się nie powtórzył. Pedagogiczna debata na ten temat w kraju sprawców i

ich potomków, udokumentowana na CD-ROM-ie, uwzględnia w sposób nieunikniony

wiele perspektyw i obejmuje szersze spektrum tematów niż w innych krajach. Musi

ona zawierać przede wszystkim rozrachunek ze sprawcami, tzn. również

emocjonalne uporanie się z problemem winy pokolenia rodziców i dziadków.

Polityka oświatowa po roku 1945

Polityka oświatowa w Niemczech po roku 1945 była reakcją na zbrodnie narodowego

socjalizmu i na początku pozostawała pod wyraźnym wpływem koncepcji

denazyfikacji i reedukacji, sformułowanej przez zwycięskie mocarstwa: USA, Związek

Radziecki, Wielką Brytanię i Francję. Po kapitulacji Trzeciej Rzeszy zwycięzcy, mimo

zupełnie odmiennych wzorców kulturowych, byli w znacznej mierze zgodni co do

tego, że demokratyzacja i moralna reedukacja Niemców jest równie ważna jak

zasadnicza reorganizacja Niemiec pod względem politycznym i ekonomicznym. Z

tego powodu zasadnicze znaczenie miało przekształcenie szkolnictwa. W latach

1945 – 1947 kulturalno-polityczne oddziaływanie USA i ZSRR w obu przypadkach

koncentrowało się coraz bardziej na własnej strefie wpływów. W zachodnich strefach

okupacyjnych Brytyjczycy i Francuzi pozostawili w dużej mierze rolę przywódczą

Stanom Zjednoczonym. Denazyfikację w strefach zachodnich i w radzieckiej strefie

okupacyjnej (SBZ) przeprowadzono w różny sposób. W SBZ wszyscy dawni

członkowie NSDAP zostali zwolnieni ze szczególnie ważnych ideologicznie

stanowisk w aparacie państwowym, jak system szkolnictwa, sądownictwo i

administracja, i otrzymali zakaz wykonywania zawodu, natomiast w strefach

zachodnich zwolnieni początkowo urzędnicy mogli być ponownie zatrudniani w

służbie publicznej po przeprowadzeniu postępowania denazyfikacyjnego, a

zwłaszcza po powstaniu Republiki Federalnej Niemiec w 1949 roku. Wspólna

polityka skończyła się wraz z rozpoczęciem zimnej wojny i konfrontacji Wschodu z

Zachodem. W obu powojennych państwach niemieckich – Republice Federalnej

Niemiec, założonej 23 maja 1949 roku, i Niemieckiej Republice Demokratycznej,

utworzonej 7 października 1949 roku – rozwinęły się odmienne kultury polityczne.

Podczas gdy w Republice Federalnej, która odcinając się od narodowego socjalizmu

i komunizmu, uważała się za prawną następczynię Rzeszy Niemieckiej, rozumienie

demokracji pociągało za sobą antytotalitaryzm, Niemiecka Republika Demokratyczna

uznała się za nowe państwo, wywodzące swą legitymację państwową jedynie z

antyfaszystowskiego ruchu oporu.

Także dziesięć lat po pokojowej rewolucji w NRD, upadku muru berlińskiego jesienią

1989 roku i zjednoczeniu obu państwa niemieckich 3 października 1990 roku,

antagonizm ten oddziałuje w dalszym ciągu. Proces kulturowego, politycznego i

mentalnego zjednoczenia wcale nie został zakończony.

