Les_3.pdf

Ewa Leś , Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część III

E WA L EŚ

DZIAŁALNOŚĆ DOBROCZYNNA

W EUROPIE I AMERYCE

TRADYCJE I WSPÓŁCZESNOŚĆ

Część III

OD POZYCJI PODWŁADNEGO

W OPIEKUŃCZYM PRZEDSIĘWZIĘCIU

DO WSPÓŁDZIAŁANIA

Z SEKTOREM PUBLICZNYM:

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE

PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Warszawa 1999

Przygotowanie niniejszej publikacji

zostało sfinansowane ze środków

Programu Phare Dialog Społeczny.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. - 3 -

Ewa Leś , Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część III

W STĘP

Historycy społeczni, a także badacze innych dyscyplin naukowych nie poświęcili dotąd

należytej uwagi dziejom dobroczynności w Europie. Niniejsze studium ma na celu

przedstawienie bogatego lecz – można odnieść wrażenie – zapomnianego nieco

dziedzictwa kilkusetletniej historii europejskiej działalności dobroczynnej.

Jej znaczenie dla rozwoju wszystkich bez wyjątku podstawowych usług społecznych

pozostawało jednak w ciągu ostatniego półwiecza w cieniu dynamicznie rozwijającego

się państwa opiekuńczego.

Znamienne jest, że w końcu naszego stulecia organizacje społeczne przeżywają swój

renesans w wielu krajach, w tym także w Polsce.

Wbrew powszechnej opinii zorganizowana działalność społeczna w Polsce nie jest

jednak wyłącznie wynikiem przełomu lat 1989-1990. Historia działalności

dobroczynnej ma wielowiekową tradycję na ziemiach polskich, ściśle związaną z

tradycją chrześcijańską średniowiecznej Europy.

Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się pod wpływem chrześcijańskiej

kultury dobroczynności i zachodnich modeli instytucji charytatywnych i oświatowych.

Celem niniejszego studium jest rekonstrukcja historyczna działalności dobroczynnej w

zachodnim kręgu kulturowym i w Polsce.

Analiza porównawcza służy próbie wyodrębnienia bardziej uniwersalnych oraz

swoistych czynników, które począwszy od Średniowiecza w kolejnych epokach

historycznych miały wpływ na powstanie i rozwój religijnych i świeckich organizacji w

Polsce na tle wybranych krajów Zachodu.

Celem porównań międzynarodowych jest także próba określenia czynników

odpowiedzialnych za ukształtowanie się w kolejnych epokach historycznych

odmiennych modeli relacji między organizacjami dobroczynnymi a ciałami

publicznymi w krajach objętych analizą, tzn. we Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii

oraz Polsce i USA.

Chodzi także o odpowiedź na bardzo aktualne pytanie, co sprzyja wykształcaniu się w

krajach zachodnich modelu „pomocniczości” państwa, tj. tendencji powierzania

organizacjom pozarządowym oraz rynkowi realizacji coraz większego zakresu zadań

publicznych w związku z transformacja powojennego państwa opiekuńczego.

Wydaje się, że upowszechnienie w Polsce doświadczeń krajów zachodnich na temat

możliwości ale i ograniczeń organizacji pozarządowych w procesie modyfikacji

powojennej doktryny publicznej asekuracji socjalnej może być pomocne w trakcie

mającej obecnie miejsce w Polsce rekonstrukcji modelu polityki społecznej.

Niestety dotychczasowe reformy społeczne w Polsce zmierzają bardziej w kierunku

„urynkowienia” polityki społecznej i jej komercjalizacji, aniżeli traktowania organizacji

społecznych jako alternatywy wobec publicznych instytucji świadczenia usług, w myśl

zasady pomocniczości. Przedstawione w niniejszym studium doświadczenia takich

krajów, jak Niemcy, Francja, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone wskazują, że

publicznemu finansowaniu usług nie musi towarzyszyć monopol publicznych służb

społecznych. Organizacje pozarządowe w krajach zachodnich zarządzają bowiem nie

tylko tymi usługami społecznymi, które same finansują, ale realizują także te zadania

polityki społecznej, co do których istnieje obowiązek ustawowy usług i świadczeń ze

strony państwa.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. - 4 -

Ewa Leś , Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część III

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. - 5 -

Ewa Leś , Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część III

OD POZYCJI PODWŁADNEGO

W OPIEKUŃCZYM PRZEDSIĘWZIĘCIU

DO WSPÓŁDZIAŁANIA Z SEKTOREM PUBLICZNYM:

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

W Europie przełomowe znaczenie w zakresie wzajemnych relacji państwa i organizacji

społecznych miało wprowadzenie w końcu XIXw. w Niemczech, a potem w innych kra-

jach, ubezpieczeń społecznych pod naciskiem narastającej kwestii socjalnej.

Odtąd bowiem równolegle z działalnością organizacji filantropijnych, podejmujących

rozwiązywanie problemów społecznych w miarę hojności prywatnych darczyńców, nastę-

pował rozwój pracowniczych ubezpieczeń społecznych, podejmowany z inicjatywy pań-

stwa i współfinansowany ze środków publicznych. Powoli wykształca się model, w którym

organizacje społeczne i ciała publiczne niezależnie od sobie podejmują i prowadzą działal-

ność w dziedzinie ochrony socjalnej. Sytuacja taka miała miejsce do końca lat 30. XX stu-

lecia.

Jednak już w latach 30. Obecnego wieku zostały sformułowane podstawy doktryny pań-

stwa opiekuńczego. Program społeczny państwa opiekuńczego stanowił z jednej strony

kontrpropozycję wobec liberalnego państwa kapitalistycznego z przełomu XIX i XXw., z

drugiej zaś strony stanowił alternatywę wobec rozwiązań socjalnych zaproponowanych

przez ZSRR po rewolucji październikowej. Zdaniem A. Rajkiewicza rozwój urządzeń za-

bezpieczenia społecznego od czasu rewolucji październikowej staje się elementem współ-

zawodnictwa państw o różnych systemach politycznych.

Idee reformizmu socjalnego znalazły zastosowanie w latach po II wojnie światowej w

niemal wszystkich krajach Euro y Zachodniej w rozwiązaniach prawnych, ad inistracyj-

nych i finansowych systemu zabezpieczenia społecznego. W tym nurcie społeczno-

politycznym zostały wy acowane oncepcje publicznego państwa opiekuńczego, odcho-

dzące od tradycji działalności filantropijnej na rzecz stałych instytucji państwowych.

Wprowadzenie w krajach europejskich po II wojnie światowej nowego paradygmatu so-

cjalnego, zgodnie z którym państwo jest podstawowym gwarantem zabezpieczenia spo-

łecznego, zredukowało funkcje organizacji dobroczynnych w strukturze instytucjonalnej

zabezpieczenia społecznego.

pr k

We Francji i RFN, które od lat 50. realizują model konserwatywny (motywacyjny) poli-

tyki społecznej, w którym uprawnienia socjalne wynikają przede wszystkim z faktu zatrud-

nienia i których podstawą jest system obowiązkowych ubezpieczeń pracowniczych, miej-

sce organizacji społecznych w systemie państwa opiekuńczego jest w głównej mierze

funkcją wpływu, jaki na tamtejszy model polityki społecznej posiada katolicka nauka spo-

łeczna z jej zasadą pomocniczości państwa (przykład RFN) lub tradycja etatystyczna, a

następnie polityka decentralizacji (przykład Francji).

Z kolei u podstaw klasyczno-liberalnego 1 modelu polityki społecznej znajduje się zało-

żenie, że uprawnienia socjalne wynikają z deprywacji potrzeb, a nie z faktu zatrudnienia

czy obywatelstwa. Powszechne ubezpieczenia społeczne skalkulowane są na niskim po-

ziomie, a ich marginalna rola wynika z przyjęcia doktryny leseferyzmu i etosu purytań-

skiego jako idei przewodnich polityki społecznej. (przykład Wielkiej Brytanii i Stanów

Zjednoczonych). W tym modelu polityki społecznej organizacje społeczne odgrywają ak-

tywną rolę, co wynika zarówno z tradycji klasycznego liberalizmu, przypisującego działal-

ności dobroczynnej funkcje „otorbiania” negatywnych skutków gospodarki wolnorynko-

1 Marek Rymsza, Urynkowienie Państwa czy Uspołecznienie Rynku. Kwestia Socjalna w III Rzeczypo-

spolitej

na przykładzie Ubezpieczeń Społecznych , Instytut Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytet W

szawski,

ar-

Warszawa 1998, s. 58.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. - 6 -

Ewa Leś , Działalność dobroczynna w Europie i Ameryce... Część III

rzeciwieństwie do modelu socjaldemokratycznego polityki połecznej charaktery-

stycznego dla krajów nordyckich, do którego często porównuje się system zabezpieczenia

społecznego rozwijany po II wojnie światowej w Polsce, budowa socjalautokratycznego

modelu polityki społecznej w PRL nie była wymuszona brakiem rynkowej infrastruktury

społecznej, gdyż ta, mimo zniszczeń wojennych, zdołała się odrodzić w pierwszych latach

po zakończeniu działań wojennych, lecz stanowiła wyraz dążeń do zbudowania państwo-

wego systemu zabezpieczenia społecznego, w którym państwo posiada monopol na artyku-

łowanie i rozwiązywanie problemów społecznych.

W państwach zachodnich po II wojnie światowej najwyraźniejsza zmiana na rzecz kla-

syczno-liberalnego modelu polityki społecznej dokonała się w Wielkiej Brytanii i USA.

Raport Williama Beveridga ogłoszony w 1942r. zawierał propozycje rozwoju reform spo-

łecznych w pięciu podstawowych dziedzinach: edukacja, ochrona zdrowia, polityka za-

trudnienia, polityka mieszkaniowa oraz gwarancje w zakresie dochodów (ubezpieczenia

społeczne i pomoc społeczna).

Okres od zakończenia II wojny światowej do połowy lat 70. wyznacza jakościowo nowy

etap w historii rozwoju organizacji społecznych w Wielkiej Brytanii i stanowi radykalną

zmianę dotychczasowego modelu zasp kajania potrzeb społecznych. Na mocy stawodaw-

stwa wprowadzonego w latach 1944-1948 organizacje społeczne utraciły na rzecz sektora

publicznego dotychczasowe funkcje świadczenia usług opieki medycznej ( The National

Health Service Act, 1946 ) i pomocy materialnej ( The National Assistance Act, 1948 ).

Z kolei ust

tycznie wyeliminowała towarzystwa pomocy wzajemnej - dotychczasowego administratora

ubezpieczeń połecznych - i przekazała admnistracji centralnej bezpośrednie zarządzanie

ubezpieczeniam społecznymi. Podobnie węks ość szpitali prowadzonych d tąd przez

organizacje społeczne została przejęta przez państwo. Organizacje społeczne utrzymały

natomiast prowadzenie szkół podstawowych i średnich, dzieląc to zadanie z samorządami

lokalnymi. 3

Całkowite niemal przejęcie zadań sektor

dziedzinach, jak opieka zdrowotna i ubezpieczenia społeczne, nastąpiło w latach 1945-

1950, po dojściu do władzy Partii Pracy i wprowadzeniu ustawodawstwa społecznego

(znanego jako Plan Beveridga). Państwo przejęło wówczas obowiązek zapewnienia

powszechnych świadczeń społecznych w postaci gwarancji dostatecznych dochodów,

s ,

awa o powszechnym ubezpieczeniu ( The National Insurance Act, 1946 ) prak-

i z

a prywatnego przez państwo w takich

świadczeń z zakresu ochrony zdrowia, oświaty i pomocy społecznej.

2 Tamże, s. 73.

3 Tamże, s. 51.

Centrum Informacji dla Organizacji Pozarządowych BORDO

str. - 7 -

wej, jak i znaczenia klasy średniej w społeczeństwie brytyjskim i amerykańskim, oraz z

purytańskiego etosu samowystarczalności, a także istnienia demokratycznego państwa.

Natomiast zgodnie z modelem socjaldemokratycznym polityki społecznej uprawnienia

socjalne wynikają z faktu obywatelstwa a powszechne programy gwarancji dochodów w

„<...> znacznym stopniu mają charakter zaopatrzeniowy” 2 . Istnieje dominacja instytucjo-

nalnej polityki społecznej realizowanej przez instytucje publiczne. W tym modelu nikła

jest rola organizacji społecznych (przykład krajów nordyckich).

W Polsce w latach 1944-1989 realizowany był model socjalautokratycznej polityki spo-

łecznej, polegający na monopolizacji polityki społecznej przez państwo i traktowanie jej

jako narzędzie kontroli politycznej i społecznej. Uprawnienia socjalne wynikały w tym

modelu przede wszystkim z faktu zatrudnienia, a system zabezpieczenia społecznego miał

charakter w przewadze zaopatrzeniowy. W tym modelu autokratyczne państwo oparte na

ideologii centralizmu i ”partii przewodniej” posiadało monopol na definiowanie i zaspoka-

janie potrzeb społecznych, a instytucje państwowe odgrywały rolę dominującą w admini-

strowaniu i finansowaniu polityki społecznej. Niezależne organizacje społeczne były po-

zbawione możliwości działania w ogóle lub zostały poddane ścisłej kontroli aparatu pań-

stwa.

W p

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: