Henryk Zins HISTORIA ANGLII Ok�adk�, obwolut� i wyklejk� projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa ANNA LERGETPORER-JAKIMOW Redaktor techniczny ADAM PRZYLIBSKI Copyright by Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich Wydawnictwo � Wroc�aw 1979 Printed in Poland ISBN 83-04-00122-5 PRZEDMOWA Autor pierwszej polskiej jednotomowej historii Anglii znalaz� si� w trudniejszej pod wieloma wzgl�dami sytuacji ni� inni nasi historycy, pisz�cy dla Ossolineum zarysy dziej�w niekt�rych innych kraj�w europejskich. Trudno�ci te pochodz� z chronologicznej i geograficznej rozleg�o�ci problematyki, a zw�aszcza roli i znaczenia Anglii w �wiecie. Historia Anglii ma starsz� �r�d�owo po�wiadczon� metryk� ni� dzieje wielu innych kraj�w, a ponadto bezpieczne i spokojne na og� losy angielskich zbior�w archiwalnych sprawi�y, �e w spos�b szczeg�owy i drobiazgowy utrwalone zosta�y w dokumentach r�norodne aspekty dziej�w brytyjskich od bardzo dawnych czas�w. Ponadto histori� Anglii interesowali si� nie tylko liczni badacze brytyjscy i ameryka�scy, ale i francuscy, niemieccy, holenderscy, rosyjscy czy radzieccy, wskutek czego losy tego kraju s� szczeg�lnie dobrze znane, a literatura historyczna na jego temat niezmiernie obfita. To bogactwo studi�w i monografii, zarys�w i syntez, stanowisk i opinii stanowi dla autora jeszcze jednego opracowania og�lnego powa�ny problem koncepcyjny i materialny. Niema�� trudno�� sprawia rozleg�o�� geograficzna brytyjskiej panoramy historycznej, zwi�zanej od ko�ca XVI i pocz�tku XVII w. z dziejami najwi�kszego w dziejach imperium �wiatowego. Rozw�j Imperium Brytyjskiego w tak istotny spos�b wp�ywa� na histori� wszystkich bez wyj�tku kontynent�w i oddzia�a� na polityk� oraz gospodark� mi�dzynarodow�, �e szczeg�ln� zw�aszcza trudno�� sprawia zwi�z�e przedstawienie dziej�w brytyjskich w dw�ch ostatnich stuleciach. Od czasu odkry� geograficznych z prze�omu XV i XVI w. Anglia � dawna Ultima Thule, najdalszy kraniec znanego w staro�ytno�ci i znacznej cz�ci �redniowiecza �wiata � w coraz wi�kszym stopniu stawa�a si� �wiatowym centrum, w kt�rym krzy�owa�y si�, 5 a niejednokrotnie z niego wychodzi�y, g��wne nici, bod�ce i inspiracje mi�dzynarodowej polityki i handlu. Przez d�u�szy czas, zw�aszcza od XVII w., przoduj�ca i zap�adniaj�ca by�a rola Anglii w "dziedzinie my�li politycznej i instytucji ustrojowych, nauki i techniki oraz innych dzia��w kultury. Nale�a�o wiec po�wieci� odpowiednie miejsce wk�adowi Anglii do cywilizacji powszechnej, co sprawia�o jeszcze dodatkow� trudno�� w selekcji bogatego materia�u przy stosunkowo skromnej obj�to�ci ksi��ki. Innego rodzaju trudno�ci nastr�cza�a koncepcja pracy. W przeciwie�stwie do kraj�w mniejszych, odgrywaj�cych w historii powszechnej bardziej marginesow� role, dzieje Anglii interesowa�y od dawna licznych badaczy na ca�ym �wiecie nie tylko z uwagi na wa�n� rol� tego kraju w polityce mi�dzynarodowej, ale i ze wzgl�du na jego kluczowe znaczenie dla przeobra�e� spo�ecznych i gospodarczych okresu schy�ku feudalizmu i rozwoju kapitalizmu. Analiza tych proces�w sta�a si� podstaw� niejednego systemu ekonomii politycznej i filozofii dziej�w, wywo�ywa�a rozmaito�� interpretacji i uog�lnie�. Z drugiej strony autor pisz�cy syntez� dziej�w Anglii znajduje si� pod presj� tradycyjnych uj�� narzucanych w spos�b sugestywny przez znaczn� cz�� badaczy brytyjskich. Ma on te� do czynienia z mnogo�ci� ocen kontrowersyjnych, pochodz�cych ze strony nowszych kierunk�w historiografii angielskiej, jak i badaczy obcych, patrz�cych na polityk� zagraniczn� Anglii cz�sto z w�skiego i wycinkowego punktu widzenia swoich dziej�w ojczystych. Zadaniem autora niniejszej ksi��ki by�o danie zwi�z�ej, czytelnej i nasyconej informacj� syntezy dziej�w Anglii, z takim tylko uwzgl�dnieniem historii Szkocji, Irlandii, domini�w czy kolonii sk�adaj�cych si� na Imperium Brytyjskie, jakie jest potrzebne dla wyja�nienia g��wnego tematu. Autor stara� si� uwzgl�dnia� w miar� mo�liwo�ci r�wnomiernie zjawiska polityczne, spo�eczne, gospodarcze i kulturalne, co przy rozleg�o�ci problematyki i ma�ej stosunkowo obj�to�ci ksi��ki musia�o wypa�� niejednokrotnie lakonicznie i nazbyt zwi�le. Zabrak�o np. mo�liwo�ci i miejsca na poruszenie takich zagadnie�, jak �ycie codzienne, problemy mentalno�ci, zwyczaj�w i obyczaj�w, kt�re dosy� szeroko omawia popularna u nas i �atwo dost�pna ksi��ka G. M. Trevelyana Historia spo�eczna Anglii (Warszawa 1961). Osobiste zainteresowania autora sprawi�y, �e nie zosta�y upo�ledzone dawniejsze okresy dziej�w Anglii, �e w spos�b bardziej pog��biony przedstawiono niezmiernie wa�ne dla jej rozwoju i ewolucji okresy p�nego �redniowiecza (XIV i XV w.) 6 oraz stulecia Tudor�w i Stuart�w, wiek XVI i XVII, epok� reformacji i humanizmu, awansu klas �rednich, wczesnej ekspansji, pocz�tk�w polityki imperialnej, rewolucji bur�uazyjnej. Z drugiej strony autor zdaje sobie spraw� z tego, �e dosy� og�lnie wypad�y czasy najnowsze historii Wielkiej Brytanii, b�d�ce ci�gle przedmiotem zmiennych i sprzecznych ocen. Ca�o�� zosta�a doprowadzona do ko�ca II wojny �wiatowej, do 1945 r. Do��czony do ksi��ki wykaz najwa�niejszych wydarze� w historii Wielkiej Brytanii po II wojnie �wiatowej obejmuje okres do 1974 r. Na ko�cu umieszczono tablice genealogiczne kr�l�w angielskich od IX w. oraz zestawienia informuj�ce o kolejnych rz�dach, premierach i ministrach spraw zagranicznych Anglii od 1782 do 1945 r. Autor stara� si� w taki spos�b napisa� t� ksi��k�, by mog�a by� ona po�yteczna nie tylko dla szerszego kr�gu czytelnik�w, ale i dla student�w, zw�aszcza filologii angielskiej. Prowadzone przez niego przez szereg lat wyk�ady z historii Anglii na anglistyce upewni�y go o potrzebie tego rodzaju zwi�z�ego zarysu, mimo i� istniej� w j�zyku polskim prace G. M. Trevelyana, A. L. Mortona, A. Maurois czy J. Z. K�dzierskiego. Na zako�czenie autor pragnie si� wyt�umaczy�, dlaczego � mimo i� sam zajmuje si� od dawna badaniem stosunk�w polsko-angielskich i og�osi� z tego zakresu szereg prac � nie ukaza� niemal wcale wzajemnych zwi�zk�w i kontakt�w pomi�dzy Polsk� i Angli�. Szersze uwzgl�dnienie tych zagadnie� w zarysie obrazuj�cym g��wne tendencje i procesy historii angielskiej by�oby, jego zdaniem, dosy� sztuczne i wykrzywia�oby proporcje i rang� poszczeg�lnych kierunk�w angielskiej polityki zagranicznej, zwi�zk�w gospodarczych czy kulturalnych. Sprawy te zas�uguj� na oddzielne potraktowanie w relacji obu tych odleg�ych kraj�w, wykazuj�cych w swych dziejach tak odmienne w zasadzie, zw�aszcza od XVII w., tendencje i kierunki rozwojowe. Stosunkowo niewielkie tylko zmiany wprowadzone zosta�y do II wydania Historii Anglii. Uzupe�niony zosta� przede wszystkim o dalszych 8 lat kalendarz wydarze� po II wojnie �wiatowej, doprowadzony obecnie do 1974 r. Powa�ne uzupe�nienia wprowadzono do wskaz�wek bibliograficznych w tej zw�aszcza ich cz�ci, kt�ra dotyczy stosunk�w angielsko-polskich oraz polskiego wk�adu do bada� nad dziejami Wielkiej Brytanii. Ponadto sprostowano kilka pomy�ek w tek�cie i indeksie. Przy tej okazji pragn� podzi�kowa� tym wszystkim pracownikom kierowanego przeze mnie Instytutu Filologii Angielskiej oraz Zak�adu Historii Kraj�w Anglosaskich Uniwersytetu Marii Curie-Sk�odowskiej w Lublinie, kt�rzy w czasie przygotowywania przeze mnie II wydania tej ksi��ki w Nairobi w Kenii, gdzie go�cinnie wyk�ada�em w latach 1975�1977, przesy�ali mi fiszki bibliograficzne z tego okresu. PODSTAWY GEOGRAFICZNE NA ZACHODNICH kra�cach Europy rozci�ga si� archipelag obejmuj�cy ca�y szereg wysp i wysepek r�nej wielko�ci, zwany Wyspami Brytyjskimi. Najwi�ksza z nich, Wielka Brytania, obejmuje ok. 220 tys. km2 powierzchni. Druga co do wielko�ci i znaczenia, Irlandia, jest prawie trzykrotnie mniejsza. Obie wyspy s� oddzielone od siebie Morzem Irlandzkim, od kontynentu europejskiego za� oddziela Wielk� Brytani� Cie�nina Kaleta�ska, licz�ca w najw�szym miejscu zaledwie 32 km szeroko�ci. Patrz�c w pogodny dzie� z kredowych wzg�rz przyl�dka Gris Nez we Francji mo�na wyra�nie zobaczy� go�ym okiem bia�e kredowe ska�y na wybrze�u Anglii. Ska�om tym zawdzi�cza wyspa swoj� star� nazw� Albionu (od �ac. albus = bia�y). Anglia stanowi najwi�ksz� cz�� Wielkiej Brytanii i liczy dzisiaj 130 tys. km2. Zajmuje po�udniow� i �rodkow� cz�� wyspy, granicz�c od p�nocy ze Szkocj�, od zachodu za� z Wali�. Geograficzne granice Anglii ulega�y w ci�gu wiek�w bardzo niewielkim zmianom, zw�aszcza od czas�w rzymskich, kiedy wyra�nie ukszta�towa�o si� pogranicze angielsko-szkockie. Polityczna ekspansja Anglii na obszarze Wysp Brytyjskich nie przekre�li�a ca�kowicie odr�bno�ci g��wnych sk�adowych ich cz�ci: Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii. Wyspiarskie po�o�enie Anglii opodal wybrze�y kontynentu europejskiego, a p�niej � od czasu wielkich odkry� geograficznych � pomi�dzy Starym a Nowym �wiatem, stanowi jeden z bardzo istotnych czynnik�w w jej dziejach. T�umaczy w niema�ym stopniu jej rozw�j historyczny, wyja�nia niekt�re cechy angielskiego �ycia politycznego, ma zwi�zek z zaj�ciami i obyczajami mieszka�c�w tego kraju, ich psychik� i kultur�. Bariera wodna stanowi�a, zw�aszcza od XI w., od czasu okrzepni�cia zjednoczonego pa�stwa angielskiego, powa�n� zapor� przed najazdami. Cie�nina Kaleta�ska by�a do�� 9 szeroka dla obrony i zapewnienia bezpiecze�stwa (nawet jeszcze w II wojnie �wiatowej), ale. do�� w�ska zarazem, by nie utrudnia� kontakt�w gospodarczych i kulturalnych z kontynentem. Od czasu pami�tnej bitwy pod Hastings w 1066 r. wyspiarskie po�o�enie Anglii w walnym stopniu przyczyni�o si� do tego, �e nie uda�o si� obcym si�om zagrozi� ojczy�nie Szekspira nie tylko w okresie ekspansji Hiszpanii pod koniec XVI w. czy Napoleona na prze�omie XVIII i XIX w., ale r�wnie� w czasie obu ostatnich wojen �wiatowych. Wyspiarskie po�o�enie Anglii przyczyni�o si� r�wnie�, po�rednio, do wytworzenia szereg...
Patrusiak