Prawo karne                                                                                                                              

Prof. dr hab. Aleksander Tobis

Prof. dr hab. Eugeniusz Kunze

1.      Pojęcie prawa karnego

Zespół stanowiący system norm określający:

·         jakie czyny człowieka są przestępstwami

·         na jakich zasadach człowiek ponosi odpowiedzialność za popełnienie tych przestępstw

·         jakie kary i inne środki odpowiedzialności karnej stosuje się wobec sprawców przestępstw

Zostaje powołane do życia przez państwo (jego instytucje). Państwo ma obowiązek wobec obywateli, aby zachować porządek w funkcjonowaniu życia społecznego, na nim spoczywa obowiązek karania za czyny sprzeczne z normami prawa karnego (ius utendi).

Prawo karne wkracza we wszystkie dziedziny życia, nawet takie. Które nie są przez państwo normowane (np. zwyczaje, religie).

Wkraczanie prawa karnego następuje, gdy mamy do czynienia z poważnym niebezpieczeństwem naruszenia dobra stosunków społecznych lub, gdy doszło do ich naruszenia.

·         prawo karne ma charakter imperatywny – nakazujący – zespół norm bezwzględnie obowiązujący adresatów

·         realizacja p.k. zawiązana jest z tzw. Dyspozycyjnością – nie jest zależna od czyjeś woli, decyzji

·         nakazujący lub zakazujący charakter norm wynika z tego, że czyny, które naruszają p.k. są społecznie szkodliwe

·         jest to prawo o charakterze oceniającym, wartościującym ludzkie zachowania

·         prawo autonomiczne – nie służy do wymuszania posłuchu w drodze zagrożenia karami dla reguł zawartych w innych dziedzinach prawa

·         posiada duży stopień ingerencyjności w dobra ludzkie (osobiste)

2.      Funkcje prawa karnego

·         ochronna – ma chronić system stosunków społecznych, ekonomicznych, politycznych, interesy indywidualne, wartości grupowe, ogólne przed zamachami, atakami, destrukcją, szkodami wywołanymi przez ludzkie zachowania

·         zapobiegawcza – ograniczająca popełnianie przestępstw – wyraża się przez zagrożenie karą czynów uznanych za przestępstwo, zastosowanie kary, gdy ktoś popełnił przestępstwo, wykonanie, realizacja kary

·         poszukiwania osiągania sprawiedliwości – sprawiedliwościowa konieczność rozliczenia sprawcy z popełnionego przestępstwa wobec społeczeństwa, opiera się ona na założeniu, że za złe czyny sprawcę spotyka kara, a za dobre nagroda

·         gwarancyjna – mechanizmy zabezpieczające obywateli przed zbyt daleko idącymi konsekwencjami kary, a zwłaszcza, gdy trzeba chronić przed niesłusznym lub niepotrzebnym postawieniem człowieka w stan oskarżenia

·         humanitaryzm stosowania prawa karnego – poszanowanie człowieka, jego godności, oszczędzanie cierpień.

Podział prawa karnego

Prawo karne a nauki pokrewne

Historia prawa karnego

Źródła prawa karnego

Struktura przepisów

Wykładnia przepisów

Zakres obowiązywania ustawy karnej

Łączniki między czynem a ustawa:

1. Czas obowiązywania ustawy karnej

Żeby ustalić czas trzeba najpierw ustalić ramy czasowe obowiązywania ustawy.

