Burnecka Małgorzata - O Koncepcji Wolności(1).pdf - st. Socjologia podręczniki - Sisi199

Małgorzata Burnecka

Uniwersytet Wrocławski

Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy Brandta / Instytut Socjologii

O koncepcji wolno ś ci w wolnej kulturze

Wolna kultura pojęcie pojawiające się coraz częściej w odniesieniu do takich

współczesnych zjawisk, jak wolne oprogramowanie i oprogramowanie o otwartym źródle

( free and open source software ), otwarte treści ( open content ), wolna dokumentacja ( free

documentation ), peerproduction , czyli produkcja równych, czy ruch commons . Pojęcie,

którym opisuje się uchwytne empirycznie zjawiska, samo jednak nie posiada (jeszcze)

ścisłego, jednoznacznego opisu 1 . Brak definicji wiąże się z szerszym problemem

problemem genezy idei wolnej kultury i poszukiwania właściwego jej kontekstu

interpretacyjnego.

Stosunkowo niewiele jest wyczerpujących analiz źródeł tej koncepcji, jak też i

niewątpliwie obecnych w niej odniesień do myśli społecznej, politycznej czy tradycji

filozoficznej. Mimo to, wolna kultura zyskuje coraz silniejszy ideologiczny " sound " za

sprawą pojawiających się w towarzyszącym jej dyskursie pojęć, które budują jej obraz i

wprowadzają określony kontekst interpretacyjny. Do najbardziej charakterystycznych z

nich, a zarazem funkcjonujących jako atrakcyjne medialnie hasła, należą przede

wszystkim: komunizm i piractwo.

Poprzez odniesienia wyraźnie obecne w nazwach niektórych wolnokulturowych

inicjatyw, takich jak np. "The dotCommunist Manifesto", czyli "Manifest dotKomunistyczny"

Ebena Moglena ze stycznia 2003 (Moglen 2003), "cyberkomunizm" głoszony m.in. przez

Richarda Barbrooka (Barbrook 2000) czy założenie międzynarodowej Partii Piratów (Pirate

Party Internationa l 2 ) , wolna kultura łatwo kojarzona bywa właśnie z ideologią

komunistyczną, anarchosocjalizmem czy też po prostu z piractwem. Jej założenia

sprowadzane są tym samym do propagowania zniesienia praw autorskich w dalszej

perspektywie, a tymczasem łamania ich przy pomocy sieci P2P jako głównej platformy dla

tego rodzaju praktyk.

Mimo iż myśl przewodnią przywołanych tu inicjatyw można ująć w metaforycznym

twierdzeniu Stewarda Branda: "Informacja chce być wolna" 3 , pod którym podpisać

mogłaby się cała wolna kultura, to jednak ich retoryka skłania się ku jego parafrazie:

1 Wciąż powstają także próby społecznej, nienaukowej definicji tego zjawiska, np. hasło w Wikipedii "wolna kultura

(ruch)": http://pl.wikipedia.org/wiki/Wolna_kultura_%28ruch%29 [dostęp: 02072007].

2 Oficjalna strona: http://www.ppinternational.net/ [dostęp: 02072007].

3 Przypisywane mu twierdzenie "Information wants to be free" S. Brand miał wypowiedzieć podczas pierwszej

Hackers Conference w 1984 (Marin County, California). Znalazło się ono także w jego sprawozdaniu z konferencji

opublikowanemu w piśmie "Whole Earth Review" w maju 1985 na s. 49, a także w książce Stewarda Branda, The

Media Lab: Inventing the Future at MIT, Viking Penguin 1987, s. 202.

"Informacja powinna/musi być wolna". Taka interpretacja wolności w wolnej kulturze

wydaje się zapominać o kilku kluczowych kwestiach. Po pierwsze, o filozoficznym (i nie

tylko filozoficznym) bagażu słowa "wolność" o podstawowych rozróżnieniach między

pojęciami "wolny" a "wspólny", "wolny" a "dowolny" oraz o tym, że istotą "wolności" nie jest

narzucanie określonych sposobów działania, uznawanych przez niektórych za jedynie

słuszne. Wtedy bowiem wolność oznacza tylko jeden kierunek, tylko jedną możliwość,

przestając tym samym być wolnością, stając się natomiast przymusem, koniecznością,

obowiązkiem. Po drugie, interpretacja ta pomija grunt, na którym wyrosła wolna kultura

jako zjawisko społeczne i na którym miała szanse się rozwijać i ma je nadal dzięki

sprzyjającym warunkom. Po trzecie, pomija konsekwencje stosowania wolnych rozwiązań

(wolnych licencji), ale też i przyczyny (szczególnie ekonomiczne i pragmatyczne) ich

wykorzystywania, nie słuchając argumentacji praktyków wolnej kultury, a koncentrując się

na bezpośrednim, zewnętrznym i najłatwiej dostrzegalnym efekcie ujmowanym najczęściej

za pomocą pojęcia "dar".

Celem niniejszego tekstu jest wykazanie, że kontekstu interpretacyjnego wolnej

kultury należy szukać w tradycji innej niż komunistyczna, socjalistyczna czy przestępcza, a

nawet innej niż koncepcja bezinteresownego daru (występująca często pod hasłem kultury

bądź filozofii daru por. np. Zawojski 2006). Uwaga zwrócona tu zostanie, podobnie jak w

pracach jednego z czołowych badaczy sposobów współpracy, produkcji i tworzenia w

obszarze wolnej kultury, Yochai'a Benklera, ku myśli libertariańskiej i libertariańskiej

koncepcji wolności (Benkler 2006, 21).

Przywołane będą zatem warunki, które umożliwiły powstanie i dynamiczny rozwój

idei wolnej kultury oraz charakterystycznych dla niej form współpracy przede wszystkim

warunki kapitalizmu, wolnego rynku i konkurencyjności.

Podjęta zostanie także próba przedstawienia koncepcji wolności, która leży u

podstaw narzędzi wolnej kultury jako zasada ich konstruowania i wykorzystywania. Jej

źródła poszukiwane będą w tradycji klasycznej Zachodniej myśli liberalnej, przede

wszystkim Johna Stuarta Milla.

Konsekwencją powyższych ustaleń będzie wstępna krytyka interpretowania wolnej

kultury w kontekście odniesień do myśli komunistycznej, socjalistycznej oraz do "kultury

daru" bądź wręcz utożsamiania tych koncepcji.

Podsumowując rozważania, wskazane zostanie raz jeszcze, w kontekście których

nurtów myśli społecznopolitycznej wydaje się właściwe interpretowanie zjawiska wolnej

kultury ze względu na jego korzenie oraz obecne w nim praktyczne rozwiązania i ich

konsekwencje.

Inicjatywą, która dała początek idei wolnej kultury i stała się impulsem do rozwijania

jej i realizowania w różnych obszarach społecznej aktywności, był zapoczątkowany w

Stanach Zjednoczonych przez Richarda Stallmana ruch wolnego oprogramowania. Warto

zwrócić uwagę na fakt, że koncepcja wolnego oprogramowania, czyli oprogramowania,

którego można dowolnie używać, które można rozpowszechniać, poznawać, jak działa i

modyfikować wedle swoich potrzeb, narodziła się nie gdzie indziej, ale właśnie w centrum

dojrzałego kapitalistycznego myślenia i w warunkach względnie stabilnych mechanizmów

wolnorynkowych. Co więcej, ani Stallman, ani inni leaderzy czy członkowie ruchu w

żadnym momencie nie negowali owych mechanizmów, nie podważając płynących z nich

korzyści czy wręcz konieczności ich funkcjonowania wraz z funkcjonowaniem całego

kapitalistycznego systemu ekonomicznego. Owszem, zwracano uwagę na jego możliwe (i

istniejące) patologie, jednak nie poddawano dyskusji, iż to właśnie gospodarka

kapitalistyczna otwiera perspektywy działania i wzmacniania pozycji ruchu oraz

propagowanej przez niego idei, a tym samym przyczynia się do dynamicznego rozwoju

samego oprogramowania zależnego przecież właśnie od swojej powszechności. Jak pisze

Stallman, "Paradygmatem konkurencji jest wyścig: poprzez nagradzanie zwycięzcy,

zachęcamy wszystkich, by biegli szybciej. Kiedy kapitalizm rzeczywiście działa w ten

sposób, robi dobrą robotę[...]" 4 [ tłum. MB] (Stallman 2002, 37). Kluczem do sukcesu

wolnego oprogramowania (a tym samym idei wolnej kultury jako takiej) jest według

Stallmana (Stallman 2002, 35) wolny rynek i gwarantowana przez niego konkurencyjność

dzięki możliwości wzięcia udziału w wolnorynkowym wyścigu można stawić czoła

monopolistycznym megakorporacjom i co z czasem pokazał m.in. przykład systemu

operacyjnego GNU/Linux stanowić dla nich poważne zagrożenie jako konkurencja na

kapitalistycznym wolnym rynku. Analogicznie sytuacja może przedstawiać się dziś w

obszarze kultury i sztuki na rynku zdominowanym przez wielkie wydawnictwa i wielkich

producentów szanse mogą mieć niezależne inicjatywy i projekty korzystające właśnie z

wolnokulturowych narzędzi umożliwiających im promocję i popularyzację.

O kapitalistycznych korzeniach myślenia programistów wolnego oprogramowania

może świadczyć także fakt, że nigdy nie pomijali oni ekonomicznych aspektów swojej

pracy, starając się znaleźć własne miejsce na rynku usług. Argument finansowy nie

decydował ostatecznie o zaangażowaniu w samą inicjatywę, jednakże od samego

początku poszukiwano odpowiednich dla wolnego oprogramowania modeli biznesowych, a

zatem alternatywnych wobec najłatwiejszej drogi sprzedawania praw do korzystania z

programów 5 . "Filozofia wolnego oprogramowania odrzuca specyficzną, powszechną

praktykę robienia interesów, ale nie jest przeciwko interesom. Jeśli biznes szanuje wolność

użytkownika, życzymy mu jak najlepiej." 6 [ tłum. MB] pisze Stallman (Stallman 2002, 22), w

4 "The paradigm of competition is a race: by rewarding the winner, we encourage everyone to run faster. When

capitalism really works this way, it does a good job [...]".

5 por. wywiady z programistami ruchu wolnego oprogramowania (m.in. z Larrym Augustinem, założycielem VA

Research, Michaelem Tiemannem, współzałożycielem Cygnus Solutions, Brianem Behlendorfem,

współzałożycielem Organic, Inc. czy Frankiem Heckerem z Netscape Corporation) w filmie dokumentalnym

"Revolution OS", reż. J.T.S. Moore, 85 min., USA 2001.

6 "The free software philosophy rejects a specific widespread business practice, but is not against business. When

"Manifeście GNU" natomiast przedstawia kilka propozycji możliwości zarabiania na

wolnym oprogramowaniu. Większość z nich była realizowana przez programistów ruchu

właściwie od samych jego początków przede wszystkim w postaci różnych sposobów

dystrybucji oprogramowania bądź oferowania użytkownikom pomocy technicznej, w której

to branży pierwsze firmy powstały już pod koniec lat osiemdziesiątych: w 1989r. założono

Cygnus Solutions (org. Cygnus Support), którego hasło reklamowe brzmiało: " Making free

software affordable ". Na początku lat dziewięćdziesiątych zaczęły także powstawać firmy

zajmujące się rozwijaniem wolnego oprogramowania, jak VA Research (znane dziś jako

SourceForge, Inc.) czy Red Hat, Inc.

Wskazując na warunki powstania, kształtowanie się i charakterystykę inicjatywy

ruchu wolnego oprogramowania, którego idea bezsprzecznie stanowi zarodek, a dziś

jednocześnie gros zjawisk w obszarze całej wolnej kultury, nasuwa się teza, iż wolną

kulturę można rozpatrywać jako twórczą konsekwencję rozwoju i funkcjonowania

kapitalizmu. Może ona być ujmowana jako jego rozwinięcie, powstała bowiem wskutek

właściwych mu mechanizmów i wyraźnie ukształtowała się na jego gruncie, w oparciu o

charakterystyczne dla kapitalizmu struktury ekonomiczne. Z drugiej strony, może być

rozważana jako rozwinięcie twórcze, gdyż wprowadza nowe sposoby produkcji i tworzenia

oraz nowe, niemonetarne sposoby zapłaty, które po raz pierwszy można było

zaobserwować na szeroką skalę na przykładzie funkcjonowania ruchu wolnego

oprogramowania.

Nowe sposoby produkcji i tworzenia szczegółowo analizuje w swoich pracach m.in.

Yochai Benkler 7 . Według tego badacza można je interpretować w kontekście myśli Johna

Stuarta Milla 8 jako naturalny kierunek rozwoju ludzkiej aktywności, charakteryzują się one

bowiem przede wszystkim szerokimi zakresami wolności i indywidualizmu obserwowanymi

na różnych płaszczyznach. W formach współpracy typu commons based peerproduction 9 ,

zaliczanych przez Benklera do tzw. social production , co tłumaczyć można jako "społeczna

produkcja dóbr", wolność obecna jest w dwóch podstawowych aspektach. Po pierwsze, w

sferze samego procesu produkcji, po drugie w sferze możliwości podejmowanych

działań.

Proces produkcji w ramach social production pozbawiony jest presji stojącej zwykle

businesses respect the users’ freedom, we wish them success [...]".

7 Por. wybrane ważniejsze prace dotyczące tychże zagadnień: Yochai Benkler, The Wealth of Networks: How Social

Production Transforms Markets and Freedom, Yale University Press, New HavenLondon 2006. Dostępne w

Internecie na licencji Creative Commons Noncommercial Sharealike: http://www.benkler.org [dostęp: 02072007].

Yochai Benkler, Coase’s Penguin, or, Linux and The Nature of the Firm, [w:] The Yale Law Journal, Vol. 112/2002.

8 "Human nature is not a machine to be built after a model, and set to do exactly the work prescribed for it, but a tree,

which requires to grow and develop itself on all sides, according to the tendency of the inward forces which make it

a living thing." John Stuart Mill, On Liberty (1859) fragment motta książki Yochai'a Benklera (Benkler 2006, VI).

9 Por. wstępne omówienie tego zjawiska w: Rafał Próchniak, Peer production : między rynkiem, przedsiębiorstwem i

prawami własności, [w:] Dynamika kultury a (r)ewolucja własności intelektualnej, t. 1., red. M. Burnecka, R.

Próchniak, Atut, Wrocław 2007, s. 115134.

za produkcją w obrębie korporacji, a także presji tradycyjnych mechanizmów rynkowych.

Znika zatem problem dostępności środków (jest nimi wolna informacja), wystarczających

ich nakładów i możliwości, a typowe ryzyko rynkowe zostaje zminimalizowane. Jak określa

to Benkler, w takich formach organizacji znacznie zwiększa się security of context

bezpieczeństwo kontekstu produkcji (Benkler 2006, 145).

Po drugie, wolność obecna jest w sferze możliwości podejmowanych w ramach

produkcji działań, których istotą jest maksymalna indywidualizacja: samodzielność,

samodecydowanie o zakresie, rodzaju czy czasie wykonywanej pracy. Otwiera to szerokie

pole dla kreatywności i elastyczności, zwiększając, według Benklera, freedom of action , a

zatem zakres wolności samego działania w procesie produkcji (Benkler 2006, 145, 462 i

n.).

Nowe formy współpracy charakterystyczne dla wolnej kultury mają dla Benklera

znaczenie nie tylko ze względu na inicjowane przez nie przemiany stricte rynkowe.

Najistotniejszy wydaje się być fakt, że otwierają one nowy wymiar indywidualnej wolności

wolności w zakresie pracy, współdziałania, tworzenia, który uobecnia się także w sferze

kultury i sztuki.

Dzięki wolnym narzędziom i rozwiązaniom kultura przestaje być wyłącznie tym, co

jest nam dane "odgórnie" czy wręcz narzucane (przez mass media czy machinę

przemysłu kulturowego), zmieniając się w przestrzeń indywidualnej, aktywnej działalności

twórczej, przestrzeń poddawaną przez jednostki krytyce, rewizji i modyfikacji. "W naukowej

literaturze prawniczej Niva Elkin Koren wcześnie pisała o potencjalnej demokratyzacji

"procesu tworzenia znaczeń", William Fisher o "semiotycznej demokracji", a Jack Balkin o

"demokratycznej kulturze". Lessig zbadał generatywną zdolność wolności do tworzenia

kultury, jej wkład w kreatywność jako taką. Te wysiłki skupiały się wokół idei, że jest coś

normatywnie atrakcyjnego, z perspektywy "demokracji" jako liberalnej wartości, w fakcie,

że ktokolwiek, używając powszechnie dostępnych narzędzi, może wziąć z istniejącego

uniwersum kultury mniej więcej cokolwiek zechce, wyciąć to, wkleić, zmiksować i uczynić

swoim własnym wyrażając tym równie dobrze swój podziw, jak i odrazę, swoją

akceptację określonych obrazów, jak i ich odrzucenie" 10 [tłum. MB] (Benkler 2006, 276).

Taki proces oddolnej, nierynkowej (i nieprzemysłowej) produkcji kultury, uruchomiony

dzięki wykorzystywaniu i rozwijaniu różnorodnych form peer production czy wolnych

licencji, poszerza indywidualną wolność jednostki do zaangażowania się we

współtworzenie kultury i kulturowy dialog, a tym samym sprawia, że kultura staje się dla jej

10 "In the academic law literature, Niva Elkin Koren wrote early about the potential democratization of “meaning

making processes,” William Fisher about “semiotic democracy,” and Jack Balkin about a “democratic culture.”

Lessig has explored the generative capacity of the freedom to create culture, its contribution to creativity itself.

These efforts revolve around the idea that there is something normatively attractive, from the perspective of

“democracy” as a liberal value, about the fact that anyone, using widely available equipment, can take from the

existing cultural universe more or less whatever they want, cut it, paste it, mix it, and make it their own—equally

well expressing their adoration as their disgust, their embrace of certain images as their rejection of them."

Burnecka Małgorzata - O Koncepcji Wolności(1).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: