Leksykon lektur-Sienkiewicz Henryk.pdf

HENRYK SIENKIEWICZ

Ur. 1845 w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, zm. 1916 w Vevey, w Szwajcarii.

Powieœciopisarz, nowelista, publicysta.

Jego utwory w kraju stale osi¹gaj¹ wysokie nak³ady, a Quo vadis? Powieœæ

z czasów Nerona przet³umaczono na ponad czterdzieœci jêzyków. Wiêk-

szoœæ jego powieœci zekranizowano.

Urodzi³ siê w zubo¿a³ej rodzinie szlacheckiej, wywodz¹cej siê z Tatarów

osiad³ych na Litwie w XV i XVI w. Po ukoñczeniu gimnazjum w Warszawie

studiowa³ w Szkole G³ównej, najpierw na wydziale medycznym, póŸniej fi-

lologicznym. Debiutowa³ jako student w 1869 r. w „Przegl¹dzie Tygodnio-

wym”. Po studiach obj¹³ w „Gazecie Polskiej” w 1873 r. sta³y felieton Bez

tytu³u, a w 1875 r. cykl Chwila obecna. Od 1874 r. prowadzi³ dzia³ literac-

ki w „Niwie”.

W 1881 r. o¿eni³ siê z Mari¹ Szetkiewiczówn¹, która po czterech latach

zmar³a na gruŸlicê. Z tego ma³¿eñstwa mia³ dwoje dzieci. W 1893 r. wzi¹³

œlub z Mari¹ Wo³odkowiczówn¹ z Odessy, zwi¹zek ten jednak w 1895 r. za-

koñczy³ siê na jej wniosek rozwodem. W 1904 r. o¿eni³ siê ze znan¹ mu od

1888 r. Mari¹ Babsk¹. Od 1875 r. jego ¿ycie obfitowa³o w podró¿e. Wê-

drowanie na wielk¹ skalê zacz¹³ w latach 1876–1878, gdy na koszt „Gaze-

ty Polskiej” odby³ podró¿ do Stanów Zjednoczonych (pisa³ stamt¹d Listy

z podró¿y do Ameryki). Po powrocie do Europy zatrzyma³ siê na jakiœ czas

w Pary¿u. By³ tak¿e w Rzymie, Neapolu, Atenach i Konstantynopolu, a na-

wet uczestniczy³ w wyprawie do Afryki (tam wprawdzie ustrzeli³ dwa hipo-

potamy, ale i zachorowa³ na febrê). Efektem tej ostatniej s¹ Listy z Afryki.

Ka¿dego roku wielokrotnie zmienia³ miejsca pobytu. Stylu ¿ycia nie zmieni³

nawet po otrzymaniu pa³acyku i maj¹tku ziemskiego w Oblêgorku ko³o

Kielc w 1900 r. – daru ze sk³adek czytelników.

Uczestniczy³ w licznych komitetach spo³ecznych w ró¿nych czêœciach kraju

i za granic¹, zw³aszcza po otrzymaniu w 1905 r. Nagrody Nobla za Quo va-

dis? Po napisaniu Trylogii sta³ siê najlepiej zarabiaj¹cym pisarzem polskim

(za prawo jej wznawiania przez dwadzieœcia lat otrzyma³ od wydawcy

70 tys. rubli). By³ cz³owiekiem zamo¿nym (Oblêgorek wart by³ oko³o 70 tys.

rubli, Nagroda Nobla mia³a w 1905 r. wartoœæ oko³o 100 tys. rubli).

Po wybuchu I wojny œwiatowej wyjecha³ z Oblêgorka poza teren dzia³añ

wojennych. Zamieszka³ w Szwajcarii. Tu stan¹³ na czele komitetu pomocy

dla ofiar wojny w Polsce. Umar³ na obczyŸnie, a jego prochy sprowadzono

do Polski i z³o¿ono w katedrze œw. Jana w Warszawie.

Napisa³ m.in.: Humoreski z teki Worszy³³y, opowiadania Szkice wêglem,

Janko Muzykant, Zpamiêtnika poznañskiegonauczyciela, Za chlebem, Bar-

tek Zwyciêzca, Latarnik, Wspomnienie z Maripozy, Sachem. Popularnoœæ

przynios³y mu powieœci historyczne Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wo³o-

dyjowski, Quo vadis?, Krzy¿acy. Ponadto jest autorem obyczajowych po-

wieœci wspó³czesnych Bez dogmatu, Rodzina Po³anieckich, a tak¿e jednej

z najpopularniejszych powieœci dla m³odzie¿y – Wpustyni iwpuszczy.

388

Henryk Sienkiewicz

POTOP

Geneza

Dzie³o ukazywa³o siê w odcinkach w warszawskim „S³owie” i wielkopolskim

„Dzienniku Poznañskim”. W ten sposób wszystkie zabory poznawa³y jedno-

czeœnie now¹ powieœæ. Ksi¹¿kowe wydanie Potopu wysz³o spod pras drukar-

skich w szeœciu tomach w paŸdzierniku 1886 r.

Historia w powieści

Przed napisaniem powieœci pisarz zapozna³ siê z histori¹ szwedzkiego „poto-

pu”. Studiowa³ pamiêtniki, listy, kroniki, herbarze, notatki, prace historyczne;

wplót³ do tekstu literackiego autentyczne przemówienie Zamojskiego do za-

konników jasnogórskich, fragmenty listów Janusza Radziwi³³a do Bogus³awa.

Z PamiêtnikówJana Chryzostoma Paska zaczerpn¹³ obrazy pojedynków, burd,

scen wojennych i zwroty staropolskie. Wzorowa³ siê na stylu i jêzyku Paska.

G³ówny bohater powieœci Andrzej Kmicic to postaæ na po³y historyczna. Pasek

w swych Pamiêtnikach pisa³, ¿e w 1658 r. pu³kownik Samuel Kmicic „¿o³nierz

dobry” faktycznie s³u¿y³ w wojsku litewskim pod hetmanem Sapieh¹. Dosta³

siê do niewoli rosyjskiej, sk¹d uwolni³ go Czarniecki. Pozosta³e wydarzenia

z ¿ycia bohatera, jak i nowe imiê to fikcja literacka.

Recepcja

Drukowane w odcinkach od 2 maja 1883 do 1 lutego 1884 r. przyjmowane

by³o z rosn¹cym entuzjazmem przez czytelników Ogniem i mieczem i œwiad-

czy³o o tym, ¿e Sienkiewicz utrwala swoj¹ pozycjê autora znakomitych powie-

œci historycznych. Wielbiciele poprzedniej powieœci, pokazuj¹cej krwawe dzie-

je konfliktu polsko-ukraiñskiego w po³owie XVII w., otrzymali kolejn¹ dawkê

balsamu krzepi¹cego polskie serca. Autor Potopu wznowi³ bowiem krytyko-

wan¹ przez pozytywistów lekcjê patriotyzmu „batalistycznego”. Nawi¹za³ do

tradycji staropolskich, wed³ug których g³ówn¹ si³¹ narodu by³a szlachta, a wa¿-

n¹ ideologi¹ sarmatyzm. Nastêpne czêœci wielotomowego cyklu o XVII w.

(o wojnie ze Szwedami i o walkach na pograniczu polsko-tureckim) drukowa-

nego w trzech zaborach jednoczeœnie – Potop i Pan Wo³odyjowski (1884–

1888) – ugruntowa³y powszechn¹ s³awê Sienkiewicza jako ulubieñca publicz-

noœci i „krzepiciela serc”.

Niezwyk³ej popularnoœci twórcy Trylogii i Quo vadis? od pocz¹tku towa-

rzyszy³ dwug³os w œrodowisku krytyków, pisarzy i badaczy literatury. Zwolen-

389

Henryk Sienkiewicz

nicy jego pisarstwa – od Stanis³awa Tarnowskiego w XIX w. po Juliana Krzy¿a-

nowskiego w 2. po³owie XX w. – powo³ywali siê na plebiscyt publicznoœci, ar-

gumenty patriotyczne i mistrzostwo artystyczne. Przeciwnicy kwestionowali

ideowe i intelektualne wartoœci jego utworów, pisali o wybielaniu szlachetczy-

zny i innych zafa³szowaniach obrazu spo³eczeñstwa, o jednostronnoœci prze-

s³añ wychowawczych, niedostatku g³êbi psychologicznej i bezradnoœci wobec

problematyki filozoficznej, obchodz¹cej cz³owieka nowo¿ytnego. Podnosili te¿

nadmierne wykorzystywanie stereotypów literackich. W nurcie krytycznym

mo¿na znaleŸæ nazwiska m.in. Boles³awa Prusa, Aleksandra Œwiêtochowskie-

go, Stanis³awa Brzozowskiego, Witolda Gombrowicza i Czes³awa Mi³osza.

Konwencja

W powieœciach historycznych szed³ Sienkiewicz tropem ró¿nych tradycji. Ko-

rzysta³ z nich pomys³owo (czerpa³ ze Ÿróde³ literackich i historycznych) i efek-

townie (doœwiadcza³ obyczajów niejako z autopsji, wizytuj¹c liczne dwory

i dworki). Od Waltera Scotta przej¹³ zwyczaj sytuowania postaci i fabu³ fikcyj-

nych (romansowych, przygodowych) na pierwszym planie powieœciowym,

a w tle faktycznych wydarzeñ historycznych i bohaterów. Fikcyjne postaci lo-

kowa³ wœród rzeczywistych wojen i postaci dziejowych (w³adców, wodzów,

dostojników pañstwowych).

Barwne postaci, patos i optymistyczn¹ wymowê zdarzeñ zawdziêcza³ tra-

dycji eposu, od Homera poczynaj¹c, na Panu Tadeuszu koñcz¹c. Z mesjani-

zmu staropolskiego i romantycznego zaczerpn¹³ ideê czuwania Opatrznoœci

nad przebiegiem dziejów. Chêtnie korzysta³ z gawêd romantycznych, zw³a-

szcza w sferze stylu. O niepodrabialnej urodzie stylu Sienkiewicza do dziœ

badacze mówi¹ jako o kunszcie „pierwszorzêdnego pisarza literatury drugo-

rzêdnej”.

Od Dumasa ojca autor Potopu nauczy³ siê tempa akcji i budowania napiêæ

w czasoprzestrzeni awanturniczo-przygodowej. Pod tym wzglêdem pisarstwo

historyczne Sienkiewicza znakomicie odœwie¿a³o repertuar takich motywów, jak

rywalizacje, pojedynki, zasadzki, porwania, rozstania, fortele, niespodziewane

ocalenia, ucieczki, poœcigi, przebieranki, mistyfikacje, znaki wró¿ebne itp.

W zakoñczeniu TrylogiiSienkiewicz zaakcentowa³, ¿e pisa³ j¹ ku pokrzepie-

niu serc. Krzepienie to wyra¿a³o siê jednak faworyzowaniem czynów rycer-

skich kosztem pracy i nauki oraz stronniczoœci¹ ujmowania swoich i obcych.

Swoi, tzn. rycerze polscy i katolicy – acz nie s¹ bezgrzeszni i nie brak wœród

nich ludzi s³abych, zdecydowanie przewy¿szaj¹ innowierców i obce narody

(mo¿e poza postaci¹ Ketlinga czy Brauna). W starciu z muzu³mañskim (turec-

kim, tatarskim) Wschodem Polacy pe³ni¹ misjê bycia przedmurzem chrzeœci-

jañstwa. Sienkiewicz wysuwa³ katolick¹ religijnoœæ polsk¹ i tradycjê wojskow¹

na plan pierwszy, w nich lokowa³ nadzieje na heroiczn¹ przysz³oœæ.

