Antoni Furdal, Językoznawstwo otwarte, Opole (Wrocław) 1977.

JĘZYKOZNAWSTWO JAKO NAUKA[1]

I KILKA UWAG O DOTYCHCZASOWYCH POGLĄDACH
NA PRZEDMIOT I METODY BADAWCZE JĘZYKOZNAWSTWA[2]

1. POWSTANIE JĘZYKOZNAWSTWA JAKO SAMODZIELNEJ NAUKI[3]

Językoznawstwo zawdzięcza swe powstanie procesom dezintegracyjnym w nauce zapoczątkowanej na wielką skalę w oświeceniu.

Przełom wieków XVIII i XIX doprowadził do wyodrębnienia się językoznawstwa
z tradycyjnej filologii; przyjmuje się, że językoznawcom udało się to w początkach XIX w.

·         1816 – F. Bopp – rozprawa o koniugacji indoeuropejskiej, pojęcie rodziny językowej

·         1818 – R. Rask – określenie na podstawie słownictwa stosunków genetycznych między językami północnogermańskimi a greką i łaciną

·         1819 – historycznie ujęta gramatyka języka niemieckiego J. Grimma

·         1821 – W. Humboldt – odczyt O porównawczym badaniu języków
z uwzględnieniem różnych epok ich rozwoju

·         1821 – J. Champolion odczytał pismo egipskie

·         ustalenie celu badań lingwistycznych: wykazanie pokrewieństwa między językami i poszukiwanie rodzin języków świata

2. OKRES JĘZYKOZNAWSTWA HISTORYCZNEGO[4]

Usamodzielnione językoznawstwo ukształtowało się ok. 1829 roku w czterech podstawowych zakresach badawczych:

·         językoznawstwo opisowe

·         językoznawstwo szczegółowe

·         językoznawstwo historyczno-porównawcze (genetyczne)

·         językoznawstwo opisowo-porównawcze (typologiczne)

I okres rozwoju XIX-wiecznej lingwistyki (początek – umownie 1816 rok, wystąpienia Boppa) – okres językoznawstwa historyczno-porównawczego (historycznego)

·         dominuje nastawienie badawcze

Ten sam typ zainteresowań, znacznie ściślejsze metody – 2. poł. XIX w. (data umowna – 1863, rozprawa A. Schleichera, Teoria Darwina a językoznawstwo)

·         uznanie językoznawstwa za naukę ścisłą

o       podobne metody badawcze jak nauki przyrodnicze

3. STRUKTURALIZM W JĘZYKOZNAWSTWIE[5]

Inicjator kierunku – Jan Naudouin de Courtenay, Próba alternacyj fonetycznych (1894).

Punkt zwrotny – Ferdinand de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego (1916)

Zasadnicze cechy strukturalizmu językoznawczego

·         w języku, podobnie jak we wszystkich systemach znaków, ważne jest tylko to, co funkcjonalne, tzn. służy przekazywaniu informacji

·         należy odróżnić warstwę mówienia (parole) od warstwy języka (langue)

·         znaki językowe nie tworzą przypadkowego zbioru, ale system elementów powiązanych wewnętrznie między sobą i wzajemnie uwarunkowanych

·         system funkcjonuje na płaszczyźnie synchronicznej à językoznawstwo opisowe jest ważniejsze od historycznego

Praska szkoła fonologiczna – Trubecki, Jakobson

Glossematyka – Hjemslev

Językoznawstwo funkcjonalne – Martinet

Rozpowszechniające się dziś na całym świecie językoznawstwo generatywne
i transformacyjne odcina się częściowo swoimi założeniami od klasycznego strukturalizmu.

Strukturalizm bada teksty gotowe, będące wytworami mówienia, generatywiści zaś, wychodząc z ograniczonej liczby zdań, poszukują reguł, które by pozwoliły
na tworzenie dowolnej ilości tekstów.

4. KONSEKWENCJE STRUKTURALIZMU[6]

Wprowadzenie do nauki o języku pojęcia systemu, jako jednego z jej najważniejszych osiągnięć, uściśliło wyniki badań lingwistycznych.

Poszukiwanie systemu językowego stało się głównym celem naszej nauki w XX w.

Wyodrębnianie faktów jednego typu i wyszukiwanie wśród nich struktury, ukrytej przed oczyma nie dość wnikliwego obserwatora, grozi izolacjonizmem badawczym.

Początek integracji nauki.

II ZWIĄZKI JĘZYKOZNAWSTWA Z INNYMI NAUKAMI[7]

5. JĘZYKOZNAWSTWO JAKO NAUKA HUMANISTYCZNA[8]

Językoznawstwo – nauka społeczna, humanistyczna.

Powstają wciąż nowe dyscypliny na styku dwu lub więcej nauk.

6. ANTROPOLOGIA[9]

Antropologia – nauka zajmująca się człowiekiem z punktu widzenia biologii (rozpatrywanie człowieka jako jednostkę fizyczną, skoncentrowanie się na populacji, której elementem jest człowiek).

·         lingwistyka antropologiczna (kulturowa)

7. ANATOMIA I FIZJOLOGIA[10]

dziedziny biologii (też antropologii)

·         fonetyka

·         fonologia

8. AKUSTYKA[11]

dziedzina fizyki

·         fonetyka eksperymentalna

·         pogranicze językoznawstwa i teorii informacji

9. PSYCHOLOGIA[12]

Zajmuje się głównie procesami psychicznymi i regulacją stosunków człowieka
z otoczeniem.

·         psycholingwistyka

10. LOGIKA[13]

Logika formalna, semiotyczna, metodologia nauk.

·         gramatyka generatywna

11. SEMIOTYKA[14]

Zajmuje się wszystkimi rodzajami znaków używanych przez społeczeństwo:

·         semantyka

·         syntaktyka

·         pragmatyka

12. CYBERNETYKA I TEORIA INFORMACJI[15]

Cybernetyka – nauka o funkcjonowaniu układów; jest nastawiona na wykrywanie związków między badanymi faktami.

Teoria informacji – dział cybernetyki.

Język jako środek przekazywania informacji odgrywa pierwszoplanową rolę
w społeczeństwie i w działaniu sił, które je scalają lub różnicują. Jako narzędzie poznania reguluje dalszą ewolucję gatunku ludzkiego.

13. SOCJOLOGIA[16]

Przedmiotem zainteresowań są klasy społeczne, narody, ich zespoły.

·         socjolingwistyka

14. ETNOGRAFIA[17]

Badanie społeczności pierwotnych, a w obrębie społeczności cywilizowanych – warstwy starszej o tradycyjnej ludowej kulturze

·         dialektologia

·         etnolingwistyka

15. NAUKA O LITERATURZE[18]

Teoria i historia literatury

·         stylistyka

·         badania nad językiem artystycznym w obrębie historii języka

16. HISTORIA[19]

·         gramatyka historyczna

·         historia języka

·         onomastyka

17. ARCHEOLOGIA[20]

Tam, gdzie nie sięga już pismo, można odczytywać dzieje minione z zabytków kultury materialnej. Zajmuje się tym archeologia. Dostarcza wiadomości na temat rozwoju grup ludzi w okresie poprzedzającym wynalazek pisma. Może mieć pewne znaczenie dla odtwarzania dziejów rodzin językowych pod warunkiem, że będzie się z jej danych korzystać bardzo ostrożnie i zawsze w powiązaniu z danymi innych nauk.

Powiązanie z archeologią.

18. MIEJSCE JĘZYKOZNAWSTWA W NAUCE[21]

logika, historia, nauka o literaturze è filologia

nauki humanistyczne – orientacja semiotyczna lub socjologiczna

·         orientacja semiotyczna – cybernetyka i teoria informacji, semiotyka, logika, psychologia

·         orientacja humanistyczna – socjologia, etnografia, nauka o literaturze, historia, archeologia

językoznawstwo – akustyka, anatomia i fizjologia, antropologia

III DZIAŁY JĘZYKOZNAWSTWA[22]

19. JĘZYKOZNAWSTWO SZCZEGÓŁOWE, PORÓWNAWCZE I OGÓLNE[23]

Językoznawstwo szczegółowe – opis pojedynczego języka czy dialektu dokonuje ze stanowiska synchronicznego (współczesnego) lub historycznego,
ale w odniesieniu do jednej fazy rozwojowej.

Językoznawstwo porównawcze – zajmuje się wyłącznie badanie struktur języków bez względu na ich pochodzenie (typologiczne).

Językoznawstwo genetyczne (historyczno-porównawcze) – interesuje się pochodzeniem poszczególnych języków i ich grup, by w wyniku analizy ustalić stosunki pokrewieństwa między nimi.

Językoznawstwo ogólne – najbardziej teoretyczna gałąź językoznawstwa.

językoznawstwo ogólne

językoznawstwo porównawcze

językoznawstwo szczegółowe

...