OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MAJĄTKOWYCH USTROJÓW MAŁŻEŃSKICH.doc

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MAJĄTKOWYCH USTROJÓW MAŁŻEŃSKICH

I.                   Pojęcie majątkowych ustrojów małżeńskich

              Zawarcie małżeństwa i nawiązanie wspólnoty małżeńskiej rodzi daleko idące konsekwencje także w odniesieniu do majątków należących do małżonków. Od tej chwili dotychczasowe ich majątki stają się niejako wspólną bazą ekonomiczną założonej rodziny, a do­chody przez nich uzyskiwane w czasie trwania małżeństwa są także przeznaczane na te cele. Dochodzi więc do faktycznego pomieszania tych wartości majątkowych, a ich prawna przynależność do męża lub do żony nie ma w prawidłowo funkcjonującej rodzinie znaczenia.

              Przed ustawodawcą wyłania się przeto problem, czy tym faktycznym zmianom spowodowa­nym zawarciem małżeństwa, nadać prawną formę przez połączenie majątków małżonków także w sensie jurydycz­nym, czy też pozostawić dotychczasowy stan prawny.               Ogół uregulo­wań prawnych określających sytuację prawną małżonków względem ich mienia wniesionego do małżeństwa i nabytego w czasie trwania małżeństwa przyjęło się nazywać małżeńskim ustrojem majątkowym lub małżeńskim systemem majątkowym.

              Powyższe uregulowania mogą iść w dwu kierunkach:

- albo za­kładają połączenie majątków małżonków w jedną masę należącą wspólnie do ich obojga,

- albo utrzymują stan, jaki istniał dotychczas, tzn. przyjmują, że nadal majątki małżonków pozostają prawnie rozdzielone. Prowadzi to albo do przyjęcia systemu wspólności majątkowej, albo systemu rozdzielności.

              Zwolennicy systemu rozdziel­ności mówią, że zawarcie małżeństwa nie powinno ograniczać jednostki ponad potrzebę, a więc w szerszym zakresie aniżeli to wynika z istoty i celów małżeństwa, a nadto wskazują, że ustrój rozdzielności jest znacznie mniej skomplikowany. Z kolei zwolennicy systemu wspólności twierdzą, że pozostaje on w har­monii ze wspólnotą małżeńską, oraz jedynie ten system daje prawny wyraz stanowi faktycznemu, jaki w dziedzinie majątkowej wytwarza się na skutek zawarcia małżeństwa.

II.                Rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych

              Ze względu na źródło powstania małżeńskich ustrojów majątkowych w świetle k.r.o. możemy je podzielić na:

              a) ustrój ustawowy, obowiązujący ex lege od chwili zawarcia małżeństwa. Jest to ustrój najczęściej występujący w naszych warunkach,

              b) ustrój umowny, obowiązujący z mocy umowy małżonków. Dość powszechny w krajach, w których jako przedmioty majątków małżonków wchodzą w rachubę środki produkcji

              c) ustrój przymusowy, powstający jako konieczne następstwo wystąpienia określonych oko­liczności. Ten występuje jedynie sporadycznie.

              Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. wprowadziła zmiany do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 162, poz. 1691). Przepisy te w większości zaczęły obowiązywać od 20 stycznia 2005 roku.

Zgodnie z tymi zmianami w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, istnieją następujące małżeńskie ustroje majątkowe:

* ustrój ustawowy,

* przymusowy ustrój majątkowy,

* oraz trzy ustroje umowne, wśród których, wyróżnia się: wspólność majątkową, rozdzielność majątkową i nowy typ ustroju - rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.

I. USTRÓJ USTAWOWY bądź, jak kto woli wspólność ustawowa, powstaje między małżonkami z mocy ustawy, z chwilą zawarcia małżeństwa. Ta wspólność ustawowa obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich i do czasu czerwcowej nowelizacji nazywana była dorobkiem. Zgodnie ze zmianami, przedmioty nabyte przez małżonków w trakcie trwania wspólności ustawowej to majątek wspólny. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową, - nazywane przed nowelizacją majątkiem odrębnym - należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Zatem w ustroju ustawowym (we wspólności ustawowej) możemy wyodrębnić trzy masy majątkowe: majątek wspólny małżonków, obejmujący przedmioty nabyte w trakcie trwania małżeństwa, majątek osobisty żony oraz majątek osobisty męża.

Jest to współwłasność bezudziałowa i w czasie jej trwania żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Ponadto zgodnie z art. 35 kro w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może zadąć podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który  w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.

W związku z powyższym trzeba nam określić przedmioty wchodzące w skład majątków małżonków.

              Do majątku wspólnego należą w szczególności:

·         pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,

·         dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków, np. dochody osiągnięte w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego czy przedsiębiorstwa. Jeżeli mąż prowadzi warsztat, który zorganizował (nabył) jeszcze przed zawar­ciem małżeństwa, to warsztat ten należy wprawdzie wyłącznie do niego, ale dochody, jakie uzyskuje w czasie trwania wspólności ustawowej, powiększają majątek wspólny małżonków,

·         środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków (nowość!).

Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

·         przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, czyli dobra, które każdy z małżonków wniósł zawierając związek),

·         przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę (chyba, że spadkodawca lub darczyńca postanowi inaczej). Przyjmując, że taka jest zwykle wola spadkodawcy i darczyńcy, ustawodawca wyszedł z założenia, że ścisłe więzy osobiste łączące te osoby z jednym z małżonków z reguły powodują, że chcą one wyposażyć pod tytułem darmym tylko tego małżonka. Z doświadcze­nia np. wynika, że rodzice jednego z małżonków obdarowują najczęś­ciej tylko swoje dziecko, a nie to dziecko wraz z jego małżonkiem (zięciem, synową),

·         prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej, podlegającej odrębnym przepisom. Jak stwierdzono w uzasadnieniu do nowelizacji kro z 17.06.2004 roku, chodzi tu w szczególności o prawa należące dotychczas jednocześnie do wspólności majątkowej małżeńskiej i np. spółki cywilnej lub spółki osobowej,

·         przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, odzież, zegarek, wózek inwalidzki, okulary, przedmioty służące do praktyk religijnych, hobby? Tak, z tym, że wartość przedmiotów je stanowiących nie powinna rażąco odbiegać od wartości pozostałego majątku małżonków,

·         prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie. Prawa niezbywalne to takie prawa, które nie mogą zostać przeniesione na inną osobę w drodze czynności prawnej. Z zasady prawami niezbywalnymi są prawa niemajątkowe: dobra osobiste człowieka a w szczególności: zdrowie, wolność, cześć, nazwisko, dobra osobiste twórcy, projekty wynalazcze, wizerunek, tajemnica korespondencji i inne - art. 24.W przypadku praw majątkowych sytuacja jest złożona. O niezbywalności, czyli nieprzenoszalności danego prawa decyduje przepis ustawy: np. art. 254 kc stanowi, iż użytkowanie jest niezbywalne, art. 300 kc - służebność osobista jest niezbywalna, niezbywalne są także roszczenia odszkodowawcze przewidziane w art. 444-448 kc, chyba że zostały uznane na piśmie albo uznane prawomocnymi orzeczeniami i są wymagalne – art. 449 kc.

·         przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; jednakże z wyłączeniem renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość. (wyłączenie to jest uzasadnione tym, że pod względem ekonomicznym kwoty uzyskane z tytułu wskazanej renty pełnią funkcję wynagrodzenia pobieranego przez małżonka zanim doszło do wyrządzenia szkody,

·         wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków, (wierzytelność – to prawo jednego podmiotu (wierzyciela) do żądania od drugiego podmiotu (dłużnika) świadczenia, tj. pewnego pozytywnego zachowania się - działania lub negatywnego – zaniechania). Z chwilą zrealizowania tej wierzytelności – z reguły pobrania odpowiedniej kwoty pieniężnej, staje się ona składnikiem majątku wspólnego,

·         przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków. Są to nagrody za prace twórczą, np. nagrody artystyczne, naukowe, techniczne, uzyskane w konkursach. W tym sensie nie są nagrodami świadczenia pieniężne w postaci dodatkowego wynagrodzenia w postaci „trzynastki” czy inne, które może otrzymać pracownik,

·         prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy, np. prawo do dzieła (do jego autorstwa)należy do majątku odrębnego, ale dochody z umowy licencyjnej, czy wydawniczej należą już do majątku wspólnego,

·         przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, np. samochód nabyty ze środków uzyskanych ze sprzedaży gruntu należącego do majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej – zasada surogacji.

              Przewidziana w art. 33 pkt 10 kro tzw. surogacja polega na zastąpieniu jednego składnika majątku odrębnego innym składnikiem. Przesłankami tak rozumianej surogacji są: po pierwsze, aby jedno i to samo zdarzenie spowodowało wyjście określonego przedmiotu z majątku osobistego i nabycie innego przedmiotu majątkowego oraz po drugie, aby przedmiot nabyty był uzyskany także w sensie ekonomicznym kosztem majątku osobistego. I tak np. samochód nabyty ze środków uzyskanych ze sprzedaży gruntu należącego do majątku osobistego, należeć będzie do majątku osobistego małżonka, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

              Do k.r.o. dodano przepis, zgodnie z którym każdy z małżonków jest uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego małżonka.

Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty. Nie dotyczy to jednak wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Nowością jest również, że nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba, że zwiększyły one wartość majątku w chwili ustania wspólności. Takie rozwiązanie wynika z faktu, że małżonkowie mają wzajemne prawo i obowiązek udzielania sobie pomocy i przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny.

Nowelizacja zrywa z podziałem na czynności zwykłego zarządu majątkiem wspólnym i czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu. Jako zasadę przyjęto, że każdy z małżonków ma prawo do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Wykonywanie zarządu obejmuje czynności, które dotyczą przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego majątku. Samodzielne zarządzanie majątkiem wspólnym nie oznacza jednak dowolności. Zastrzeżono bowiem, że małżonkowie mają obowiązek współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym, w szczególności informować się wzajemnie o stanie tego majątku, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających ten majątek. Nieprzestrzeganie tych obowiązków może skutkować ograniczeniem lub pozbawieniem prawa do samodzielnego zarządu wspólnym majątkiem albo ustanowieniem przymusowej rozdzielności majątkowej.

Małżonek zarządza samodzielnie przedmiotami służącymi mu do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności zarobkowej. W razie przemijającej przeszkody – np. choroby, drugi małżonek może jednak dokonywać niezbędnych bieżących czynności.

              Od zasady samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym przewidziano jednak wyjątki. Zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania:

·         czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,

·         czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal,

·         czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,

·         darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Przewidziano również możliwość sprzeciwienia się przez małżonka czynności zarządu majątkiem wspólnym zamierzonej przez drugiego małżonka. Taki sprzeciw ma zabezpieczać przed lekkomyślnymi i niegospodarnymi zachowaniami partnera. Sprzeciw nie dotyczy czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanych w ramach działalności zarobkowej. Jest on skuteczny wobec osoby trzeciej tylko wówczas, jeśli mogła ona zapoznać się z nim przed dokonaniem czynności prawnej.

Podsumowując ustrój wspólności ustawowej, nasuwają się następujące wnioski:
1. Służy realizacji podstawowych zasad prawa rodzinnego, w szczególno­ści zasady równouprawnienia mężczyzny i kobiety oraz zasady ochrony małżeństwa i rodziny,
2. Przyczyniając się do umocnienia pozycji małżonka słabszego ekonomicznie oraz do stabilizacji sytuacji materialnej założonej przez małżonków rodziny.

Kresem małżeńskiej wspólności ustawowej jest ustanie małżeństwa poprzez śmierć jednego małżonka, rozwód czy też unieważnienie małżeństwa (art. 21 kro). W czasie trwania małżeństwa wygaśnięcie ustroju wspólności powoduje:

- zawarcie przez małżonków umowy majątkowej (art. 47§1 kro) i utworzenie przez nich systemu rozdzielczości majątkowej, wspólności umownej, rozdzielczości majątkowej z wyrównaniem dorobków,

- orzeczenie sądu o separacji (art. 54 §1 kro) lub o ubezwłasnowolnieniu małżonka a także ogłoszenie przez jednego z małżonków upadłości (art. 53 §1 kro)

- orzeczenie sądu o zniesienie wspólności majątkowej w trybie art. 52 – przymusowego ustroju małżeńskiego.

II. PRZYMUSOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY

W obowiązującym stanie prawnym, każdy z małżonków może z ważnych powodów żądać zniesienia przez sąd wspólności majątkowej, zarówno ustawowej, jak i umownej. Zgodnie z nowelizacją, zniesienie wspólności zostaje zastąpione żądaniem ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Może je zgłosić z ważnych powodów każde z małżonków.

Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność z dniem wcześniejszym niż wytoczenie powództwa – w szczególności wówczas, gdy małżonkowie żyli w rozłączeniu. Rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków.

Uchylenie ubezwłasnowolnienia, a także umorzenie, ukończenie lub uchylenie postępowania upadłościowego powoduje, że między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy, (czyli ustawowa wspólność majątkowa).

              Rozdzielność majątkowa powstaje także na skutek orzeczenia separacji. Z chwilą zniesienia separacji – między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Jednak na zgodny wniosek małżonków sąd orzeknie o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej.

              III. UMOWNE USTROJE MAJĄTKOWE. Wśród nich, wyróżnia się:

1. Wspólność majątkową,

2. Rozdzielność majątkową,

3. Rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.

1.      Umowna wspólność majątkowa

              Stosownie do art. 47 § 1, małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć, albo ustanowić rozdzielczość majątkową lub rozdzielczość majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa. Może być zmieniona lub rozwiązana. W razie jej rozwiązania w trakcie trwania małżeństwa, powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, chyba, że strony postanowiły inaczej (art. 47 § 2). Celem majątkowej umowy małżeńskiej jest wprowadzenie odmiennych niż ustawowe reguł przynależności pewnych rodzajów składników majątkowych do majątków małżonków a także określenie na przyszłość przynależności praw podmiotowych do poszczególnych mas majątkowych małżonków. Możliwość ukształtowania w odmienny sposób stosunków majątkowych między małżonkami uzasadniona jest względami dobra rodziny oraz słusznymi interesami samych małżonków zwłaszcza w sytuacji, gdy ustrój ustawowy w pełni nie odpowiada ich potrzebom.

Obok poszerzenia katalogu umów małżeńskich, jednocześnie ograniczono swobodę małżonków w zakresie rozszerzenia umownej wspólności majątkowej. W drodze małżeńskiej umowy majątkowej, wspólności nie można rozszerzyć na (dodano dwa pierwsze punkty):

·         przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny,

·         prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,

·         prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,

...