390

Henryk Sienkiewicz

Kompozycja

Akcja powieœci obejmuje lata 1655–1656, co uwypukla charakter informacyj-

no-poznawczy utworu i scala go kompozycyjnie. Wydarzenia s¹ skondenso-

wane, to je urealnia i nadaje im odpowiednie tempo. W powieœci dominuje

motyw podró¿y, rodzaj sarmackiej odysei wype³nionej kolekcj¹ heroicznych

prób g³ównego bohatera. Wêdrówka umo¿liwia autorowi wprowadzenie ró¿-

norodnych wydarzeñ historycznych i znacznie rozszerza spo³eczne i kulturowe

t³o powieœci.

Czynnikiem spajaj¹cym fabu³ê s¹ dwa przeplataj¹ce siê wzajemnie i powi¹-

zane w¹tki:historyczno-polityczny (przebieg najazdu szwedzkiego oraz doko-

nuj¹cy siê w zwi¹zku z nim rozk³ad moralny spo³eczeñstwa polskiego i stop-

niowe jego odradzanie siê) oraz romansowy, oparty na strukturze trójk¹ta

(polski oficer, Kmicic, kocha kobietê, Oleñkê, któr¹ porywa konkurent, zapa-

trzony na kulturê zachodniej Europy Bogus³aw Radziwi³³. Na przeszkodzie m³o-

dym staj¹ trudnoœci wynikaj¹ce z ró¿nic charakterów obojga oraz z powik³añ

politycznych).

Powieœæ rozpoczyna siê od spraw romansowych, a wiêc stopniowego po-

garszania siê dobrych stosunków miêdzy Kmicicem a Oleñk¹ oraz jej opieku-

nami – szlacht¹ laudañsk¹. Kmicic jest ju¿ nawet bliski ca³kowitego upadku

moralnego, gdy ratuje go podjêcie s³u¿by u hetmana Janusza Radziwi³³a. Jest

to pierwszy punkt zwrotny w jego dziejach.

Nieco póŸniej zawi¹zuje siê skomplikowany w¹tek historyczno-polityczny.

Odt¹d oba w¹tki rozwijaj¹ siê równolegle. Upadek moralny Kmicica, jego po-

lityczna hañba zbiega siê z upadkiem moralnym ogó³u obywateli. Potem roz-

poczyna siê akt poprawy bohatera i – w tle – ca³ego narodu. Odrodzenie i re-

habilitacja Kmicica oznacza te¿ odrodzenie moralne spo³eczeñstwa polskiego.

Akcja toczy siê bardzo szybko, nieustannie przyci¹ga uwagê czytelnika

dziêki wprowadzeniu do fabu³y nag³ych katastrof i równie zaskakuj¹cego ich

rozwi¹zania. Kapitaln¹ postaci¹ – jak w ca³ej trylogii – jest Zag³oba: warcho³

i rezolut zarazem, pijanica i cz³owiek prawy. Mentor wielu zdarzeñ, niekiedy

jedyny sprawiedliwy, który ma odwagê nazywaæ rzeczy po imieniu, czasem

z powodu mi³oœci w³asnej.

Świat przedstawiony

Czas i miejsce akcji

Czas akcji jest w Potopiedok³adnie okreœlony, historyczny, to lata 1655–1657.

Akcjê Potopu rozpoczyna przyjazd Kmicica do Wodoktów w oœwiadczyny.

Wype³niaj¹ j¹ dwa lata wojenne – potyczki, bitwy i wojny ze Szwedami. Akcja

toczy siê na wielu teatrach wojny: na Litwie, w okolicach Warszawy, w Wielko-

391

Henryk Sienkiewicz

polsce, na Œl¹sku i w Ma³opolsce. Koñczy siê scen¹ rehabilitacji bohatera w Upi-

cie – podczas odczytania listu króla Jana Kazimierza do szlachty i obywateli Lau-

dy. Kmicic zosta³ wówczas przedstawiony jako bohater wojenny.

Fabuła

Akcja prowadzona jest œciœle wed³ug walterscottowskich za³o¿eñ: porwania,

ucieczki, przebrania, pojedynki, zawieszanie w¹tków w momencie najwiêksze-

go napiêcia.

Tê dynamiczn¹ budowê powieœci Sienkiewicz powi¹za³ z trzema ujêciami

kompozycyjnymi: stopniowaniem napiêcia, kontrastem, zaskakuj¹cym roz-

wi¹zaniem. W 1654 r. Bohdan Chmielnicki podda³ siê Rosji, co sta³o siê przy-

czyn¹ wojny polsko-rosyjskiej. Dwie potê¿ne armie rosyjskie wkroczy³y

w tym¿e roku na Litwê i Bia³oruœ. Historiê przywo³uje Sienkiewicz, nazywaj¹c

j¹, ze wzglêdu na cenzurê carsk¹, wojn¹ z Septentrionami, z Chowañskim itp.

Herakliusz Bilewicz, przedstawiciel mo¿nego rodu ¿mudzkiego przekaza³ testa-

mentem maj¹tek wnuczce Aleksandrze, oddaj¹c j¹ zarazem pod opiekê szlachty

laudañskiej i wyznaczaj¹c na mê¿a Andrzeja Kmicica, któremu zapisa³ wieœ Lubicz.

W styczniu 1655 r. m³ody chor¹¿y orszañski zaprezentowa³ siê w Wodok-

tach. Panna i rycerz zapa³ali wzajemn¹ mi³oœci¹. Pobyt Kmicica w Lubiczu by³

pe³en pijatyk, rozpusty, ³¹czy³ siê z dewastacj¹ starodawnego dworku – pijani

kompani Kmicica wraz z bohaterem strzelali do portretów Bilewiczów. Zatarg

z Butrymami (kompani Kmicica sprowokowali konflikt ze szlachciankami

w karczmie, za co zostali œmiertelnie poranieni) skutkowa³ strasznym odwetem

– Kmicic napad³ na mieszkañców Wo³montowicz, pomordowa³ ich i spali³ ich

domy. Oleñka ukry³a go przed poœcigiem Butrymów, ale – ju¿ bezpiecznego

– oddali³a, zrywaj¹c zarêczyny. Kmicic z desperacji zdecydowa³ siê porwaæ

piêkn¹ pannê. Pu³kownik Wo³odyjowski, li¿¹cy rany wœród szlachty laudañ-

skiej, pokona³ w pojedynku Kmicica. Dostrzeg³ jednak wielk¹ mi³oœæ m³odych.

Postanowi³ pomóc niesfornemu oficerowi w odzyskaniu reputacji, gdy¿ wios-

n¹ 1655 r. Szwedzi pod wodz¹ Wittenberga napadli na Polskê i do walki z ni-

mi brakowa³o oficerów z doœwiadczeniem Kmicica.

Szwedzi wykorzystali konflikt polsko-rosyjski. Pierwsze uderzenie skiero-

wali na Wielkopolskê. Wojskom szwedzkim towarzyszy³ podkanclerzy koronny

Hieronim Radziejowski, skazany na banicjê za intrygowanie przeciw królowi

Janowi Kazimierzowi (uciek³ w 1652 do Szwecji i z zemsty namawia³ Szwedów

do ataku na Polskê). Pierwszym aktem Potopu jest kapitulacja pod Ujœciem

(wojewoda poznañski Krzysztof Opaliñski w towarzystwie Radziejowskiego

i Wirtza przekazali królowi szwedzkiemu Karolowi Gustawowi w³adzê nad

Wielkopolsk¹). Król Jan Kazimierz, nie zdo³awszy nak³oniæ pospolitego rusze-

nia do walki z najeŸdŸc¹, ruszy³ w kierunku Krakowa, powierzaj¹c obronê Ste-

fanowi Czarnieckiemu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: