DZIECI ODRZUCANE I IZOLOWANE W GRUPIE ROWIEŚNICZEJ – GENEZA, PRZECIWDZIAŁANIE
D. Ekiert-Grabowska: Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej, W-wa 1982
W wieku szkolnym jedną z najsilniejszych potrzeb dziecka jest potrzeba przebywania w grupie i uzyskiwania akceptacji, uznania ze strony jej członków. Jest to bardzo ważne, gdy dziecko zaczyna uczęszczać do szkoły. W odniesieniu do dzieci w wieku od 7 do 14 lat sytuacja nieakceptowania przez grupę klasową jest czynnikiem zdecydowanie bardziej niekorzystnym niż w przypadku uczniów szkoły średniej, gdzie nieakceptacja może być wynikiem świadomie wybranej, określonej postawy dotyczącej stylu życia.
Problem nieakceptacji można rozpatrywać z różnych punktów widzenia:
· społecznego – gdzie wyrazem nieakceptacji są trudności w procesie socjalizacji, które mogą prowadzić do nieprawidłowego funkcjonowania jednostki w społeczeństwie,
· psychologicznego – gdzie konsekwencje polegają na nieprawidłowym rozwoju osobowości, co przejawiać się może w poczuciu niższej wartości itp.,
· pedagogicznego – dziecko nieakceptowane nie wykorzystuje swych potencjalnych możliwości i osiąga mniej niż mogłoby osiągać przy pełnej akceptacji grupy.
Dla wielu jednostek grupa jest terenem sukcesów, źródłem akceptacji, daje poczucie bezpieczeństwa i satysfakcji z przebywania w gronie przyjaznych ludzi, sprzyja wytwarzaniu się pozytywnej samooceny. Dla innych przebywanie w grupie jest źródłem nieprzyjemnych doznań, niepewności, terenem porażek, a w konsekwencji przyczyną kształtowania się wrogich postaw w stosunku do ludzi /to z kolei prowadzi do pogłębiania się niekorzystnej sytuacji takiej jednostki w grupie/.
Prawidłowy rozwój społeczny jednostki zależy bowiem całkowicie od stopnia akceptacji jednostki przez grupę, od jej popularności wśród rówieśników. Dezaprobata w stosunku do jednostki ze strony grupy lub jej całkowite odtrącenie pociągają za sobą objawy nieprzystosowania społecznego, które mogą prowadzić nawet do całkowite-go wykolejenia. Specyfika sytuacji dziecka nieakceptowanego polega więc na tym, że nie ma ono prawidłowych warunków socjalizacji, przeżywa niepotrzebnie stresy i frustracje.
Jednym z przejawów zaburzonego funkcjonowania jednostki w grupie jest sytuacja nieakceptacji, czyli izolacji i odrzucenia dziecka w ramach grupy.
W każdej klasie szkolnej tworzy się struktura społeczna, czyli wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi uczniami badanej grupy. Ten układ miejsc w grupie może powstawać ze względu na różne kryteria, gdzie jednym z nich jest wzajemna atrakcyjność jednostek, relacje oparte na sympatii i antypatii, wtedy mówimy o strukturze socjometrycznej grupy. Za pomocą technik socjometrycznych jesteśmy w stanie wykazać m.in. jaką pozycję zajmują poszczególni członkowie w grupie.
Ze względu na powiązanie poszczególnych osób z resztą grupy możemy mówić o kilku zasadniczych kategoriach członków grupy:
· dzieci akceptowane /tzw. gwiazdy socjometryczne/
· dzieci przeciętnie akceptowane
· dzieci o statusie niezrównoważonym – część uczniów ma do nich stosunek pozytywny, lubi je, akceptuje, a część przeciwnie
· dzieci izolowane – funkcjonują na marginesie życia klasy, nie podejmują działań na rzecz grupy, często są określane jako bierne społecznie. W badaniach socjometrycznych nie uzyskują wyborów pozytywnych ani negatywnych, bądź otrzymują ich bardzo niewiele. Członkowie grupy nie okazują takim jednostkom sympatii, czy zainteresowania, traktują ich obojętnie. Z punktu widzenia psychologicznego sytuacja takiego dziecka jest o tyle niekorzystna, że nie ma ono możliwości zebrania doświadczeń społecznych, nie przechodzi treningu w sytuacjach kontaktu z innymi. Dzieci te są bardziej małomówne i mniej aktywne społecznie niż większość dzieci, podejmują też rzadsze i mniej pewne próby wejścia do grupy lub zaprzyjaźnienia się z innymi. Ponadto dzieci izolowane szybko rezygnują, gdy podejmowane przez nie wysiłki nie przynoszą rezultatu. Nie są one specjalnie lubiane ani nielubiane. Nie liczą się w grupie, można powiedzieć, że są ignorowane. Dzieci izolowane są częściej spostrzegane przez rówieśników jako nieśmiałe.
· dzieci odrzucone – są przedmiotem jawnie deklarowanej niechęci grupy, nie znajdują w ramach klasy warunków do zaspokojenia ważnych potrzeb. Klasa ich nie lubi i nie uznaje. Mają bardzo niewielki wpływ na to co się w klasie dzieje. Inni uczniowie unikają kontaktów z nimi. W badaniach socjometrycznych dzieci te nie uzyskują wyborów pozytywnych, za to wiele wyborów negatywnych. Uczniowie odrzucani zwykle znajdują się w konflikcie z grupą, zachowanie ich odbiega od szeroko pojętej normy, czasami starają się zwrócić na siebie uwagę poprzez tzw. popisywanie się, co przynosi często skutek odwrotny do zamierzonego. Psychologiczna sytuacja dziecka odrzuconego jest trudna. Przebywanie w grupie jest dla niego źródłem negatywnych przeżyć. Wpływać to może m.in. na stosunek dziecka do szkoły, do nauki a także do samego siebie.
Najsilniejszym korelatem odrzucenia jak wynika z badań zdaje się być agresja. Dzieci odrzucane wykazują zdecydowanie wyższy niż przeciętny poziom agresji. Dzieci te często ujawniają zachowania społeczne nieadekwatne wobec sytuacji i zakłócające działanie grupy.
Dwie ostatnie kategorie można objąć wspólną nazwą dzieci nieakceptowane i przeciwstawić je pozostałej kategorii dzieci akceptowanych.
Przyczyny nieakceptacji dziecka w grupie rówieśniczej mogą być różnorodne i złożone. Trudno jednoznacznie wskazać na źródło odrzucenia czy izolacji. Przyczynami mogą być:
- środowisko rodzinnym - zbyt silna zależność emocjonalna od rodziców, respektowanie głównie norm uznawanych w rodzinie, a pomijanie wytworzonych w klasie, przenoszenie na teren klasy niektórych negatywnych zachowań zaobserwowanych w rodzinie np. zachowań agresywnych, przemocy fizycznej i werbalnej /co ma miejsce głównie w przypadku dzieci odrzuconych/. Stosowanie wobec dziecka kar fizycznych, zastraszania. Przyczyną mogą być również pewne różnice światopoglądowe, nie tyle samego dziecka, co jego rodziców, związane np. z nieuczęszczaniem dziecka na religię
- czynniki socjologiczne jak: wykształcenie i zawód rodziców, pozycja dziecka w rodzinie, warunki domowe, standard ekonomiczny itp.
- niepełnosprawność fizyczna /kalectwo/, drobne defekty np. wady wymowy, nerwowe ruchy, tiki itp., choroba somatyczna,
- wygląd zewnętrzny, /badania pokazują, że ładne dzieci cieszą się większą popularnością wśród rówieśników, a ich negatywne zachowanie jest łagodniej oceniane przez nauczycieli/, sprawność fizyczna /szczególnie ważna w przypadku chłopców/,
- cechy charakteru jak brak: życzliwości, pogody ducha, niechęć do udzielania pomocy innym, niesolidność, nielojalność, egocentryzm, powściągliwość, nieprzystępność, niezdyscyplinowanie, nieśmiałość, odstawanie /in plus, in minus/ od grupy np. uczniowie mający bardzo dobre wyniki w nauce tzw. kujony, którzy nie pozwolą ściągnąć lub uczniowie o obniżonych zdolnościach intelektualnych
- sam nauczyciel może także w sposób nieświadomy okazywać zainteresowanie jednym uczniom, preferować ich na tle klasy, na innych zaś zwracać znacznie mniejszą uwagę.
ODDZIAŁYWANIA WYCHOWAWCZE ZMIERZAJĄCE DO PRZEKSZTAŁCENIA STRUKTURY NIEFORMALNEJ KLAS I DO ZMIANY POZYCJI DZIECI NIEAKCEPTOWANYCH.
Chcąc korygować wzajemne relacje między uczniami, nauczyciel powinien poznać strukturę nieformalną grupy, rozkładu sympatii i antypatii poprzez obserwację, a przede wszystkim wykonanie technik socjometrycznych. Pozwoli mu to stwierdzić jaką pozycję zajmuje dana osoba w klasie, następnie powinien wniknąć w przyczyny takiego stany rzeczy i wówczas podjąć odpowiednie czynności korygujące.
Nauczyciel ma do dyspozycji dwie główne „strategie” postępowania:
- podjęcie działań indywidualnych ingerujących w zaistniałe sytuacje bądź stwarzających nowe sytuacje wychowawcze,
- współdziałanie w tym zakresie z klasą, organizując procesy grupowe i sytuacje, które sprzyjają poprawie pozycji dzieci,
- stosowanie obydwu sposobów jednocześnie.
Ważnymi czynnikami, które mogą wpłynąć modyfikująco na sytuację uczniów nieakceptowanych w grupie są:
· styl pracy wychowawczej /styl kierowania grupą/ - najbardziej optymalny jest styl demokratyczny, w którym nauczyciel dopuszcza wszystkich uczniów do podejmowania decyzji w istotnych dla klasy sprawach, wspólne planowanie np. lekcji wychowawczych, pobudzanie inicjatywy, współdziałanie nauczyciela z uczniami. Wywołuje to pozytywne efekty w postaci życzliwości i zaufania do nauczyciela. Bardzo ważne jest aby styl pracy nauczyciela był elastyczny ale i konsekwentny.
· Stosunek pomiędzy wychowawcą a grupą – skuteczność działań nauczyciela będzie zależała od tego w jaki sposób jest spostrzegany w klasie, jako ktoś w grupie potrzebny, wartościowy, cieszący się sympatią i szacunkiem, czy wręcz odwrotnie.
· Umiejętność stworzenia właściwego klimatu emocjonalnego w klasie – opartego na ogólnej życzliwości, wzajemnej pomocy i pozytywnym nastawieniu wszystkich uczniów do siebie i nauczyciela do nich.
· Włączanie uczniów izolowanych, odrzucanych i akceptowanych do wspólnych grup zadaniowych, dających możliwość częstych interakcji, co prowadzi do zmiany stosunku klasy do uczniów nieakceptowanych np. zorganizowanie imprezy, konkursu, zbiórki czegoś...
· Stosowanie pozytywnego wzmacniania /czyli nagród/ pozytywnych zachowań uczniów izolowanych i odrzucanych, co utrwali ich postępowanie i przyczyni się do lepszego funkcjonowania w grupie /tym samym nie nadużywanie kar/.
· Dyskretne kierowanie przez nauczyciela nawiązywaniem kontaktów dzieci nieakceptowanych z najbardziej lubianymi, którzy stanowią model dla tych pierwszych.
· Organizowanie działalności pozaszkolnej np. dyskoteki, wycieczki itp. w których uczniowie mają okazję poznania siebie w bardziej przyjaznych i bliższych okolicznościach.
· Sprawiedliwe, obiektywne traktowanie uczniów przez nauczyciela, aby nie pogłębiać istniejących dysonansów.
· Koncentrowanie się na silnych, pozytywnych stronach każdego ucznia, wykorzystywanie pozytywnych cech, umiejętności i walorów, odkrywanie i ujawnianie zainteresowań przydatnych dla całej grupy.
· Częste potwierdzanie wartości uczniów nieakceptowanych, kształtowanie ich pozytywnego stosunku do samego siebie, podkreślanie ich osiągnięć wobec klasy, umożliwienie im odnoszenia nawet drobnych sukcesów.
· Powierzanie uczniom nieakceptowanym ważnych funkcji i zadań, w których mieliby okazję, się wykazania się.
· Stwarzanie takich sytuacji, które umożliwią grupie dostrzeżenie dziecka w korzystniejszej roli.
· Spójne i konkretne wymagania dostosowane do możliwości poszczególnych uczniów, jasno komunikowane uczniom.
Nauczyciel jest w stanie spełnić te warunki, jeśli ma odpowiednią wiedzę psychologiczną, pedagogiczną i socjologiczną, jeśli rozumie znaczenie prawidłowych kontaktów interpersonalnych i jeśli chce to wykorzystać w praktycznym działaniu.
DYNAMIKA GRUP RÓWIEŚNICZYCH
Przynależność do grupy rówieśniczej, aktywne dążenie do kontaktów z rówieśnikami świadczy o dojrzałości społeczno-emocjonalnej dziecka.
Począwszy od wieku szkolnego, a w szczególności w okresie dorastania coraz większego znaczenia nabiera potrzeba przebywania w grupie rówieśniczej. Zmniejsza się wówczas autorytet dorosłych. Zwiększony krytycyzm dziecka, zachwianie poczucia bezpieczeństwa powodują wzmożoną chęć znalezienia miejsca w grupie rówieśni-czej. Grono koleżeńskie nie rzadko staje się konkurencją dla rodziny, a normy tam panujące przeciwstawiane bywają normom uznawanym w rodzinie.
W wieku dorastania w głównej mierze rówieśnikom przypada rola zaspokajania takich potrzeb jak potrzeba: uznania, bezpieczeństwa, akceptacji. Występuje silny konformizm wobec panujących w grupie zwyczajów i norm. Dorastający czuje się bezpieczniej i bardziej pewnie, gdy nosi takie same stroje, fryzury...daje mu to poczucie przynależności i na nowo określa jego tożsamość.
Grupa rówieśnicza jest ważnym miejscem dokonywania się procesu socjalizacji. Socjalizację możemy zdefinio-wać jako: proces zmian zachodzących w jednostce pod wpływem oddziaływania społeczno-kulturowego, polegający na rozwoju osobowości w kierunku społecznie pożądanym. Czyli wychowanie też jest swoistą formą socjalizacji.
Proces socjalizacji w grupie rówieśniczej odbywa się poprzez wzajemne interakcje wszystkich członków grupy. W każdej grupie istnieją normy, które jednostka musi przestrzegać chcąc nadal w grupie pozostać. Jedno-stka uczy się przestrzegania norm grupowych poprzez: naśladownictwo pozostałych członków, kary i nagrody stosowane przez grupę np. publiczne wyśmianie lub pochwała.
Proces socjalizacji odbywa się także poprzez mechanizm modelowania i identyfikacji. Modelowanie polega na upodabnianiu się do określonej osoby nie tylko pod względem zewnętrznym, lecz także przejawianie takich samych zachowań /dobrze gdyby model był postacią pozytywną/. Identyfikacja polega na byciu takim samym jak ktoś kto jest przedmiotem dodatnich uczuć. Jednostka wówczas przeżywa czyjeś stany psychiczne np. utożsamia się z przeżyciami aktora w filmie, kolegi, który mu imponuje.
Kolejnym mechanizmem socjalizacji jest mechanizm wzmacniania wewnętrznego, polega on na tym, że jednost-ka pełniąc określoną rolę społeczną, internalizuje jej wymogi /czyli uwewnętrznia/ i sama ocenia swoje postępo-wanie z punktu widzenia zgodności z tą rolą /czyli nie trzeba stać nad nią z batem , bo sama wie co należy robić/.
Grupa rówieśnicza jest terenem zaspakajania potrzeb jednostki, do których zaliczymy m.in.: potrzebę bezpieczeństwa, uznania, przyjaźni, nowych doświadczeń społecznych, identyfikacji z zespołem, uczestnictwa przebywania z innymi ludźmi /czyli afiliacji/, akceptacji, kontaktu emocjonalnego.
Warunki, które muszą być spełnione, żebyśmy mogli mówić o grupie społecznej:
- co najmniej 2 osoby,
- między którymi zachodzi wzajemna interakcja,
- posiadają wspólny cel,
- kierują się tymi samymi normami,
- posiadają strukturę grupową.
Struktura grupowa. Każdy z członków grupy zajmuje określoną pozycję w grupie, a pomiędzy tymi pozycjami zachodzą określone stosunki /relacje/ i to określane jest jako struktura grupowa. Istnieją 4 rodzaje struktur: władzy, awansu, komunikowania się, socjometryczna.
Struktura socjometryczna oparta jest na wzajemnych relacjach sympatii i antypatii /ktoś jest w grupie lubiany, a ktoś mniej lub wcale/. Czyli każdy członek zajmuje określoną pozycję w grupie.
Zbadanie struktury socjometryczne umożliwiają nam techniki socjometryczne. Na ich podsta-wie możemy m.in. wykazać ilość podgrup i jej skład, osoby, które są słabo przystosowane do funkcjonowania w grupie, a także pozycję, jaką zajmują poszczególne osoby. Może to być: gwiazda socjometryczna /osoba, która ma najwięcej wyborów pozytywnych/, osoba przeciętna /przeciętna liczba wyborów pozytywnych/, osoba iizolowana /brak wyborów lub ich znikoma ilość/, osoba odrzucona /ma wybory negatywne/.
Jedną z technik socjometrycznych jest Technika Moreno /od nazwiska twórcy/. Polega ona na zada-waniu wszystkim członkom danej grupy odpowiednich pytań np. Z kim najbardziej chciałbyś siedzieć w jednej ławce na lekcji historii. Każdy z członków grupy w pisuje jedno lub kilka nazwisk /to ustala badający/ i potem podlicza się osoby, które były wybrane największą ilość razy, przeciętną itd.
Techniki socjometryczne pozwolą nam zbadać strukturę nieformalną grupy /formalna to np. przewodniczący, skarbnik itd.
dafne85