1. MAKROSOCJOLOGIA. PRZEDMIOT I KIERUNKI BADAŃ
.
Makrosocjologia to dział socjologii, to socjologia usiłująca badać niewidoczne gołym okiem struktury, układy, systemy, segmenty, aby poznać ich naturę, konsekwencje rozwoju itd., identyfikować aktorów konfliktowych; pozwala na wykorzystanie potencjałów konfliktowych na rzecz konstruktywnych działań.
Zapotrzebowanie na makrosocjologię wiąże się z postawieniem przed społeczeństwem postkomunistycznym zadania przekształcenia w społeczeństwo obywatelskie, podmiotowe. Skończył się paradygmat socjologii narodowych - w ramach otwierania się grup, struktur, społeczeństw, granic, nie wystarczają teorie powstające na bazie społeczeństw narodowych, zamkniętych.
2. METODY BADAŃ W SOCJOLOGII
BADANIA OPARTE NA DOKUMENTACH
Mówiąc o badaniach socjologicznych opartych na dokumentach mamy na myśli węższe rozumienie tego terminu, a mianowicie wszystkie pisemne źródła dotyczące zjawisk społecznych, jak np. rękopisy, archiwalia, publikacje itp. Terminem dokument w szerokim znaczeniu określamy również wszelkie przedmioty czy wytwory ludzkie, które mogą być źródłem wiedzy wyjaśniającej zjawiska społeczne lub też potwierdzeniem naszych sądów o tych zjawiskach. Można brać pod uwagę też eksponaty muzealne, obrazy, fotogramy, filmy, taśmy magnetofonowe itp. Socjolog powinien również korzystać z dokumentów w szerszym znaczeniu, zwłaszcza przy interpretacji zjawisk społecznych z przeszłości.
Wyróżniamy dokumenty:
(1) zebrane w sposób systematyczny
(2) okolicznościowe.
la) Dokumenty naukowe - obejmują książki fachowe, sprawozdania naukowe, artykuły w czasopismach naukowych itp. Są one niezbędnym materiałem źródłowym dla badacza zjawisk społecznych, ponieważ każde badania empiryczne są poprzedzane studiami nad danym problemem, czyli rozpoczynają się od ,,desk research".
Przy analizie tego rodzaju dokumentów należy zwracać uwagę na:
• czy dane dokumenty są godne zaufania z naukowego punktu widzenia,
• czy dane dokumenty są jeszcze aktualne, tzn. czy nie ukazały się jakieś nowe, dokladniejsze i pełniejsze na ten sam temat,
• czy dane dokumenty są kompletne, czy też stanowią jedynie fragmenty, które pomijają różne elementy, np. załączniki.
lb) Opracowania statystyczne - czyli różnego rodzaju roczniki statystyczne, sprawozdania, zestawienia itp. Przed wykorzystaniem materiałów statystycznych należy rozpatrzyć:
• jakie wnioski są dopuszczalne na podstawie danych dokumentów,
• w jakim stopniu wnioski te są godne zaufania,
• w czym tkwią przyczyny ewentualnych deformacji rzeczywistości społecznej, której dotyczą.
Dziewięć zasad, które należy uwzględnić przy ocenie danych statystycznych:
1. potrzeba ścisłego zdefiniowania jednostek tworzących badaną zbiorowość;
2. czy występuje homogeniczność, czyli jednorodność danych i czy jest ona wystarczająca
3. czy dane, spełniające poprzednio wymienione postulaty, rzeczywiście zawierają właściwości nas interesujące,
4. przed wykorzystaniem materiałów statystycznych należy ustalić, jakie dane są rzeczywiście potrzebne, po tym można odpowiedzieć na pytanie, czy zebrane dokumenty statystyczne są wystarczające.
5. Jeżeli mamy do czynienia z danymi w procentach, należy przekonać się nie tylko o tym, czy licznik i mianownik są takie samo, ale i o tym, czy istnieje związek pomiędzy licznikiem a mianownikiem;
6. przy porównaniu dwóch wielkości statystycznych trzeba ustalić czy są one porównywalne,
7. istnieje potrzeba sprawdzenia zasadności metodologicznych podstaw, na jakich opierano się przy sporządzaniu danych dokumentów, czyli stwierdzenie tego, czy zawarte w nich dane są wiarygodne;
8. należy stwierdzić, czy podane liczby zostały zebrane w dostatecznie długim przedziale czasu, czy też są przypadkowe,
9. wskazane jest również ustalenie na ile zebrane dane pozwalają rzeczywiście wysnuć wnioski o jakie nam chodzi i czy nie zachodzi potrzeba uzupełnienia ich innymi danymi.
Ic) Przeróżne dokumenty kompilacyjne. Kompilacjami nazywamy takie twory, które składają się z wielu fragmentów, pochodzących od różnych autorów. Nie są to więc twory oryginalne ani odkrywcze, lecz po prostu zbiory danych metodycznie uporządkowane, np. książka adresowa, katalog biblioteczny.
2) Dokumenty okolicznościowe - czyli przygodne, to takie, które ze względu na swoją treść jak i formę mają charakter subiektywny, nadany im przez autora danego dokumentu.
2a) Dokumenty osobiste - czyli wszystkie takie dokumenty, które wyrażają osobiste cechy autora na tyle wyraźnie, że czytelnik może poznać jego stosunek do zdarzeń, których dany dokument dotyczy (np. listy, autobiografie, wywiady itp.).
Najpełniejsze i najbardziej przydatne do badań socjologicznych są autobiografie, ponieważ ukazują one autora w ciągłości jego rozwoju osobniczego, na tle warunków społeczno- gospodarczych i wydarzeń historycznych. Wykorzystując dokumenty osobiste w badaniach socjologicznych należy jednak być ostrożnym i uświadamiać sobie fakt, że wszelkie dane zawarte w tych dokumentach dotyczą z reguły jednostkowych doświadczeń lub przeżyć i dlatego mogą być jedynie podstawą do sformułowania hipotez, ale nie są wystarczające uogólnień. Aby sformułować ogólniejsze twierdzenia należałoby sięgnąć do więcej niż jednego dokumentu osobistego, a także do bardziej obiektywnych źródeł.
Najistotniejszą słabością dokumentów osobistych są częste zafałszowania w nich rzeczywistości społecznej, dokonane przez samych autorów lub też osoby trzecie.
Zafałszowania popełniane przez samych autorów danych dokumentów mogą wynikać nie tylko np. z chęci przedstawienia siebie w korzystniejszej sytuacji, wytłumaczenia własnego postępowania czy innych przyczyn związanych ze złą wolą, ale także złej wiedzy, braku wiadomości, złudzeń itp. powodów niezależnych od złej lub dobrej woli. Podobne zafałszowania dokonane przez osoby trzecie mogą być zarówno zamierzone jak i niezamierzone. Zamierzone mogą wynikać np. ze względów koniunkturalnych, skłaniających ludzi do lukrowania rzeczywistości społecznej lub osób, które przedstawiają. Natomiast zafałszowania niezamierzone mogą wynikać np. z trudności jakie ma dana osoba w dokładnym przedstawieniu cudzych myśli czy zrozumieniu cudzych intencji czy uczuć. Mogą tu wchodzić w grę także nieporozumienia semantyczne czy wynikające z różnic kulturowych.
2b) Notatki, których cechą jest to, że umożliwiają względnie dokładne i bezpośrednie odtworzenie danych wydarzeń. Do tej kategorii dokumentów zaliczamy: protokoły stenogramy, zapisy utrwalone na taśmach magnetofonowch itp. Wartość tych dokumentów zależy od rzetelności osoby, która je sporządziła. Powinny być wiernym odbiciem wydarzeń które relacjonują.
2c) Sprawozdania, które różnią się tym od notatek, że przedstawiają dane fakty nie bezpośrednio, ale z opóźnieniem. Z tych względów niebezpieczeństwo zafałszowania jest w nich większe. Do kategorii tej zaliczamy: doniesienia, meldunki, raporty itp.
Problem wiarygodności danych zawartych w dokumentach. Wiarygodność danych jest bardzo istotna, ponieważ wiąże się z nią wartość poznawcza tych dokumentów. Ustalenie wiarygodności wymaga określonych zabiegów, zależnych od typu i rodzaju dokumentów.
O wiarygodności dok. systematycznych można sądzić na podstawie np. zasadności ich założeń metodologicznych, sposobów gromadzenia danych i właściwości źródeł na jakich się opierają. W wypadku dok, okolicznościowych oprócz wymienionych przesłanek trzeba brać pod uwagę wiarygodność osoby, która jest autorem dokumentu.
Można powiedzieć, że wszelkie dane zawarte w dokumentach wymagają solidnej weryfikacji, jeżeli chcemy, aby stały się one podstawą ewentualnych uogólnień. Potrzeba krytycznej oceny ;nie dotyczy tylko dokumentów pochodzących od osób prywatnych, ale również i dokumentów oficjalnych, ponieważ w tych ostatnich też nie brak różnych tendencyjnych wypaczeń. Bezkrytyczny stosunek do dokumentów, które chcemy wykorzystać w celu odtworzenia przeróżnych wydarzeń i faktów społecznych, może być przyczyną istotnych błędów w rekonstrukcji czy interpretacji owych wydarzeń lub faktów. Jeżeli mamy więc wątpliwości co do wiarygodności danych dokumentów, to lepiej z nich zrezygnować i szukać innych źródeł niż opierać się na takich dokumentach.
Metoda interwencji socjologicznej jest, w zamyśle jej autora A. Touraine'a_, nieodłącznie związana z teorią ruchów społecznych, nie jest zatem uniwersalnym narzędziem badawczym. Sposób rozumienia int. socj. przez Touraine'a sprowadzał ją do roli dobrze przemyślanego testu, którego celem było uzyskanie jednoznacznych odpowiedzi na pytania badawcze, wywiedzione z jednego , określonego systemu teoretycznego. Metoda ta stwarza szanse otwartej komunikacji z badanymi w sposób daleko mniej zrutynizowany niż w badaniach opartych choćby na metodzie wywiadu kwestionariuszowego. Wiąże się z przekonaniem o możliwości równouprawnienia poznawczego badacza i badanego, co najmniej w tym sensie, że zamierzeniem int. socj. jest uczynienie z badanych - badaczy. Wyrazem tego jest kulminacyjna; rola „ konwersji"; badani mają stać się wówczas interpretatorami własnych działań, aby w końcu wejść w rolę socjologów jako analityków stosunków społecznych.
Metoda ta wymaga od badacza zdolności przechodzenia od zaangażowania do dystansu poznawczego. Status int. socj. nie pozwala usytuować jej wewnątrz socjologii oficjalnej (nie jest to metoda standaryzowana). Najbardziej godną podkreślenia cechą interwencji socj. a la Touraine jest zaangażowanie w analizę socjologiczną niesocjologów. Jest to metoda
wytwarzania wiedzy socjologicznej w trybie interpretacji negocjowanej. Istnieją dwa sposoby. myślenia o tej metodzie:
l) WgTouraine'a:
1. Metoda int. socj. zmierza do badania działania zbiorowego, zbliżając się doń możliwie bezpośrednio, bada się grupę działaczy występujących w określonej roli, tj. jako działaczy. W imię tej roli grupa akceptuje tub wręcz domaga się przeprowadzenia int. socj. Analiza socjologiczna wychodzi nie od obserwacji sytuacji ani od wyrażonych opinii, lecz od prowadzonej przez działaczy autoanalizy, której przedmiotem są podejmowane działania zbiorowe
2. Traktując działanie jako nieodłączne od stosunków społecznych, interwencja umiejscawia aktora [podmiot działania] w ramach interakcji z różnymi partnerami społecznymi. Podstawą pracy nad grupowa autoanalizą jest treść owych konfrontacji pomiędzy stronami stosunku społecznego], a nie jakaś świadomość ideologiczna.
3. W takich warunkach badacz nie może pozostać obserwatorem z boku, podobna „obiektywność" byłaby przeszkodą w rozpoznaniu aktora jako takiego. Interwencja wymaga od badacza, aby był mediatorem pomiędzy grupą działaczy a ruchem społecznym, do którego odnoszą się działania grupy. Ta nowa koncepcja badacza - nie będącego ani obserwatorem, ani ideologiem - odróżnia
zdecydowanie interwencję od innych metod socjologicznych. Jest ona zarazem próbą odpowiedzi na pytanie, jak można badać działanie nie niszcząc go równocześnie i/lub jak. można badać życie społeczne bez „naturalizowania" go.
2) Wg Francoisa Dubeta: Chodzi o badanie jakiegoś działania i zbiorowego doświadczenia w oparciu o kilka grup ok. 12- osobowych. Grupy te składają się ze społecznych aktorów, czyli uczestników badanego zjawiska. Zespoły zbierają się na 10-15 roboczych seansach. Zasadniczo można wyróżnić 3 typy takich spotkań [w wymienionej kolejności stanowią one 3 powiązane fazy wspólnej pracy aktorów i socjologów]:
1. Seanse otwarte, podczas których członkowie zespołów dyskutują z zaproszonymi rozmówcami dobranymi spośród sojuszników, przeciwników i aktorów badanego zjawiska.
2. Seanse zamknięte, w trakcie których członkowie zespołów dyskutują między sobą i szczegółowo określają zajmowane uprzednio stanowiska.
3. Seanse analityczne, w ramach których socjologowie prezentują członkom zespołów hipotezy wyprowadzone na podstawie pracy grupowej.
Ważne jest aby badanie nie rytualizowało się, ale elastycznie podążało za potrzebą analizy i samorefleksji. Jednym z warunków podstawowych scenariusza interwencji jest jawność procedury badawczej, polegająca choćby na tym, że badani mają dostęp do protokołów zebrań. Jawność polega również na tym, że badani od początku są poinformowani o celach badania i czekających ich etapach zespołowej pracy.
Badanie służy ujawnieniu podstawowych dla działania zbiorowego logik działania, zwłaszcza logik konfliktowych, czyli wiążących podmiot badania z przeciwnikiem. Wyodrębnienie logik konfliktowych pozwala odtworzyć sens działania zbiorowego. Całość zespołowej pracy analitycznej odnosi się do możliwie szeroko zakreślonego pola działań; tego, na którym dzieje się ruch społeczny. Analiza logik działania pokazuje, ze pole to nie jest stałe - może się kurczyć lub rozszerzać. „Problemy społeczne" są przejawem „kryzysu systemu", a dają znać o sobie w postaci kłopotów służby zdrowia, opieki socjalnej, szkolnictwa, mniejszości etnicznych, kulturowych itd. Zawsze jednak ramy analizy socjologicznej wytycza postrzeganie tych problemów jako potencjalnych konfliktów, które mogą wybuchnąć lada moment. Świat jest bezustannym konfliktem różnych logik działania, konflikt; społeczny jest niezbywalną cechą życia społecznego. Socjologiczna kwalifikacja problemu społecznego w szerszym ujęciu pojęciowym polega na wskazywaniu grupy, środowiska czy zbiorowości, poprzez którą, problem społeczny „daje znać o sobie". Minimum sukcesu interwencji socjologicznej polega na.. znalezieniu rzeczywistego aktora danego problemu społecznego, a mówiąc ściślej: pary aktorów, których łączy i dzieli zarazem relacja konfliktowa.
Budowanie grup powinno respektować specyficznie pojęty kanon reprezentatywności - nie statystycznej, lecz typologicznej. Chodzi o różnorodność logik działania w ramach pewnego pola. Unika się zwykle włączania do grup przywódców z pierwszej linii czy też ideologów. Liczebność grupy nie powinna przekraczać 10-12 osób. Na pierwsze spotkanie zostaje zaproszony „gość z zewnątrz" czyli interlokutor. Grupa rozpoczyna właściwą pracę od seansów otwartych, które odbywają się z udziałem zaproszonych gości. W tym czasie krystalizują się stanowiska i podziały. Zadaniem badaczy jest zapewnienie szerokiego przeglądu stanowisk istotnych z punktu widzenia badanego ruchu społecznego lub problemu społecznego. W kategoriach; hipotetycznych można mówić o przeciwnikach, zwolennikach i aktorach ruchu jako trzech podstawowych typach interlokutorów.
