PRAWO PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH - ZAGADNIENIA PODSTAWOWE.
Lista papierów wartościowych jest listą zamkniętą. Istnieją tylko takie papiery wartościowe jakie przewiduje ustawa. Strony nie mogą, działając w oparciu o zasadę swobody umów, tworzyć nowych typów papierów wartościowych. Termin papier wartościowy pochodzi z języka niemieckiego. We wszystkich systemach prawnych określenie papier wartościowy dotyczy pewnej, szczególnej kategorii dokumentów, które powiązane są w ścisły sposób z wyrażonymi w ich treści prawami cywilnymi (prawami podmiotowymi np. wierzytelności, prawa rzeczowe czy prawa o charakterze udziałowym). W systemie prawa polskiego w zasadzie nie spotykamy papierów wartościowych, które inkorporowałyby (wyrażały, ucieleśniały) prawa rzeczowe, większość ucieleśnia wierzytelności lub prawa udziałowe.
Prawo polskie nie zawiera definicji legalnej papieru wartościowego.
Nowela z 28 lipca 1990 roku wprowadziła do kodeksu cywilnego dział II tytułu XXXVII „Papiery wartościowe”. Są to przepisy ogólne o papierach wartościowych zawarte od art. 9216 do art. 92116. Jest to rodzaj regulacji ramowej dla wszystkich typów papierów wartościowych, które uregulowane są poza kodeksem cywilnym.
Do wejścia w życie kodeksu cywilnego z 1964 roku istniało kilka aktów o charakterze szczegółowym regulujących papiery wartościowe. Jedna regulacja miała charakter ogólny, był to art.225 kodeksu zobowiązań z 1933 roku. W art. 225 regulowano tzw. zapis długu na okaziciela. Miał on charakter papieru wartościowego, ujmowano go jako zobowiązanie powstające w związku z wystawieniem dokumentu, w którym wystawca tego dokumentu zobowiązuje się do świadczenia na żądanie okaziciela tego dokumentu za jego zwrotem. W tym wypadku nie występuje klasyczna relacja wierzyciel - dłużnik, a świadczenie łączy się nierozerwalnie z istnieniem dokumentu (jego realizacja również). Okaziciel nie mógł się powołać na posiadanie lecz musiał przedstawić dokument wystawcy by ten świadczył. Przedmiotem świadczenia mogły być zarówno rzeczy oznaczone co do gatunku jak i pieniądze. Okazicielem nie koniecznie musiała być osoba, której wręczono dokument jako pierwszej. Oznacza to, iż zapis długu na okaziciela był dokumentem obiegowym. Przyczyna jego wystawienia nie była istotna, mogła to być np. funkcja płatnicza. Okaziciel dokumentu nie musiał udowadniać praw wynikających z dokumentu. Sam fakt władania dokumentem tworzył domniemanie, że prawo z dokumentu przysługuje osobie władającej.
Dłużnik mógł zgłosić wobec wierzyciela (okaziciela) tylko takie zarzuty, które wynikały z treści dokumentu. Łączyły się one z autentycznością tego dokumentu, z elementami jego treści. Zarzuty mogły wynikać również ze stosunku osobistego między dłużnikiem a żądającym realizacji praw. Jeżeli okazicielem dokumentu była pierwsza osoba, której wystawca wręczył dokument, to można powiedzieć, iż istnieje stosunek osobisty, stosunek podstawowy (z jakiegoś powodu wystawca wręczył tej osobie dokument w postaci zapisu długu na okaziciela).
Jeżeli zaś dokument zaczął pełnić funkcję obiegową, okazicielem była kolejna osoba, to aktualne były już tylko zarzuty wynikające z treści dokumentu, stosunek osobisty bowiem nie istniał. Kolejny okaziciel nie znał przyczyny wystawienia dokumentu (papieru wartościowego), wobec tego uznano iż nie ma powodu aby dotyczyły go zarzuty spoza treści dokumentu. Nabywał on dokument o określonej treści, nie dotyczyły go stosunki podstawowe, kauzalne. W przypadku gdy nie można zgłaszać argumentów dotyczących przyczyny wystawienia papieru wartościowego oznacza to, że nastąpiło oderwanie (uabstrakcyjnienie).
Czynności przysparzające dzielą się na kauzalne i abstrakcyjne. Zjawisko papierów wartościowych, w szczególności weksel, jest wyjątkiem od zasady kauzalności czynności prawnej w prawie polskim. Puszczony w obieg papier wartościowy eliminuje zarzuty spoza treści dokumentu. Znaczy to, iż się uabstrakcyjnia.
Zapis długu na okaziciela miał bardzo ogólne znaczenie. Kodeks cywilny nie przejął instytucji długu na okaziciela. Oznacza to, iż zgodnie z zasadą numerus clausus, konstrukcja ta może się pojawić tylko w ramach poszczególnych typów papierów wartościowych (np. obligacja na okaziciela). Zbliżona do zapisu długu na okaziciela konstrukcja jest możliwa tylko w przypadkach i na warunkach przewidzianych w przepisach szczególnych.
Stan legislacji w okresie międzywojennym.
1. zapis długu na okaziciela;
2. prawo wekslowe i prawo czekowe z 1936 roku (obowiązujące do dzisiaj bez nowelizacji, zostało ono stworzone w oparciu o założenia konwencji genewskiej z 1930 roku, która ujednoliciła system prawa kontynentalnego - prawa wekslowego i prawa czekowego);
3. kodeks handlowy z 1934 roku, regulacja dotycząca akcji oraz tzw. dowodów składowych.
Stan legislacji obecnie.
1. prawo wekslowe i prawo czekowe z 1936 roku;
2. kodeks handlowy z 1934 roku w części dotyczącej akcji obowiązywał do końca roku 2000, obecnie obowiązuje kodeks spółek handlowych od 1 stycznia 2001 roku - normuje się w nim między innymi spółkę akcyjną i instytucję akcji;
3. nie utrzymano w mocy przepisów o zapisie długu na okaziciela oraz o dowodach składowych;
4. przepisy ogólne dotyczące papierów wartościowych zawarte w kodeksie cywilnym od 1990 roku;
5. ustawa o obligacjach z 1995 roku - nowelizowana;
6. prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi - ustawa z 1997 roku;
7. prawo bankowe z 1997 roku - art. 89 stanowiący podstawę emisji bankowych papierów wartościowych („na warunkach podawanych przez banki do publicznej wiadomości”) są to między innymi: bony oszczędnościowe, certyfikaty - konstrukcyjnie przypominają one obligacje;
8. kodeks morski - konosament i tzw. polisy ubezpieczenia morskiego - polisa jako taka nie jest papierem wartościowym, polisa ubezpieczenia morskiego została wyjątkowo skonstruowana jako papier wartościowy;
9. ustawa z 16 listopada 2000 roku o domach składowych, które mogą emitować dowody składowe;
KONOSAMENT I DOWÓD SKŁADOWY.
Jest to grupa papierów, które określamy jako towarowe papiery wartościowe. Ich istotą jest to, iż są związane z towarem.
Konosament ucieleśnia prawo do towaru przewożonego drogą morską. Towar odbywa podróż drogą morską a władający konosamentem może nim rozporządzać, ponieważ papier ucieleśnia prawo do towaru. Rozporządzenie konosamentem będzie oznaczało odpowiednie dyspozycje co do towaru. Można go zbyć lub zastawić na rzecz innej osoby.
Dowód składowy ucieleśnia prawo do towaru złożonego w tzw. domu składowym. Dom składowy jest szczególną instytucją zaufania publicznego, w którym można składać towary znajdujące się w obrocie gospodarczym. Posiadacz dowodu składowego może rozporządzać towarem poprzez rozporządzenie papierem wartościowym. Można taki towar zbyć lub zastawić. Dowód składowy składa się z dwóch części: rewers i warrant - jedna część uprawnia do przeniesienia posiadania a druga do ustanowienia zastawu.
Funkcja dwóch wyżej wymienionych papierów wartościowych jest im wspólna. Towar spoczywa w jednym miejscu, nic się z nim nie dzieje w sensie fizycznym, a fakt iż istnieje papier wartościowy (konosament lub dowód składowy), który ucieleśnia prawo do tego towaru, umożliwia obrót poprzez rozporządzenie papierem wartościowym.
10. ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych z 1997 roku - kreuje ona nowy typ papieru wartościowego, list zastawny, była to instytucja znana w okresie międzywojennym, dotyczy ona wyspecjalizowanej obligacji (czyli listu zastawnego) emitowanej przez specjalne banki, banki hipoteczne.
PRZEPISY OGÓLNE.
Zawarte w kodeksie cywilnym od art. 9216 do art. 92116 - wprowadzają one podstawowe podziały rządzące całą dziedziną papierów wartościowych. Zawierają bardzo istotne rozróżnienie na:
1. dokumenty będące papierami wartościowymi,
2. dokumenty będące znakami legitymacyjnymi.
Jest to pierwszy podstawowy podział.
Znaki legitymacyjne - również służą do uzyskania świadczenia, lecz uważa się że ich funkcja sprowadza się do uproszczonego dowodu tego uprawnienia. Znak legitymacyjny ułatwia dochodzenie świadczenia, lecz w razie jego utraty można wykazać uprawnienie do świadczenia każdym innym dowodem, w każdy inny sposób. Utrata znaku legitymacyjnego nie łączy się z utratą uprawnienia. Znakiem legitymacyjnym jest np. numerek do szatni, polisa ubezpieczeniowa, karta gwarancyjna.
Prof. Czachórski wyróżnia w systemie prawa cywilnego tzw. znaki wartościowe. Nie są one przeznaczone do obiegu, nie podlegają również umorzeniu np. znaki stemplowe, pocztowe, bilety kolejowe, komunikacji miejskiej, teatralne itp. Większość autorów uważa, iż wyżej wymienione znaki są znakami legitymacyjnymi.
Podstawowym kryterium tego podziału jest fakt czy dokument ułatwia tylko realizację świadczenia czy też jest niezbędny dla jego realizacji. Znak legitymacyjny to tylko surogat dowodu świadczenia. Nie pełni funkcji obiegowej.
Wewnętrzny podział papierów wartościowych.
Przepisy ogólne przewidują podział na:
1. papiery wartościowe opiewające na wierzytelności,
2. papiery wartościowe opiewające na inne prawa.
Wierzytelność - prawo podmiotowe o charakterze względnym. Polega na tym, iż wierzyciel może domagać się spełnienia świadczenia od dłużnika. Występuje indywidualizacja stron, przedmiotem jest określone świadczenie, relacja jest skuteczna inter partes. W różnych aktach prawnych bardzo różnie określa się papiery opiewające na wierzytelności np. papiery dłużne lub papiery wierzycielskie.
Papiery wartościowe opiewające na inne prawa cywilne są to np. prawa udziałowe (akcja), papiery wartościowe towarowe.
Przepisy ogólne zajmują się głównie papierami opiewającymi na wierzytelności. Art. 92116...
Anister