Ustawa karna zaczyna obowiązywać:

·         kiedy sama określa początek swojego obowiązywania

·         kiedy nie określa swego początku, ale występują inne przepisy określające go

Termin końcowy:

·         kiedy sama ustawa uchyla poprzednio obowiązującą (może polegać na wyraźnej derogacji, w sposób dorozumiany – lex posteriori derogat legi priori)

·         upływ czasu – kiedy ustawa sama wyznaczała termin końcowy swego obowiązywania

·         niestosowanie ustawy

Kolizje ustaw karnych w czasie

Dotyczą sytuacji, gdy czyn przestaje być przestępstwem lub, gdy staje się przestępstwem

1. kolizja między czasem popełnienia czynu (dzień) i czasem wyrokowania (dzień) – w międzyczasie zmieniają się przepisy

     czas popełnienia                                                                      czas wyrokowania

1. 1. czyn nie jest przestępstwem                                          jest przestępstwem
   2. czyn jest przestępstwem                                                        nie jest przestępstwem
   3. czyn był przestępny                                                        jest przestępny nadal i ta sama sankcja
   4. czyn był przestępny sankcja łagodniejsza              jest przestępstwem sankcja surowsza
   5. czyn był przestępstwem surowsza sankcja              jest przestępny sankcja łagodniejsza

Art. 4 §1 k.k.

Lex ceberior retro non agit – nie działa wstecz ustawa surowsza

Lex unitar retro agit – ustawa korzystniejsza dla sprawcy działa wstecz

Koncepcja doktrynalna – jest za literalnym brzmieniem – porównywaniem go w tekstach ustaw. Powinno ono rozstrzygnąć

Koncepcja SN – należy tłumaczyć pojęcie względniejszej ustawy w wyniku konkretnej sytuacji sprawcy – i wybrać tę, która daje łagodniejsze sankcje dla sprawcy.

Należy stosować tylko jedną ustawę, nie wolno mieszać.

Kolizje między czasem wyrokowania a czasem wykonania

Art. 4 § 2-4 k.k.

Czas popełnienia przestępstwa

Art. 6 k.k.

Wyjątek – czas liczy się od skutku ( a nie od zachowania) Art. 101 §1 k.k.

Wyjątki od stosowania ustawy łagodniejszej:

·         ściganie zbrodni hitlerowskich – lex retro non agit na niekorzyść sprawców

·         przedawnienie niektórych przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych w okresie 01.01.1944-31.12.1981 (podlegają przedawnieniu dopiero od 01.01.1990), (nie ma stosowania Art. 4 §1 k.k.) – stosuje się Art. 9 §1 przepisów wprowadzających k.k.

2.      Miejsce obowiązywania ustawy:

Rozstrzygnięcie kryterium miejsca – Art. 5 k.k.

Miejsce popełnienia czynu – Art. 6 §2 k.k.

1. przestępstwo dystansowe – Art. 6 §2 k.k. – zastosowanie odnosi się do skutków
2. przestępstwo tranzytowe – Art. 6 §2

3.      Obywatelstwo sprawcy i charakter przestępstwa a obowiązywanie ustawy karnej

Dotyczy popełnienia przestępstwa poza terytorium RP

Jest zasadą, że polska ustawa karna ma zastosowanie do obywatela polskiego, za przestępstwo musi być ten czyn uznawany w miejscu popełnienia przestępstwa (bez tego warunku ściga się funkcjonariuszy publicznych popełniających przestępstwo w związku z pełnioną funkcją, osoby popełniające przestępstwo w miejscu nie podlegającym żadnej władzy, przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu zewnętrznemu i wewnętrznemu RP, przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym za granicą, przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym, przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec osoby sprawującej urząd polski, przestępstwa ścigane na mocy umów międzynarodowych).

Cechy przestępstwa:

1. Możliwość przypisania przestępcy winy (czyn musi być zawiniony)

Teorie winy:

·         Psychologiczne – akcentują związek przeżyć psychicznych człowieka z popełnionym czynem:

Ø      Teoria woli – winien był ten, jeżeli stwierdzono w jego przeżyciach psychicznych przeżycia wolicjonalne

Ø      Teoria wyobrażenia – nacisk na elementy przeżyć intelektualnych

Ø      Teoria motywacji – analiza motywów działania

Ø      Teoria prawdopodobieństwa – najważniejsza jest wola wywołania skutku

·         Normatywne – podstawa powstania: zarzuty pod adresem teorii psychologicznych – nie uzasadniały one tych form winy, w których brak przeżyć psychicznych, istnieją trudności dowodowe w odtwarzaniu przeżyć ludzkich po fakcie (ex post)
Teorie normatywne – powstały w Niemczech XIX/XX wieku – cechą charakterystyczną jest to, że negują winę jako stosunek psychiczny sprawcy do czynu, nie jest istotne, że sprawca chciał, przewidywał, godził się itd., lecz, że nie powinien był chcieć, godzić się, dążyć itd. Jeżeli jednak do tego doszło, to z tego powodu należy sprawcy uczynić zarzut, albo ujemnie ocenić decyzję woli. Winą jest więc zarzucalność oparta na uznaniu za naganny czyn popełniony przez sprawcę.
Normatywiści sformułowali jednak warunki uznania czynu za naganny:

·         Sprawca jest poczytalny

·         Działa umyślnie albo nieumyślnie

·         Czyn popełniony został w normalnej sytuacji motywacyjnej (im sytuacja motywacyjna jest mniej normalna tym mniejszy powód do zarzucalności i przypisania winy)
Kryteria oceny sytuacji motywacyjnej (jej normalności):

·         Stwierdzenie, czy sprawca starał się dochować norm obowiązku, normy obowiązku są wyznacznikiem normalności sytuacji, wśród tych norm granicę stanowią normy słuszności (sytuacja motywacyjna nie jest normalna jeżeli sprawca działa pod naciskiem obowiązku)

·         Zachowanie norm prawa (badać trzeba, czy norma indywidualna zezwala na podjęcie decyzji czynu)

·         Normy samozachowawcze (badać trzeba, czy w grę wchodzą obciążenia samozachowawcze człowieka w określonych okolicznościach działania)

Odmianą teorii normatywnej jest tzw. czysta teoria normatywna, która charakteryzuje zwolenników finalnej teorii czynu. Finaliści twierdzili, że czyn stanowi kategorię ontologiczną i z tej racji w jego skład, a nie w skład winy wchodzą fakty psychiczne. Czyn stanowi nierozerwalną całość psychofizyczną. Winę stanowi tu sam ujemny osąd wartościujący, jednorazowe ujemne nastawienie do porządku prawnego, które legło u podstaw decyzji sprzecznego zachowania. Jeśli taki czyn jest bezprawny to staje się zarzucalny, jednak pod warunkiem, że występuje dojrzałość biologiczna sprawcy, występuje normalna sytuacja motywacyjna, występuje co najmniej możliwość rozpoznania przez sprawcę bezprawnego charakteru czynu. Winą jest sama zarzucalność – czysta zarzucalność.

Wina polega na zarzucie, który czyni się sprawcy, dlatego, że dopuścił się bezprawia, choć zdolny był do opowiedzenia się po stronie prawa.

Wina jest węzłem psychologicznym, który należy każdorazowo rozsupłać.

Podstawą przypisania winy jest stwierdzenie umyślności bądź nieumyślności popełnienia czynu (art. 9 kk)

Umyślność i nieumyślność nie są obecnie samodzielnymi aktami zawinienia.

Art. 9 § 1

Dwie formy umyślności:

-          zamiar bezpośredni – dolus directus

-          zamiar ewentualny – dolus eventualis

Art. 9 § 2

Formy nieumyślności:

Brak zamiaru > nie ma odniesienia do przeżyć intelektualnych i emocjonalnych.

Musi zachodzić:

-          niezachowanie ostrożności

-          przewidywania możliwości popełnienia czynu

-          możliwość przewidywania popełnienia czynu/przestępstwa

dwie formy:

-          nieostrożność świadoma

-          nieostrożność nieświadoma

USTAWOWE ZNAMIONA PRZESTĘPSTWA

1.      Znamiona przedmiotu ochrony

a)      ogólny przedmiot ochrony – wartości społeczne, które zasługują na objęcie ochroną prawa karnego – interes państwa, dobro ogółu

b)     rodzajowy przedmiot ochrony – pogrupowanie przestępstw – bliskość rodzajowa decyduje o tym, gdzie w kk znajduje się przepis (np. ochrona życia i zdrowia)

Rozdziałów chroniących rodzajowo pogrupowane dobra jest w kk 23, ale rozdział 22 zawiera przepisy, które nie znalazły miejsca gdzie indziej, a 23 dotyczy wojska

Niektóre dobra są chronione w różnych rozdziałach – nie występuje pełna rozłączność

c)      bezpośredni przedmiot ochrony – jest zazwyczaj określany przez przepisy kształtujące dany typ przestępstwa

2.      Znamiona strony przedmiotowej przestępstwa

a)      sposób zachowania się sprawcy – sposób popełnienia znamiona przestępstwa – zwane są także znamionami czasownikowymi

b)     znamiona przedmiotu czynu zwanego też przedmiotem wykonawczym – bywają nimi przedmioty materialne, ale także dobra niematerialne

c)      znamiona użytych środków – np. broń palna, nóż

d)     znamiona okoliczności – znamiona czasu popełnienia przestępstwa, miejsca i sytuacji – spełniają one rolę bądź konstytutywną (warunek sine qua non), bądź wpływają na podwyższenie lub obniżenie karalności

e)      znamiona skutku – są z reguły powiązane z przedmiotem wykonawczym – dotyczy tylko części przestępstw

Nie wszystkie z wymienionych grup znamion występują w każdym przestępstwie – chodzi o punkty b, c, d – zmieniają się; zawsze występuje a, w większości także e.

3.      Znamiona podmiotu popełniającego przestępstwo

Zaimek „kto” oznacza, że odpowiadać za popełnienie przestępstwa może każdy człowiek, jeśli nie istnieją inne okoliczności wyłączające

4.      Znamiona strony podmiotowej przestępstwa

a)      Umyślność lub nieumyślność

b)     Inne elementy przeżyć sprawcy, które mogą być uwzględnione w ustawie (stany emocjonalne)

Okoliczności wyłączające przestępność czynu:

a)      Okoliczności wyłączające bezprawność

b)     Okoliczności wyłączające winę

Ad a) To takie okoliczności które włączają się niekiedy do zdarzenia i które w normalnych warunkach uznajemy za zdarzenia bezprawne

Okoliczności wyłączające:

1.      instytucja obrony koniecznej – art. 25 k.k.

Konstrukcja:

·         występuje 2-częściowość – zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem i z drugiej strony obrona przed zamachem

·         cechy zamachu – bezpośredniość, bezprawność, rzeczywistość, skierowany na jakiekolwiek dobro prawnie chronione – można go dokonać przez działanie lub przez zaniechanie

·         musi istnieć związek czasu pomiędzy działaniem napastnika a obroną

·         obrona konieczna musi być odpieraniem zamachu, musi nosić cechę konieczności, musi być skierowana wyłącznie przeciwko napastnikowi

Konieczna jest wówczas gdy użyte środki obronne mieszczą się w granicach rzeczywistej potrzeby, nie musi być zachowana proporcja dóbr, ale musi być zachowana proporcja sposobu obrony do niebezpieczeństwa zamachu, proporcja środków. W stosunku do obrony koniecznej nie stosuje się zasady subsydiarności.

W razie przekroczenia granic obrony koniecznej mamy do czynienia z zachowaniem przestępnym – 2 przypadki – eksces intensywny i ekstensywny – to popełnienie przestępstwa musi spełniać cechy przestępstwa – zamiar, świadomość wystąpienia skutków

Intensywny – sposób, środki zastosowane w obronie są zbyt niewspółmierne do intensywności zamachu

Ekstensywny – prowadzi do braku synchronizacji w czasie między zamachem a obroną

2.      stan wyższej konieczności

·         warunki działania w sta...