Drugą fazę badania stanowią seanse zamknięte, mające torować drogę analizie socjologicznej, czyli dyskusje na wyższym niż poprzednio poziomie ogólności, mające pomóc członkom grup w nabraniu dystansu do tego, co działo się wcześniej. Celem seansów zamkniętych jest wejście na pierwszy szczebel autorefleksji.
Seanse analityczne stanowią ostatnią fazę badania. Zadaniem socjologów jest doprowadzenie grupy na „możliwie najwyższy poziom analizy". Socjologowie przedstawiają swoje hipotezy robocze będące interpretacją tych logik działania, które mają decydujące, centralne znaczenie w rekonstruowanym systemie działań. Rzeczywistym potwierdzeniem zdolności analizy i autorefleksji po stronie grupy jest sytuacja, kiedy „sama z siebie" proponuje ona hipotezy konkurencyjne. Interwencję w pojedynczej grupie przeprowadza każdorazowo conajmniej dwóch socjologów; jeden z nich przyjmuje na siebie rolę interpretatora i staje się sojusznikiem sensu artykułowanego i przeżywanego przez grupy; drugi badacz, nazwany analitykiem, jest rzecznikiem analizy socjologicznej. Wszystko, co w grupie zostało wypowiedziane, ma być rejestrowane na taśmie magnetofonowej. Pozostaje ona podstawą dokumentacji badania. (Należy pamiętać, że Touraine prowadził tą metodą badania nad „Solidarnością" w '81 roku?)
3. MAKROSTRUKTURY A POZIOMY STRUKTURALNE RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ
Aby uporządkować socjologię można rozpatrywać ją na 4 poziomach:
- struktury MIKRO - polegają na bezpośrednich kontaktach, więzi; dają się najefektywniej identyfikować
- struktury MEZO - dominują pomiędzy jednostkami zapośredniczone dzięki odpowiednim tworom życia społecznego; pojawia się anonimowość tych kontaktów. Wyobrażenie o innych bytach, nieredukowalnych do sumy arytmetycznej jednostkach
- struktury MAKRO - funkcjonują wśród wielkich układów - społeczeństwo, klasa, grupa zawodowa, wyznaniowa, naród
- struktury MEGA - poziom analizy stosunków pomiędzy takimi tworami życia społecznego, które nie mieszczą się w pojęciach niższych poziomów - np. blok, ugrupowanie społeczne, społeczeństwa tej samej cywilizacji, respektujące ten sam system wartości. Systemy normatywne, organizujące i obsługujące poziom stosunków ponadnarodowych, identyfikowane są jako megastruktury.
Przedmiotem badań makrostrukturalnych są społeczeństwa i grupy - narody oraz składniki - segmenty społeczeństwa (klasy, warstwy, kategorie z których zbudowane są takie całości jak społeczeństwa).
Teoria segmentacji - społeczeństwo to makrogrupa złożona z podrzędnych jej grup (wg Znanieckiego grupa to osoby wyznające ten sam system wartości.
4. SPOŁECZEŃSTWO JAKO MAKROGRUPA, SEGMENTY SPOŁECZEŃSTWA
W ogólnym modelu wielowariantowego ujmowania struktury społecznej i społeczeństwa chodzi o:
Założeniami wyjściowymi przy konstrukcji tego modelu były:
1. rzeczywistość społeczna jest zasadniczo różna od rzeczywistości przyrodniczej
2. społeczeństwo stanowi fundamentalny czynnik kompozycyjny tej rzeczywistości, jako struktura segmentacyjna, i nie może być utożsamiane: z nią samą (tzn. rzeczywistością społeczną); ze strukturą społeczną, gdyż jest jednym z jej rodzajów; z życiem społecznym; z państwem czy narodem. Nie może też być utożsamiane z populacją ludzką danego kraju
3. składnikami społeczeństwa w przyjętym rozumieniu są zbiory i zbiorowości szczególnego rodzaju, nieprzypadkowe, utrwalające procesy reprodukcji życia gromadnego ludzi.
4. zbiory i zbiorowości przypadkowe, nietrwałe, jak np. zbiegowisko, masa, tłum, chociaż stanowią komponenty rzeczywistości społecznej nie są segmentami społeczeństwa. Powstając jako nie segmenty w efekcie żywiołowych, spontanicznych zbiorowych reakcji ludzi na istniejące realnie lub potencjalnie napięcia, frustracje mogą bez wątpienia dynamizować lub opóźniać pewne procesy w obrębie rzeczywistości społecznej czy w obrębie samej struktury segmentacyjnej. To szczególnie skrystalizowane zbiorowości - grupy segmentacyjne utrwalają i budują ład w odpowiednich dla ich charakteru sferach życia społecznego. Zbiorowości niesegmentacyjne mogą zakłócać ład a nawet przyczyniać się do wyłaniania nowego ładu, zwłaszcza tłumy rewolucyjne. Mogą być aktorami sterowanych czy manipulowanych przez elity lub wybitne jednostki akcji na rzecz szczytnych czy podłych racji.
Zatem SPOŁECZEŃSTWO JEST MAKROSTRUKTURĄ SEGMENTACYJNĄ ZBUDOWANĄ ZE ŚCIŚLE OKREŚLONEJ LICZBY TYPÓW I RODZAJÓW SEGMENTÓW (ZBIORÓW LUB GRUP) ROZLOKOWANYCH W RÓŻNYCH SFERACH RZECZYWISTIŚCI CELOWO, A NIE PRZYPADKOWO. W ich obrębie pełniąc określone role, można zaspokajać równocześnie wiele potrzeb. Typologiczne i rodzajowe formy zbiorowości społecznych są zmienne. Dlatego też struktury segmentacyjne społeczeństw realno socjalistycznych, obywatelskich, a zwłaszcza transformacyjnych są różne i nieredukowalne, zwłaszcza w wymiarze klasowo warstwowym.
W modelu wielowariantowego ujmowania struktury rzeczywistości społecznej i społeczeństwa profesor Zagórski wyróżnia 12 zasadniczych sfer życia społecznego (w zmodyfikowanym modelu dochodzą jeszcze sfery patologii, umierania i śmierci):
- organiczna
- seksu
- reprodukcji
- edukacji
- ekologiczna
- wytwarzania
- gospodarki
- polityki
- konsumpcji
- prestiżu
- socjalizacji
- kultury
Można mówić o odpowiednich wobec tych sfer rodzajach potrzeb lub, zgodnie z rozumowaniem B. Malinowskiego, o tym, że odpowiednim potrzebom elementarnym i wtórnym odpowiadają reakcje kulturowe w zakresie organizacji życia społecznego. Dziś mamy tylko do czynienia z bardzo złożonym i zamazanym na zewnątrz procesem podziału pracy i funkcji na rzecz zaspokajania rosnących potrzeb zbiorowych i indywidualnych, przy istnieniu tej samej puli rodzajowej potrzeb elementarnych, rzeczywistych.
W modelu zaproponowanym przez Zagórskiego poszczególne sfery życia społecznego mają swoje charakterystyki segmentacyjne. Wymiary segmentacji strukturalnej są następujące:
- demograficzny (1) i rasowy (2) - odpowiadający sferze organicznej
- cywilny (3) - odpowiadający sferze seksu
- pokrewieństwa (5) odpowiadający sferze reprodukcji
- wykształcenia (6) - odpowiadający sferze edukacji
- ekologiczny (7) - odpowiadający sferze ekologicznej
- zawodowy (8) - odpowiadający sferze wytwarzania (technologii)
- klasowy (9) - odpowiadający sferze gospodarki
...
nr115