Reorientacja i reedukacja

Zdaniem aliantów niemiecki system oświatowy zawiódł, ponieważ wspierał ideologię

narodowosocjalistyczną. Dlatego w centrum amerykańskiej polityki reedukacyjnej

znajdowała się reforma obcego jej trójczłonowego systemu szkolnego – produktu

XVIII- i XIX-wiecznego autokratycznego państwa stanowego – który został uznany za

potężną przeszkodę w demokratyzacji. Partnerskie stosunki między nauczającymi a

uczącymi się, praca w małych grupach nad konkretnymi projektami,

pozaprogramowe formy aktywności oraz udział uczniów i rodziców w decyzjach

administracyjnych zdarzały się w niemieckich szkołach bardzo rzadko albo nie

występowały wcale. Zgodnie z amerykańskim rozumieniem demokratyczna

pedagogika była równoznaczna z wychowaniem egalitarnym, które w założeniu, w

przeciwieństwie do elitarnego systemu niemieckiego, otwierało przed osobami

zaradnymi i pracowitymi szanse społecznego awansu. Demokracja wymaga ciągłej

edukacji, popierania krytycznego myślenia i przekazywania podstawowych wartości

wszystkim członkom społeczeństwa. W celu wdrożenia do zachowań

demokratycznych amerykańska koncepcja reformy szkolnictwa przewidywała więc

wprowadzenie, na wzór Stanów Zjednoczonych, jednolitego systemu szkolnego, w

którym główny nacisk miał padać na metody nauczania i edukację społeczną zamiast

na intelektualny przeważnie przekaz wiedzy. Zamiary te spotkały się z gwałtownym

sprzeciwem przede wszystkim ze strony niemieckich pedagogów gimnazjalnych i

wykształconego mieszczaństwa. Ponieważ reforma nie była zarządzona odgórnie,

lecz miała być przeprowadzona przez samych Niemców, konflikt – między innymi z

powodu zmiany sytuacji politycznej w okresie zimnej wojny – skończył się tym, że w

Niemczech Zachodnich reforma szkolnictwa nie doszła do skutku i przywrócono

dawny system trójczłonowy. Większość ludności odbierała program reedukacji jako

poniżanie narodu przez zwycięskie mocarstwa, a wielu Niemców uważało, że góruje

nad okupantami pod względem kulturalnym.

Kościoły a kwestia winy

Za instytucję przymusu uważano początkowo nawet założone w latach 1948 – 1949

przez amerykańskie władze okupacyjne Towarzystwo Współpracy Chrześcijańsko-

Żydowskiej, które miało rozwijać szacunek dla innych religii i kultur oraz przyczyniać

się do zwalczania antysemityzmu i rasizmu. Obecnie jest ono znane i uznane w całej

Republice Federalnej za sprawą organizowanego corocznie Tygodnia Braterstwa, jak

również przyznawanego osobom i organizacjom urzeczywistniającym tę ideę Medalu

Bubera i Rosenzweiga. W stuttgarckiej deklaracji o przyznaniu się do win przez

Ewangelicki Kościół w Niemczech (EKiD) z 18 i 19 października 1945 roku, która była

warunkiem ponownego przyjęcia do wspólnoty kościołów i została uchwalona po

burzliwych kontrowersjach, zabrakło wzmianki o wymordowaniu milionów Żydów.

Dopiero w 1948 roku, między innymi po apelu przywódców zagranicznych kościołów,

EKiD wydał odpowiednie oświadczenie. Podczas gdy zwłaszcza liberalno-światła

część Kościoła protestanckiego, poprzez podjęcie tematu niemieckiej winy i religijne

odniesienia do jednostkowości Auschwitz, oddziaływała na środowisko polityczne w

Niemczech w sposób znacznie wykraczający poza granice wyznaniowe, Kościół

katolicki do 1960 roku żył mitem, iż sprawdził się jako najsilniejsza grupa oporu

przeciwko narodowemu socjalizmowi. Dopiero 31 stycznia 1979 roku pod wrażeniem

filmu Holocaust sekretariat Konferencji Biskupów Niemieckich zajął stanowisko w

kwestii prześladowania Żydów, a z jeszcze większym opóźnieniem, bo dopiero pod

koniec lat 90., Watykan dokonał krytycznego rozrachunku swojej roli i stosunku do

Żydów w okresie między 1933 a 1945..

Reforma szkolnictwa na wzór socjalistyczny

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: