M. Bańko Słowniki ortograficzne w Polsce.pdf

Mirosław Bańko

Słowniki ortograficzne w Polsce — fenomen socjologiczny

W połowie 2002 roku w Polsce księgarnie oferowały około pięćdziesięciu słowników

ortograficznych. śaden inny rodzaj słowników nie był tak bogato reprezentowany na rynku,

co więcej — łączna liczba pozostałych słowników polszczyzny, jeśli ograniczyć się do

podstawowych grup, jak słowniki ogólne, poprawnościowe, wyrazów obcych, synonimów i

frazeologiczne, zaledwie równowaŜyła liczbę słowników ortograficznych. Oznacza to, Ŝe

wśród najbardziej znanych Polakom rodzajów słowników co drugi słownik na półce

księgarskiej był słownikiem ortograficznym.

Fakt ten powinien zainteresować nie tylko dla językoznawców, którzy leksykografię

— słusznie czy nie — uwaŜają za dział językoznawstwa. MoŜe być on interesujący takŜe dla

socjologów i historyków kultury. Słowniki bowiem to waŜne artefakty kulturowe, a struktura

leksykografii w danym kraju, czyli udział w niej poszczególnych rodzajów słowników,

stanowi waŜny rys w obrazie społeczeństwa: jego historii, tradycji, kondycji ekonomicznej, a

takŜe jego świadomości kulturowej.

Popularność słowników ortograficznych w Polsce to fenomen mający związek z

historią polskiej leksykografii, z sytuacją na rynku ksiąŜki, z kształtowaniem normy

ortograficznej, ze stanem społecznych przekonań na temat ortografii i stanem społecznych

oczekiwań wobec jej kodyfikatorów. Analizę tego fenomenu naleŜy prowadzić jednocześnie

w kilku aspektach: wydawniczym, historycznym, kulturowym i oczywiście lingwistycznym.

Ukazanie słowników ortograficznych na szerokim tle, w ich licznych związkach z tym

wszystkim, co wpływa na obraz współczesnej leksykografii polskiej — to główny cel tego

artykułu.

Ale jest i drugi cel: pokazanie na przykładzie słowników ortograficznych, Ŝe korzystne

moŜe być rozpatrywanie leksykografii w szerokim kontekście, z uwzględnieniem zagadnień

innych niŜ czysto językowe. Polskie słowniki ortograficzne — ze względu na swą

popularność, a takŜe ze względu na społeczną rangę ortografii — są szczególnie wdzięcznym

tematem wielostronnych analiz. Jedyne, co moŜe martwić, to rozległość tematu. Ramy tego

artykułu są ograniczone, więc niniejsze rozwaŜania moŜna traktować zaledwie jako

rekonesans. Słowniki ortograficzne w Polsce to zjawisko, któremu warto by poświęcić całą

ksiąŜkę 1 .

1 Być moŜe opublikuje taką Danuta Piper, przygotowująca pod kierunkiem prof. Zygmunta Saloniego rozprawę

doktorską o polskich słownikach ortograficznych i ich funkcjonowaniu w polskiej szkole. Dziękuję doktorantce

za to, Ŝe udostępniła mi roboczą wersję swojej pracy. W artykule tym będę się kilkakrotnie powoływał na jej

obserwacje.

Słowniki ortograficzne a polski rynek ksiąŜki

Wizyta w duŜej księgarni moŜe dać wgląd w to, jakich słowników jest najwięcej na rynku

księgarskim, a więc jakie są obecnie najbardziej popularne. Rozleglejsze badanie wykonane w

sierpniu 2002 r., obejmujące wybrane księgarnie w śródmieściu Warszawy, księgarnię

internetową Merlin oraz witryny wydawców w Internecie, dało następujące wyniki:

słowniki ortograficzne 46

słowniki wyrazów obcych 14

słowniki synonimów i antonimów 13

słowniki ogólne 11

słowniki poprawnościowe 6

słowniki frazeologiczne 5

W obliczeniach uwzględniono najwaŜniejsze rodzaje polskich słowników jednojęzycznych.

Osobno liczone były wersje róŜniące się tylko okładką, poniewaŜ z rynkowego punktu

widzenia są to odrębne ksiąŜki. Jak widać, liczba dostępnych słowników ortograficznych była

prawie równa łącznej liczbie pozostałych słowników objętych badaniem. Oznacza to, Ŝe

niemal co drugi słownik jednojęzyczny stojący na półce księgarskiej był słownikiem

ortograficznym.

Z całą pewnością nie udało się zidentyfikować wszystkich słowników ortograficznych

dostępnych wówczas w sprzedaŜy — wolno przypuszczać, Ŝe było ich ponad pięćdziesiąt.

Liczba ta jest tym bardziej godna uwagi, Ŝe w latach PRL czytelnicy mogli wybierać spośród

co najwyŜej kilku słowników ortograficznych dostępnych w księgarniach. A przecieŜ nawet

wtedy, na odgórnie zarządzanym rynku ksiąŜki, słowniki ortograficzne były wyjątkiem:

ukazało się ich więcej niŜ słowników innych rodzajów i jako nieliczne, obok słowników

wyrazów obcych, oferowane były w róŜnych wersjach i rozmiarach, przez róŜnych

wydawców.

Popularność słowników ortograficznych zbliŜa leksykografię polską do rosyjskiej i

niemieckiej, a oddala od leksykografii brytyjskiej, amerykańskiej i francuskiej (Piotrowski

1994: 20–30). Typowy słownik angielszczyzny czy francuszczyzny jest słownikiem ogólnym,

uŜywanym jako pomoc zarówno w tworzenia tekstu, jak i w rozumieniu go. Zawiera on m.in.

definicje, wybrane synonimy, często teŜ uwagi normatywne i informacje o charakterze

encyklopedycznym. W Polsce natomiast w okresie powojennym słowniki ogólne były przez

długi czas niedostępne lub słabo dostępne — dość przypomnieć, Ŝe pierwszy powojenny

słownik tego rodzaju, Mały słownik języka polskiego PWN, ukazał się dopiero w 1968 r., a

następny popularny słownik ogólny, trzytomowy Słownik języka polskiego PWN, został

wydany w latach 1978–1981. Jeśli chodzi o popularne słowniki ogólne, to międzywojenne

dwudziestolecie przyniosło więcej niŜ przeszło dwukrotnie dłuŜszy okres PRL 2 . Nic

dziwnego, Ŝe Polacy nie przyzwyczaili się do uŜywania słowników ogólnych. Wiele osób,

pracując nad własnym tekstem, korzysta raczej ze słownika ortograficznego i słownika

poprawnej polszczyzny (od niedawna teŜ ze słownika synonimów, które są licznie obecne na

rynku), a czytając cudzy tekst, sięga po słownik wyrazów obcych.

2 Przypomnijmy: trzytomowy Słownik ilustrowany języka polskiego Arcta, wydany w 1916 r., został

zaktualizowany w wydaniu trzecim z 1929 r. W 1939 r. ukazał się mniejszy od niego Podręczny słownik języka

polskiego Arcta, który wznowiono jeszcze w 1957 r. Konkurencyjne wydawnictwo Trzaski, Everta i

Michalskiego podjęło edycję Nowego słownika języka polskiego (1938–1939), który — doprowadzony do

litery N — nie został ukończony z powodu wojny. Popyt na popularne słowniki musiał być znaczny, skoro w

1925 r. wznowiono Słownik języka polskiego Erazma Rykaczewskiego z 1866 r.

Słowniki ortograficzne są nie tylko najliczniejsze w księgarniach, ale teŜ najbardziej

rozpowszechnione w polskich domach. W ankietach Danuty Piper (2003) do posiadania

słownika ortograficznego przyznało się 94% uczniów. Przez długie lata słowniki

ortograficzne były jedynymi, z jakimi uczeń zapoznawał się w polskiej szkole. ZauwaŜmy, Ŝe

słowniki takie informują nie tylko o pisowni, ale teŜ o odmianie wyrazów. Co więcej, w

słownikach ortograficznych (i zasadniczo tylko w nich) są dostępne zasady pisowni i

interpunkcji. Przez to, iŜ odpowiadają na najbardziej podstawowe pytania językowe, i przez

to, Ŝe w ciągu powojennego półwiecza były najłatwiej dostępne w sprzedaŜy — słowniki

ortograficzne stały się w Polsce niemal synonimem słownika w ogóle 3 . Mimo zmian, jakie

zaszły na polskim rynku ksiąŜki w ostatniej dekadzie, stan taki w duŜej mierze trwa do dziś.

MoŜna powiedzieć nawet, Ŝe na zmiany zachodzące obecnie ma wpływ sytuacja powstała

wcześniej: tradycyjnie mocna pozycja słowników ortograficznych w Polsce jeszcze bardziej

wzmocniła się w okresie, gdy rynkiem ksiąŜki zaczął rządzić pieniądz i konkurencja 4 .

Dodajmy, Ŝe w połowie 2001 r. było w Polsce zarejestrowanych prawie 17 000

wydawnictw (Gołębiewski 2001: 37). Spośród nich około 3 000 moŜna uznać za aktywne,

jeśli za kryterium przyjmie się wydanie co najmniej dwóch ksiąŜek w ciągu roku. Słowniki

ortograficzne dają się opracować dość łatwo i moŜe dlatego wielu wydawców szuka w nich

okazji do zarobienia łatwych pieniędzy. Świadczyć o tym zdają się proporcje w zbiorze 46

słowników ortograficznych zidentyfikowanych na rynku w połowie 2002 r. OtóŜ pochodzą

one aŜ z 21 wydawnictw, nie tylko duŜych i liczących się, ale i mniej znanych. Są wśród nich

oficyny o dobrej marce, dotychczas jednak nie kojarzone ze słownikami, np. Muza, Znak czy

Prószyński i Ska. Co więcej, tylko 5 spośród wymienionych 46 słowników ortograficznych

moŜna zakwalifikować jako wielkie, jeśli rozumieć przez to format B5 lub większy (są to

słowniki Bertelsmanna, Europy, Muzy, PWN i Wilgi). PrzewaŜają słowniki średnie i małe,

tańsze w opracowaniu i łatwiejsze w sprzedaŜy — w sumie bezpieczniejsze, zwłaszcza dla

małego wydawcy, gdyŜ nie związane z duŜym ryzykiem inwestycyjnym 5 .

Słowniki ortograficzne — ich rola dawniej i dziś

Według bibliografii Grzegorczyka (1967: 47) pierwszy polski słownik ortograficzny —

Słownik ortograficzny z dodatkiem niepolskich wyrazów i wyraŜeń Antoniego Jerzykowskiego

— ukazał się w Poznaniu w 1887 r. W rzeczywistości ksiąŜka została wydana dwa lata

wcześniej — w bibliotekach są jej egzemplarze z datą 1885. Nie zmienia to jednak faktu, Ŝe

polski słownik ortograficzny narodził się dość późno, nie tylko w porównaniu ze słownikami

ogólnymi, ale nawet w porównaniu ze słownikami wyrazów obcych (pierwszy z nich według

Grzegorczyka ukazał się 1828 r.) i słownikami poprawnościowymi (pierwszy w 1865 r.).

Polska była pod tym względem spóźniona takŜe w stosunku do niektórych krajów

3 Por. wypowiedź Saloniego (1979: 94) sprzed ćwierć wieku: „Jeszcze niedawno pewien księgarz zapewniał

mnie, Ŝe jeśli ktoś w księgarni pyta o słownik, to prawie na pewno chodzi mu o słownik ortograficzny”.

4 Jak ocenia Saloni (1960a: 277), w okresie 1936–1959 samych Zasad pisowni polskiej i interpunkcji ze

słownikiem ortograficznym S. Jodłowskiego i W. Taszyckiego wydrukowano około 2 milionów egzemplarzy.

Dziś wydawcy nie ujawniają nakładów ksiąŜek, ale wolno zakładać, Ŝe pół setki obecnych na rynku słowników

ortograficznych sprzedaje się w nakładzie co najmniej 250 tysięcy rocznie.

5 Dane liczbowe przytoczone tu dla połowy 2002 r. warto uzupełnić o inne, zebrane przez Danutę Piper (2003), a

dotyczące lat po zakończeniu epoki PRL. Według niej w Polsce od 1990 r. ukazało się ponad 60 słowników

ortograficznych. Część z nich nie figuruje w katalogach bibliotecznych, nie ma ich nawet w Przewodniku

Bibliograficznym wydawanym przez Bibliotekę Narodową. Mimo Ŝe niekompletny, Przewodnik

Bibliograficzny wymienia jednak przeszło 40 wydawców słowników ortograficznych.

europejskich. Nawet w Rosji, bardziej oddalonej przecieŜ od wpływów Zachodu, słowniki

ortograficzne pojawiły się kilkadziesiąt lat wcześniej 6 .

Mimo późnego startu słowniki ortograficzne w Polsce zaczęły się szybko rozwijać. Do

1918 r. bibliografia Grzegorczyka wymienia ich cztery, a w latach 1919–1939 juŜ 7. Liczby te

mogą być zaniŜone, gdyŜ granice między róŜnymi rodzajami słowników są nieostre, a

niektóre słowniki ortograficzne lub quasiortograficzne Grzegorczyk uwzględnił w innej

grupie, razem ze słownikami poprawnościowymi. Całe zestawienie nosi zresztą tytuł

„Słowniki ortograficzne (wybór)”, a więc juŜ w tytule autor sygnalizuje, Ŝe nie wyczerpał listy

wszystkich słowników ortograficznych wydanych w okresie objętym bibliografią, tj. do 1964

Rozwój słowników ortograficznych przypadł na lata upowszechniania się oświaty i

demokratyzacji wiedzy. W Stanach Zjednoczonych, które od początku kształtowały się jako

państwo demokratyczne, niewyobraŜalną karierę zrobiło kompendium ortograficzne The

American Spelling Book Webstera. Od końca 1783 r. do końca XIX wieku, wielokrotnie

wznawiane i aktualizowane, ukazało się w łącznej liczbie 100 milionów egzemplarzy (Landau

2001: 69). Dla pełności obrazu trzeba jednak dodać, Ŝe społeczeństwo amerykańskie, złoŜone

z imigrantów, charakteryzowało się wysokim stopniem niepewności językowej, a reformy

ortograficzne Webstera zmusiły nawet ludzi znających brytyjską ortografię do zapoznania się

z odmiennością pisowni amerykańskiej.

Okres, w którym pojawiły się słowniki ortograficzne, to zarazem lata wzrostu

produkcji wydawniczej, tak ksiąŜkowej, jak i czasopiśmienniczej. Wpływ słowa drukowanego

na ortografię był juŜ poprzednio znaczny — dość przypomnieć zasługi XVIwiecznych

drukarzy krakowskich dla ujednolicenia polskiej pisowni. WzmoŜona produkcja wydawnicza

XIX wieku nadała ortografii jeszcze większą rangę: coraz bardziej i coraz częściej potrzebni

byli ludzie znający ortografię w takim stopniu, by moŜna im było powierzyć drukowanie

ksiąŜek i gazet. A trzeba tu dodać, Ŝe dawniej drukarz był takŜe składaczem i jeśli trzeba,

nawet korektorem — inaczej niŜ dziś, gdy druk, skład i korekta zostały rozdzielone między

róŜne osoby i róŜne instytucje.

Słowniki ortograficzne zatem od samego początku miały słuŜyć praktycznym

potrzebom: pomagać w nauczaniu pisowni i — jak pisał W. Kokowski w swoim Słowniku

ortograficznym języka polskiego (1903: 7) — „dawać wskazówki ludziom niepewnym lub

niewprawnym w ortografii”. Znamienne, Ŝe zarówno on, jak i Jerzykowski, jego poprzednik,

byli z zawodu nauczycielami. Jako praktyczna pomoc w pisaniu dawne słowniki ortograficzne

były stosunkowo skromnej objętości: nie musiały przecieŜ obejmować wszystkich wyrazów,

lecz tylko te, które sprawiały trudność. Mogły teŜ ograniczyć się do przytoczenia jednego lub

co najwyŜej kilku wyrazów z danej rodziny wyrazowej, jeśli na ich tle pisownia pozostałych

wyrazów z tej rodziny była oczywista. Tradycja podawania tylko tych wyrazów, które są

ortograficznie trudne, i tylko tych, które są konieczne, jest Ŝywa i dziś. Jak to ujęli obrazowo

autorzy jednego ze współczesnych słowników ortograficznych: „Gdy wahasz się, jak oddać na

piśmie pierwsze cztery sylaby wyrazu akcjonariuszka , którego nie ma w słowniku,

powinieneś zastosować tę samą pisownię, która obowiązuje w wyrazie akcjonariusz ”

( Ortograficzny słownik ucznia 1994: 8).

6 Natomiast na ziemiach niemieckich pierwsze słowniki ortograficzne przygotowano mniej więcej w tym samym

czasie, co w Polsce. Sytuacja Polski i Niemiec była i pod tym względem podobna, Ŝe w obu krajach na

przełomie XIX i XX wieku starano się ujednolicić pisownię. Dziś zwolennicy zmian w polskiej ortografii

chętnie powołują się na przykład ostatniej niemieckiej reformy, zapoczątkowanej w 1996 r. Trzeba jednak

pamiętać, Ŝe niemiecka reforma jest efektem przeszło dwudziestoletnich przygotowań, w których uczestniczyły

instytucje naukowe i wydawnicze z kilku krajów, Ŝe społeczeństwo było na bieŜąco informowane o postępie

prac i mogło wyrazić swoje opinie. Zob. Piper (2000).

Zjawiskiem nowym, o krótszej tradycji w Polsce, jest traktowanie słownika

ortograficznego jako inwentarza wyrazów uŜywanych współcześnie w polszczyźnie. Ta

nowsza tradycja, wywodząca się od Słownika ortograficznego języka polskiego PWN (1975),

najwyraźniej doszła do głosu w Słowniku ortograficznym Muzy (2001), którego podtytuł

brzmi: Rejestr wyrazów występujących w języku polskim . Słownik Muzy, mający ponad

160 000 haseł, niedługo jednak dzierŜył prym największego w swoim rodzaju: juŜ kilka

miesięcy po nim ukazał się Wielki słownik ortograficznofleksyjny Bertelsmanna (2001),

mający ponad 180 000 haseł. W jaki sposób wydawcy potrafią publikować coraz to większe

słowniki ortograficzne, to intrygujące pytanie. Wrócimy do niego później w tym artykule.

Teraz naleŜy jeszcze zaznaczyć, Ŝe od samego początku polskie słowniki ortograficzne

informowały o pisowni nie tylko wyrazów wymienionych na liście haseł, lecz takŜe innych,

zawierających określone morfemy lub sekwencje głosek. W słowniku Jerzykowskiego moŜna

znaleźć hasła takie, jak by , nie , li lub stwo , objaśniające obszernie pisownię i zakres uŜycia

poszczególnych cząstek wyrazowych. Stanowiły one namiastkę zasad ortografii, których

pierwsze słowniki nie podawały w takiej postaci, do jakiej jesteśmy przyzwyczajeni dziś.

Jeszcze M. Arcta słownik ortograficzny języka polskiego (1936) zawierał liczne hasłacząstki,

z rozbudowanym niekiedy opisem, mimo Ŝe obejmował równieŜ zasady pisowni w

opracowaniu Stanisława Szobera, dostosowane do uchwalonych właśnie zmian w ortografii.

Hasełcząstek z objaśnieniami nie ma natomiast w konkurencyjnym Trzaski, Everta i

Michalskiego polskim słowniku ortograficznym (1936). Ostatecznie giną one w słownikach

powojennych.

Słownik Jerzykowskiego — przypomnijmy: pierwszy polski słownik ortograficzny

zanotowany w bibliografii Grzegorczyka — jest godny uwagi równieŜ z tego powodu, Ŝe

oprócz informacji czysto ortograficznych zawiera inne wskazówki poprawnościowe, np. o

tym, która z dwóch form obocznych jest właściwsza albo jakim polskim synonimem zastąpić

obcy wyraz, zdaniem autora niepotrzebny. Pod tym względem ksiąŜka Jerzykowskiego

przypomina późniejszy Słownik ortoepiczny (1937) Szobera i dzisiejsze słowniki poprawnej

polszczyzny. Tradycję łączenia informacji ortograficznych z innymi informacjami

normatywnymi kontynuował Artur Passendorfer w swoim Słowniku ortograficznym (1911).

Dziś takie postępowanie jest rzadkie, gdyŜ słowniki poprawnej polszczyzny ukształtowały się

jako odrębny gatunek i autorzy słowników ortograficznych nie wchodzą w drogę autorom

słowników poprawnościowych ani vice versa. Dlatego np. w Nowym słowniku poprawnej

polszczyzny PWN (1999: 1712) napisano: „W tym słowniku nie odnotowujemy wyrazów tylko

ze względu na ich pisownię (…)”.

Społeczny status ortografii

Osobom popełniającym błędy ortograficzne nie groŜą sankcje prawne, normy ortograficzne

nie mają bowiem charakteru przepisów prawnych. Mimo to błędów ortograficznych naleŜy

unikać, gdyŜ mogą one być przyczyną kompromitacji lub niepowodzeń Ŝyciowych. W

Traktacie o ortografii polskiej Jan Tokarski (1979: 3) notuje:

(…) w odczuciu społecznym błąd ortograficzny traktowany jest jako oznaka braku

elementarnej kultury, gorzej niŜ np. pomyłka w mnoŜeniu czy pomieszanie waŜnych nazwisk

lub dat historycznych.

śe tak jest w istocie, potwierdza popularna prasa i literatura, a takŜe codzienna praktyka. W

czasopiśmie Cosmopolitan (2000, nr 2) przedstawicielka firmy szukającej nowych

pracowników oświadcza:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: