Jadwiga Raczkowska
Wychowanie w domu dziecka
Warszawa 1983 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Okładka i strona tytułowa Andrzej L. Wioszczyński
Redaktor iieta Koźluk
e
Copyright by
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 1983
Syf 83-02-02140-7
Wydanie I. Nakład 5000+210 egzemplarzy
Arkuszy: wydawniczych 11,31; drukarskich 15,5
Oddano 'do 'druku dnia i2fl I 1983 r. ' *
Podpisano 'do druku dnia 6 IX 83 r.
Druk ukończono w wrześniu .,,
Papier drukowy satynowany kl. ^ 70 g 82X104
mówienie nr 125
Częstochowskie Zakłady Graficzne
Jednym z głównych realizatorów polityki opiekuńczej naszego państwa wobec dzieci pozbawionych prawidłowo funkcjonujących rodzin własnych jest i pozostanie nadal - w świetle prognoz oświatowych - państwowy dom dziecka. Działalność tej instytucji - uwikłana w skomplikowane problemy socjopedagpgiczne - od lat budzi żywe zainteresowanie społeczne, a nierzadko także oceny krytyczne, formułowane najczęściej na podstawie obserwacji potocznych i indywidualnych doświadczeń w artykułach zamieszczanych w prasie pedagogicznej oraz czasopismach i magazynach społeczno-kulturalnych. Poza inspirowanymi przez resort oświaty i wychowania wydawnictwami o charakterze wytycznych nie podjęto dotąd próby opracowania syntezy wiedzy o domu dziecka i dokonujących się w nim procesach opiekuńczo-wychowaw-czych. Podejmowaniu inicjatyw w tej dziedzinie nie sprzyjał powolny rozwój teorii opieki nad dzieckiem, a także rozproszenie doświadczeń gromadzonych przez pedagogicznych pracowników domów dziecka.
Trudności te istnieją również obecnie i wpływać muszą na charakter wszelkich podejmowanych analiz funkcjonowania domu dziecka, chociaż ich skala stopniowo się zmniejsza. Świadomość tych utrudnień nie może jednak przesuwać w nieskończoność prób globalnej refleksji nad domem dziecka jako środowiskiem
wychowawczym- i prowadzoną w nim działalnością, zwłaszcza że:^ •
- istnieje stała potrzeba doskonalenia oraz dostosowywania do zmieniających się potrzeb zarówno jego organizacji, jak treści i sposobów działań,
- podejmowane przez liczne grupy wychowawców domów dziecka zabiegi zmierzające do ulepszeń pracy utrudnia brak opisu i interpretacji prawidłowości występujących w organizacji i funkcjonowaniu tego zakładu opieki całkowitej,
- w opinii potocznej utrzymuje-się wiele stereotypowych, nie dość uzasadnionych, .a czasem wręcz szkodzących rozwojowi tej instytucji sądów i ocen,
- dom dziecka jest tym elementem naszego systemu opieki i wychowania, w którym koncentrują się szczególnie trudne problemy społeczne i pedagogiczne, a zatem podejmowane tu próby analizy ich uwarunkowań i rozwiązań mogą być użyteczne nie tylko dla poprawy funkcjonowania domu dziecka, ale także mieć walor ogólniejszy.
Jest zrozumiałe, że książka będąca pierwszą próbą w miarę całościowego ujęcia podstawowych zagadnień związanych z działalnością domu dziecka nie może zaspokoić wszystkich oczekiwań pracowników opieki nad dzieckiem i osób przygotowujących się do zawodu wychowawcy. Powinna jednak - i taki jest zamysł autorski - dostarczyć wybranych wiadomości o domu dziecka jako specyficznym środowisku wychowawczym, głównych treściach i sposobach prowadzonej w nim pracy opiekuńczo-wychowawcze}, a także o elementarnych uwarunkowaniach i czynnikach skutecznej działalności wychowawców. Zagadnienia związane z tymi trzema obszernymi kompleksami spraw omawiane są w kolejnych częściach publikacji.
Pracy nad tekstem towarzyszyła troska o jego
użyteczność dla praktyków. Powinien on zatem: dostarczyć wychowawcom materiału do refleksji nad właściwościami zakładu opieki całkowitej i implikacjami dla szeroko pojmowanej pracy wychowawczej, obejmującej także typowe dla tej instytucji działania opiekuńcze, ułatwić poszukiwanie trafnych rozwiązań metodycznych i skuteczniejszych form oddziaływania oraz doskonalenie warsztatu pracy z dziećmi i młodzieżą. Świadomie rezygnowano z rozważań teoretycznych, przestrzegając jednak zasady; by formułowane uogól-
• nienia pozostawały w zgodzie z ustaleniami pedagogiki opiekuńczej.
Pracę oparto na obszernym materiale empirycznym. Został on zebrany w toku ogólnopolskich badań .sondażowych, analizy wybranych problemów na próbach reprezentatywnych, a także na drodze monograficznych badań w kilku domach dziecka. Bardzo bogatą jego część stanowią relacje pracowników opieki nad dzieckiem z własnych doświadczeń, ich opinie i oceny
'" intencjonalnie zgromadzone, a także opublikowane w czasopismach "Dom Dziecka" i ,,Problemy Opiekuń-czo-Wychowawcze". Głównym źródłem spraw i problemów przedstawionych w książce są zatem doświadczenia i przemyślenia wieloletnich, zaangażowanych
-w tę pracę i świadomych jej specyficznych właściwości wychowawców. To sprawia, że przedstawiony obraz funkcjonowania domu dziecka ma więcej blasków niż cieni. Nie należy stąd jednak wnioskować, że wskazywane w książce trudności i niepowodzenia mają wyłącznie charakter marginesowy. Wręcz przeciwnie - wszędzie, gdzie dochodzi do sformalizowania stosunku wychowawców do wychowanków, gdzie wkrada-się nieład organizacyjny, tam ulegają zaprzepaszczeniu wychowawcze walory instytucji, realne staje się zagrożenie dobra dzieci.
Zapobieganiu rozwojowi takich sytuacji powinny służyć przedstawione w opracowaniu informacje, refleksje i propozycje na temat aktualnego funkcjonowania i możliwości dalszego doskonalenia domu dziecka. Czy i w jakim stopniu to zamierzenie autorskie udało się spełnić, zechcą ocenić Czytelnicy nadsyłając swe krytyczne opinie i uwagi o książce.
Państwowy dom dziecka jako środowisko opiekuńczo-wychowawcze
Dom dziecka stanowi środowisko wychowawcze o znacznej niepowtarzalności. Ta jego właściwość ma; dwojakie uwarunkowanie: 'historyczno-modelowe oraz związane z dużym zróżnicowaniem elementów struktu-raino-funkcjonalnych poszczególnych placówek.
Jako istniejąca od wielu lat i zmieniająca się wraz ze zmianą poitrzeb i warunków instytucja opieki całkowitej dla dzieci pozbawionych wartościowych rodzin własnych dom dziecka ma statutowo określone zadania organiczne i ogólne, a także wyznaczone funkcje L miejsce wśród instytucji opieki nad dzieckiem, w systemie oświatowo-wychowawczym i w środowisku.
Społecznie niezbędne zadania i funkcje wypełniać może dom dziecka dzięki sobie tylko właściwej strukturze organizacyjnej, której głównymi elementami są:
wychowankowie i wychowawcy oraz przydzielone do ich dyspozycji zasoby materialne. Właściwości dzieci wychowywanych w domach dziecka, cechy ich opiekunów, jakość pozostających w ich dyspozycji środków, przyjęty system organizacji i kierowania, a także wzajemne powiązania i współzależności pomiędzy tymi elementami strukturalno-funkcjonalnymi instytucji wywierają decydujący wpływ na charakter środowis-" ka wychowawczego, jakie ono stwarza. Istniejące w naszym kraju domy dziecka mają dzięki, temu bardzo wiele cech wspólnych, co nie wyklucza- rzecz jasna - swoistej odrębności każdej z tych placówek.
Funkcje, zadania i miejsce
państwowego domu dziecka
w systemie oświaty i wychowania w PRL
Dom dziecka jest historycznie ukształtowaną, posiadającą bogate tradycje formą opieki nad dzieckiem. Pełni specyficzne zadania, dla realizacji których ma sobie właściwą strukturę i organizację; jest zatem instytu-' cj^i a jednocześnie traktowany być 'może jako system względnie niezależny. Ponieważ tkwi w naszym systemie oświaty i wychowania, uznawany jest za jego in--.. tegralny element. Nade wszystko jednak dom dziecka ..'postrzegany być musi jako określone środowisko opie--: kuńczo-wychowawcze dla dzieci i młodzieży nie posia-^dających pełnowartościowych rodzin własnych. ,
Miejsce domu dziecka w systemie oświatowo-wychowawczym PRL
/'Na nasz system oświatowo-wychowawczy składa się istniejący obecnie w kraju całokształt założeń, zadań, instytucji, organizacji, urządzeń i działań mających na celu wychowanie i wykształcenie dzieci i młodzieży, tworzenie korzystnych warunków wielostronnego rozwoju wszystkim członkom społeczeństwa4. Podstawę prawną tego systemu tworzą najwyższej rangi akty normatywne - Konstytucja oraz ustawy Sejmu PRti.
'System oświaty i wychowania jako całość ma peł-_ nić wiele różnorodnych funkcji. W literaturze pedagogicznej formułowane są one rozmaicie; różnią się nie tylko nazewnictwem, ale także zakresem, nadawaną rangą, a nawet ilością. Najczęściej wyróżnia się następujące funkcje: kształcącą, wychowawczą, przygotowawczą, diagnostyczną, poznawczą, opiekuńczo-wy-
1 Por. J. Szczepański: Refleksje nad oświatą. Warszawa 1975, PIW, s. 168. /
8
chowawczą, rekreacyjną, zdrowotną i korekcyjną, koordynacyjną, selekcyjną, kulturalno-oświatOWą, integracyjną 2.
(Zarówno w założeniach, jak i w praktyce różne grupy instytucji (poszczególne elementy systemu) w rozmaity sposób partycypują w realizacji wskazywanych tu funkcji, chociaż wszystkie wypełniać mają cel ogólny: Jkształcić i wychowywać. Ponieważ wykonują swe zadania w różnych strukturach organizacyjnych, w różnych zakresach, formach i warunkach oraz wobec rozmaitych grup ludzkich, działania ich są w wysokim stopniu zróżnicowane. Poszczególne elementy systemu pełnią nadto specyficzne, sobie tylko właściwe zadania i funkcje. Dla takich np. instytucji jak zakład pracy, teatr, muzeum, prasa, telewizja itp. wychowanie dzieci i młodzieży nie jest funkcją podstawową, chociaż niezbywalną. Znaczne zróżnicowanie występuje także wśród instytucji, których głównym celem jest wychowanie młodego pokolenia; dla jednych podstawowe są funkcje kształcące, dla innych opiekuńczo-wychowawcze, a dla jeszcze innych rekreacyjne itp.-
i Za główny element systemu oświatowo-wycho-wawczego uważane są szkoły wyodrębnione w system szkolny, pojmowany jako "układ szkół od przedszkoli do studiów podyplomowych"3. Dla nich podstawowe. znaczenie mają funkcje: kształcąca i wychowawcza. W całkowitym systemie oświaty i wychowania wyróżniany bywa - chociaż nie zawsze konsekwentnie - system opiekuńczo-wychowawczy, nazywany też systemem opieki i wychowania. Jego integralnym elementem jest państwowy dom dziecka^ I tak -np. autorzy Raportu o stanie oświaty w PRL, chociaż nie posługu-
. 2 Por. M. Pęcherski: Problemy i perspektywy l rozwoju szkolnictwa w Polsce Ludowej. Warszawa 1973, KiW, s. 100- 122. q-1'' J. Szczepański: Refleksje... Op. cit., s. 168.
ją się pojęciem "system opiekuńczo-wychowawczy", wskazali wszystkie w zasadzie instytucje do mego zaliczane, wymieniając:
- instytucje rozwiązujące problemy dzieci i młodzieży znajdującej się w warunkach wymagających pomocy wskutek tego, że w pewnych okresach lub trwale pozbawione są one opieki rodziny i szkoły, a więc: rodziny adopcyjne, opiekuńcze i zastępcze, rodzinne domy dziecka, domy dziecka, zakłady wychowawcze i zakłady specjalne, schroniska dla nieletnich, pogotowia opiekuńcze, izby dziecka MO, domy małego .dziecka, sanatoria dla dzieci i młodzieży, szkoły przyszpitalne, specjalne zakłady wychowawcze, zakłady poprawcze i inne instytucje resocjalizacyjne;
- instytucje rozwiązujące problemy dzieci i młodzieży znajdującej się w przejściowym oddaleniu od rodziców, a więc: żłobki, ogrody jordanowskie, place gier i zabaw, ogniska pracy pozaszkolnej, świetlice dworcowe dla dojeżdżających do szkół, świetlice , w miejscu pracy rodziców, kluby dziecięce i młodzieżowe w miejscu zamieszkania itp.;'
- instytucje opiekuńczo-wychowawcze stanowiące integralną część systemu szkolnego, wykonujące z ramienia szkoły funkcje opiekuńczo-wychowawcze, a więc świetlice szkolne, internaty itp.;
- wszelkie inne instytucje pełniące funkcje kształcące i wychowawcze 4;
Podstawy do umiejscowienia placówek opiekuń-czo-wychowawczych, w tym także domu dziecka, w naszym systemie oświaty i wychowania stworzone zostały już w pierwszych latach Polski Ludowej, kiedy to na mocy Uchwały Rady Ministrów z czerwca 1945 roku opiekę nad wszystkimi dziećmi od lat 3 do 18 < zlecono Ministerstwu Oświaty. W rezultacie wprowa-
4 Raport o stanie oświaty, w PRL. Warszawa 1972, PWN,. s. 309 i nast.
10
dzenia w życie postanowień tej uchwały państwowe domy dziecka inspirowane są, kierowane i kontrolowane przez ten resort, podobnie jak szkoły i inne instytucje organizowane w celu wychowywania młodego pokolenia. Tym samym (ich działalność wychowawcza postała uznana za zadanie nadrzędne, opieka zaś za czy nnik_wspiera jacy je, stwarzający ^i.-^yJAwnując^' warunki do wielostronnego rozwoju dzieci i młodzieży
"Zasadnicze znaczenie dla integracji instytucji opie-kuńczo-wychowawczych z całkowitym systemem oświaty i wychowania ma jednak Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania z 15 lipca 1961 roku s. Jak żaden dokument tej rangi uznała ona jednoznacznie opiekę nad dzieckiem za ważny element systemu oś-wiatowo-wychowawczego, dom dziecka zaliczyła do pozaszkolnych instytucji wychowawczych, a prawidłowe
'zaspokojenie zapotrzebowania na opiekę nad dziećmi i młodzieżą uznała za jeden z-warunków dalszego rozwoju oświaty.
Zarówno akty normatywne, jak i oparta na nich -- praktyka nie pozostawiają wątpliwości co do (umiejscowienia domu dziecka w całkowitym systemie oświaty i wychowania. Instytucja ta bowiem:
r - wspólnie z innymi ogniwami realizuje główne zadanie systemu, jakim jest wychowywanie młodego pokolenia,
- pełni w całkowitym systemie wyspecjalizowa-,ną funkcję opiekuńczo-wychowawczą: kompensuje i wyrównuje niedostatki w opiece i wychowaniu dzieci nie posiadających" prawidłowo funkcjonującego środowiska rodzinnego,
- czerpie zadania i inspirację do swej działalności z systemu oświaty i wychowania, '
- podlega ogólnemu ustawodawstwu oświatowemu oraz nadzorowi i kontroli władz oświatowych,
s Dziennik Ustaw 1961 nr 32, póz. 160.
11
_ otrzymuje od władz oświatowych środki materialne na swoją działalność,
- korzysta z przygotowanej w ramach systemu oświaty i wychowania kadry pedagogicznej,
_ przejmuje zarówno nauczycieli, jak i wychowanków z innych ogniw systemu oświatowo-wycho-wawczego; z pomocy tych ogniw korzysta w realizacji ogólnych i specyficznych, sobie tylko właściwych zadań.)
Status państwowego domu dziecka i jego założone funkcje
Partycypując w realizacji głównego celu systemu oś-wiatowo-wychowawczego dom dziecka specjalizuje się w pełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczej wobec dzieci osieroconych bądź z innych powodów pozbawionych naturalnego środowiska rodzinnego. Jego funkcje mają wiec zarówno charakter celowościowo-zew-nętrzny, jak i celowościowo- i instrumentalno-wew-nętrzny6. Określone są one w dokumentach normatywnych tej instytucji i konkretyzowane były stopniowo.
Podstawę prawną dla zorganizowania i działał-^ ności wszelkich zakładów opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej stanowiła Ustawa o opiece społecznej z 1923 roku. Dokument ten formalnie do dziś nie został anulowany, ale dokonane w kraju przemiany społeczne i wydane akty normatywne sprawiły, że dla funkcjonowania państwowych domów dziecka nie ma on obecnie praktycznego znaczenia. Wspomniana już Uchwała Rady Ministrów z 1945 roku o podziale kompetencji pomiędzy resortami .zdrowia, oświaty oraz pracy i opieki społecznej, potwierdzona następnie usta-
6 Por. S. Jedlewski, Cz. Czapów: Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa 1971, PWN,, s. 417 i nast. '
12
wą7 miała doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju podstaw prawnych opieki nad dzieckiem oraz uznania jej charakteru wychowawczego. Jej mocą wprowadzono dla placówek opiekuńczych dla sierot oraz dzieci z innych powodów pozbawionych opieki rodzicielskiej jednolitą nazwę - dom dziecka. Pozostawiając w ge^-stii Ministerstwa Zdrowia troskę o dzieci do lat 3, zadecydowała jednocześnie o tym, że zaczęto tworzyć dwa typy zakładów opiekuńczych: resort zdrowia organizował domy małego dziecka dla wychowanków poniżej 3 roku. życia, zaś resort oświaty - państwowe domy dziecka dla dzieci i młodzieży 3-18-letnich. Ukształtowana wówczas sytuacja utrzymuje się obecnie niemal bez zmiany.
Ustalenia przedwojennej ustawy o opiece społecznej praktycznie straciły moc w 1950 roku. "Ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej z marca 1950 roku8 zniosła związki samorządu terytorialnego i przekazała państwu zadania opiekuńcze wypełniane dotąd przez samorządy. Odtąd podstawy prawne opieki nad dzieckiem stwarzane były przez Ogólne przepisy zabezpieczenia społecznego oraz przepisy szczegółowe wydawane przez kompetentne w tych .sprawach resorty: oświaty, zdrowia i opieki społecznej, a także sprawiedliwości. Sprawy dotyczące domów •dziecka regulował resort oświaty opierając się na Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku, która gwarantowa3-ła m. in. prawo do opieki, ochronę rodziny oraz deklarowała szczególnie troskliwe zajęcie się wychowaniem młodzieży oraz zapewnienie jej jak najszerszych możliwości rozwoju9.
Wydany w 1951 roku przez Ministra Oświaty Sta-
7 Dziennik Ustaw 1949 nr 25, póz. 175.
-8 Dziennik Ustaw 1950 nr 14, póz. 130.
9 Chodzi tu głównie o art. 68, 58, 59, 60, 61 i 67. Konstytucja i podstawowe akty ustawodawcze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Warszawa 1952, KiW.
13
tut państwowego domu dziecka10 stworzył formalne podstawy istnienia tej instytucji i dokonał regulacji głównych, najogólniejszych spraw związanych z jej funkcjonowaniem: określił zadania, typ i kierunek działalności, strukturę oraz podporządkowanie organizacyjne państwowego domu dziecka, ujednolicił nazwę tej instytucji opiekuńczej. Ograniczył jednak wiek wychowanków w zasadzie do 1& lat, dopuszczając jedynie w "wypadkach uzasadnionych" pozostawanie pod opieką domu dziecka młodzieży starszej. Wprowadzający to ograniczenie § l statutu' nie respektował wcześniejszych postanowień, w myśl których opiekę nad dziećmi i młodzieżą w wieku 3-18 lat zlecono Ministrowi Oświaty; pozostawał także w niezgodzie z innymi wysokiej rangi aktami prawnymi normującymi sytuację młodocianych n.
Uchwalona przez Sejm PRL w 1956 roku.Ustawa o prawach i obowiązkach nauczycieli (pragmatyka) objęła po raz pierwszy w dziejach wychowawców i instruktorów pracujących w placówkach opiekuńczych, zaś Uchwała Prezydium Rządu nr 460, potwierdzając ustalenia statutu w zakresie zadań domu dziecka, stwarzała podstawy organizacyjne i materialne dla ich lepszej pracy. . -
W ślad za wspominaną już, a mającą zasadnicze znaczenie dla określenia 'statusu i współczesne j. funkcji, państwowego domu dziecka, Ustawą o rozwoju systemu oświaty i wychowania z lipca 1961 roku wydane zostały dalsze akty prawne regulujące sytuację dzieci nie mających korzystnych warunków opiekuńczych i wychowawczych w rodzinach własnych, a mianowicie^ Ustawa wprowadzająca Kodeks rodzinny i opieko Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 24 kwietnia 1951 r. w sprawie statutu państwowych domów dziecka. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty 1951 nr 9, póz. 103.
" Por. Dziennik Ustaw 1951 nr 41, póz. 311 oraz Dziennik Ustaw 1951 nr 45, póz. 226.
14
kunczy 12 oraz Ustawa wprowadzająca Kodeks cywilny ls. W kodeksie rodzinnym i opiekuńczym określone zostały sytuacje, w jakich niezbędna staje się działalność kompensująca dziecku brak prawidłowo funkcjonującej rodziny własnej. Stanowi on, iż działania takie powinny być podejmowane, gdy: żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska lub gdy rodzice są nieznani albo zachodzi ku temu prawny powód (art. 93 § 2; art. 145 § 2); zagrożone jest dobro dziecka z powodu nienależytego sprawowania władzy rodzicielskiej (art. 109). Sytuacje takie mogą - w myśl postanowień kodeksu - uzasadniać umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczej. ,
Te akty prawne, a także zmieniający się charakter zapotrzebowania na opiekę całkowitą nad dzieckiem skłoniły Ministerstwo Oświaty do zmiany statutu państwowego domu dziecka. Znowelizowany statut i ramowy regulamin tej instytucji wszedł w życie w dniu 15 września 1964 roku14. Precyzyjniej niż w obowiązującym dotąd dokumencie określone w nim zostały funkcje i zadania państwowego domu dziecka. Przyznano też prawo do korzystania z opieki i wychowania w tej instytucji dzieciom i młodzieży do 18 roku życia. Ustalenia tego dokumentu obowiązywały kilkanaście lat. Zmieniające się potrzeby społeczne i prze--obrażenia zachodzące w systemie opieki nad dzieckiem skłoniły resort oświaty i wychowania do wprowadzenia kolejnych zmian. W dniu 19 marca 1980 roku Mi-"nister Oświaty i Wychowania wydał nowy Statut państwowego domu dziecka oraz Wytyczne do pracy w państwowym domu dzieckals, których ustalenia mają obecnie moc obowiązującą.
12 Dziennik Ustaw 1964 nr 9, póz. 59.
13 Dziennik Ustaw 1964 nr 16, póz. 93.
14 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty 1964 nr 10.
15 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Wychowania 1980 nr 4, póz. 22.
15
Nowy statut stanowi, iż państwowy dom dziecka jest placówką opieki Całkowitej przeznaczoną dla dzieci ł młodzieży pozostających w normie rozwojowej, pozbawionych trwale lub okresowo opieki rodziny własnej. Mogą w nim przebywać wychowankowie do 18 roku życia, a w przypadkach, kiedy kontynuują naukę - nawet do ukończenia 25 roku życia.
Założona funkcja współczesnego domu dziecka określona jest najpełniej w Ustawie ź dnia 15 lipca 1961 roku o rozwoju systemu oświaty i wychowania, a szczególnie w jej artykułach l, 2 i 21 oraz w obowiązującym Statucie państwowego domu dziecka, głównie zaś w jego pkt. II - Zadania domu dziecka. Instytucja ta zobowiązana jest do realizacji celów określonych Ustawą dla wszystkich elementów systemu oświatowo-wychowawczego w dziedzinie wychowywania młodego pokolenia, a także do wypełniania specyficznych, sobie tylko właściwych zadań. Działając z mandatu państwa dom dziecka "spełnia podstawowe funkcje rodziny w zakresie opieki i wychowania, zapewniając wychowankom wszechstronną opiekę wy-.ehowawczą oraz stwarzając im . sprzyjające warunki prawidłowego i wszechstronnego rozwoju". Jego szczególne zadania dotyczą: rozwoJU osobowości "wychowanków, ochrony ich zdrowia oraz ^przygotowama^do sa-"modzielnego życia. Ma on w tych dziedzinach - zgodnie z ustaleniami statutu - zapewnić sierotom naturalnym i społecznym:
- "zaspokajanie potrzeb emocjonalno-uczucio-wych kompensujących brak domu rodzinnego,
- organizację życia gwarantującą zachowanie równowagi psychicznej i kształtowanie poczucia bezpieczeństwa,
- kształtowanie należytego stosunku do obowiązków sprzyjające tworzeniu takich cech osobowości
16
jak: pracowitość, rzetelność, dokładność, solidność, wytrwałość, punktualność i wewnętrzna dyscyplina, '
- zdobycie umiejętności współżycia w zespole, wytworzenie potrzeby niesienia wzajemnej pomocy, sprawiedliwości i uczciwości-w postępowaniu międzyludzkim,
- kształtowanie takich cech osobowości jak: poczucie własnej godności i szacunku dla godności innych ludzi, skromność w stosunkach międzyludzkich, odwaga cywilna w wyrażaniu myśli i codziennym, działaniu, prawdomówność i poszanowanie danego sło-
. wa' - i.
- kształtowanie społecznej odpowiedzialności, po-7
szanowania własności społecznej i osobistej, gospodarz ności, dyscypliny i ofiarności w realizacji zadań słu-' żących społecznemu rozwojowi,
- ukształtowanie postaw ideowych i emocjonalnego powiązania z programem budownictwa socjalistycznego, ; ';,,,.
- odpowiednie warunki mieszkaniowe i cało- | dzienne wyżywienie, zaopatrzenie w odzież i ^ inne ' przedmioty osobistego użytku,
- warunki do prawidłowego rozwoju fizycznego i utrzymania dobrego., stanu zdrowia,
-ogólną opiekę lekarską oraz stałą opiekę lekarzy specjalistów dla wychowanków z grup dyspanse-ryjnych,
- realizację obowiązku szkolnego oraz warunki - do dalszego kształcenia się, gwarantujące zdobycie kwalifikacji zawodowych zgodnych z uzdolnieniami i zainteresowaniami oraz podjęcie pracy,
- zdobycie umiejętności pożytecznego zagospodarowania wolnego czasu ujawniającego i rozwijającego zainteresowania i uzdolnienia,
- .zdobycie niezbędnej wiedzy w zakresie przygotowania do życiepw rodzinie, prawa rodzinnego.! Ople-
17
2,- Wychowanłe w domu dziecka
kuńczego oraz poznawanie pozytywnych wzorów życia rodzinnego,
- wyposażenie w podstawowe wiadomości i umiejętności niezbędne do samodzielnej organizacji gospodarstwa domowego,
- pomoc w uzyskaniu zgodnej- z kwalifikacjami' pracy oraz mieszkania, warunkujących rozpoczęcie samodzielnego życia".
W powyższym rejestrze zadań "zleconych", domowi dziecka odnajdujemy elementy wszystkich funkcji właściwych systemowi oświaty i wychowania. Oznacza , to, że dom dziecka uczestniczy w realizacji każdej z nich. Wyraźny prymat zyskuje tu jednak funkcja ópiekuńczo-wychowawcza i ona traktowana być musi jako podstawowa. W jej ramach można wyróżnić zespoły działań o charakterze kompensacyjnym, profilaktycznym, resocjalizacyjnym oraz wspomagającym. i stymulującym rozwój wychowanków. , Działania te podejmują domy dziecka zarówno dla dobra jednostek, jak też dla dobra społeczeństwa. Interweniując w sytuacji zagrożenia dziecka pomagają jemu samemu, "a jednocześnie likwidują społeczną nierówność i łago--dzą skutki zakłóceń w innym ogniwie całkowitego systemu oświaty i wychowania; zastępując wychowankowi rodzinę wyrównują warunki bytowe i możliwości rozwoju dzieci; usuwając przeszkody W prawidłowym rozwoju jednostki i pomagając jej w likwidowaniu, rozmaitych zaburzeń resocjalizują bądź reedukują dziecko, chroniąc jednocześnie społeczeństwo przed powstawaniem grup niedostosowanych społecznie, nie przygotowanych do życia.
18
Miejsce domu dziecka wśród instytucji opiekuńczo-wychowawczych
W sformułowanym wcześniej stwierdzeniu, iż dom dziecka jest elementem systemu opiekuńczo-wycho-wawczego zawarta jest także myśl, iż nie jest on jedyną instytucją zapewniającą długotrwałą i całkowitą opiekę wychowawczą dzieciom pozbawionym prawidłowo funkcjonującej rodziny własnej. Sieroty naturalne i społeczne umieszczane są także w rodzinach adopcy]^ \Jiych i zastępczych, w domach małego dziecka, w ro-__dzinnych, domach dziecka i ogniskach wychowawczych, a dzieci, których kontakt z rodziną własną nie został całkowicie zerwany, także w ośrodkach szkolno-wy-ćhowawczych. Te instytucje pełniąc te same w zasa-"dzie co dom dziecka zadania różnią się pomiędzy sobą liczbą i rodzajem elementów składowych, sposobem ich powiązania, treścią, metodami i formami działań, a zatem i charakterem tworzonego dzieciom środowis-e. ka wychowawczego. Wiele z nich - według potocznej opinii - stwarza sierotom naturalnym i społecznym korzystniejsze warunki rozwoju i wychowania niż państwowy dom dziecka.
Za zdecydowanie najkorzystniejszą pod tym Względem uznawana jest _rodzina adopcyjna, czyli_ przyjmująca obce dziecko za własne na podstawie orzeczenia sądu. Fakt adopcji sprawia, że obowiązki i uprawnienia rodziców wobec dziecka i dziecka wobec rodziców stają się takie same jak w rodzinie natural- , nej. Wiedza o rodzinach adopcyjnych i sytuacji wychowawczej, jaką stwarzają one przysposabianym dzieciom jest jednak dość skąpa. Zagadnienia przysposobienia trudno poddają się badaniom, ponieważ osoby adoptujące dziecko unikają z reguły - przynajmniej w naszych warunkach społeczno-obyczajowych --szerszego informowania o tym fakcie. Trudności tej towa-
19
rzyszy nadto mała możliwość formułowania uogólnień ze względu na duże zindywidualizowanie rodzin. Z powodu często wyrażanego przez adoptujących dziecko życzenia nieujawniania przysposobienia, trudno dokładnie określić liczbę dzieci, którym zapewnia się tę formę opieki. Z ogólnych danych Ministerstwa Spra-, wiedliwości wynika, iż co roku trafia do rodzin adop-^ cyjnych około 3 tyś. dzieci i że liczba ta w ostatmcH^ latach ulega niewielkim tylko wahaniom. Wiadomo też, że adoptowane są najczęściej i najchętniej dzieci małe, a spośród starszych niemal wyłącznie sieroty naturalne o prawidłowym rozwoju, nie sprawiające trudności wychowawczych16.
Niewielki napływ dzieci do domów dziecka i innych placówek opiekuńczo-wychowawczych z rodzin adopcyjnych zdaje się świadczyć o tym, iż znajdują tu pnę właściwe warunki wychowania. Sporadyczne przypadki nieudanych adopcji przekonują jednak, że dzie--ci odrzucone przez własnych rodziców, a następnie przez przybraną rodzinę są z reguły bardzo trudnymi wychowankami i nie zawsze np. dom dziecka, do kto_;
rego są kierowane, może im pomóc w ułożeniu sobie^ życia. Do trudnych problemów, znacząco wpływają-, cych na powodzenie przysposobienia, należą: właściwy dobór dziecku rodziny oraz postawienie mu prawidłowej diagnozy rozwojowej w bardzo wczesnym najczęściej okresie życiaJ
Od dawna praktykowaną formą zapewnienia opieki dzieciom opuszczonym i samotnym są rodziny zastępcze. Przyjmują one dzieci bez przysposobienia;
w zawartej umowie zobowiązują się do zapewnienia dzieciom całkowitej opieki, wychowania i utrzymania przez określony czas, najczęściej do usamodzielnienia.
- 18 Sprawy adopcji reguluje Kodeks rodzinny z opiekuńczy. Tytuł II Pokrewieństwo. Dział II Przysposobienie. Por. Dziennik Ustaw 1964 nr 9, póz. 59. : .'.^
20
Rodziny te mają prawo do finansowe], prawnej i pedagogicznej pomocy państwa, pozostają też pod jego
-kontrolą. Niektóre z rodzin zastępczych przejmują również opiekę prawną nad dziećmi, a z czasem stają się nawet rodzinami adopcyjnymi. Z tej formy opieki korzystają na ogół dzieci starsze, rozwijające się prawidłowo, zarówno sieroty, jak i dzieci, których więź z rodziną naturalną nie została całkowicie zerwana
- Liczba rodzin zastępczych w PRL ulegała znacznym wahaniom. Uważa się, iż jedną z głównych przyczyn zahamowania ich rozwoju w latach sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych była bardzo niewielka pomoc pieniężna,, z jakiej mogły korzystać w wychowaniu dzieci. Zmiana przepisów w tej sprawie 17 oraz przeprowadzone akcje propagandowe wpłynęły na ich znaczny rozwój. Z danych Ministerstwa
/Oświaty i Wychowania wynika, że w końcu 1981 roku w rodzinach zastępczych przebywało 25 786 dzieci. Ogółem było wówczas w kraju 20 768 rodzin zastępczych. Większość z nich, bo aż 17 465, została ustano-wioną przez sąd, tylko ok. 16% ich ogółu pełniło swe funkcje na podstawie umowy zawartej z terenowym organem administracji oświatowej. Jest przy tym charakterystyczne, że ponad 44% rodzin zastępczych zobowiązanych było do alimentacji na rzecz wychowywanych dzieci.
^Prawidłowo wywiązujące się z przyjętych obowiązków rodziny zastępcze są bardzo wartościową formą opieki, gdyż - podobnie jak rodziny naturalne -i adopcyjne - stworzyć mogą dziecku dobre warunki opieki i wychowania. Bywają one jednak nietrwałe
17 Podstawy prawne działalności i tworzenia rodzin zastępczych określają: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26
• stycznia 1979 r. w sprawie rodzin zastępczych. Dziennik Ustaw 1979 r. nr 4 oraz Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 21 września 1979 r. w sprawie doboru rodzin zastępczych oraz szczegółowych zasad udzielania pomocy tym rodzinom. Monitor Polslft 1979 nr 24.
21
i zawodne.3W czasie jednego tylko roku (31 X 1979- 31 X-1980) rozwiązano 438 rodzin, z tego 192 na wniosek rodziców zastępczych, a ponadto złożono 185 wniosków o zmianę rodziny. Są to alarmujące dane, gdyż wynika z nich, że 630 dzieci nie znalazło w tej formie opieki niezbędnych warunków rozwoju. Trzeba więc uznać, że rodzina zastępcza jest znakomitym środowiskiem wychowawczym, gdy funkcjonuje prawidłowo, kiedy zaś zawodzi - może okazać się gorsza od zakładu wychowawczego^
Stosunkowo bliskim dużej zastępczej rodzinie wielodzietnej, chociaż bardziej zinstytucjonalizowanym środowiskiem zastępczym, jest rodzinny dom dziecka. Pierwsze tego typu placówki powstały w 1958 roku, jako rezultat prowadzonych przez pedagogów poszukiwań form opieki nad dzieckiem zbliżonych w strukturze i funkcjach do rodziny wielodzietnej. Tworzone były bądź jako filie państwowych domów dziecka, bądź też jako placówki Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Ich istnienie usankcjonowało Ministerstwo Oświaty i Wychowania odpowiednim zarządzeniem dopiero w 1976 roku18. Placówki te rozwijały się bardzo powoli, na co - jak sądzą niektórzy - niemały wpływ miał ich .nieuregulowany status.
_ Zgodnie z założeniami statutu rodzinny dom dziecka obejmuje opieką w zasadzie nie więcej niż 8 dzieci, * chociaż możliwe są odstępstwa od tego ustalenia. Dom taki prowadzą najczęściej małżeństwa, dopuszcza się^ jednak także możliwość stworzenia go przez osobę samotną. Z tej formy opieki, zgodnie z ustaleniami, korzystać powinny dzieci, które mają uregulowaną sytuację prawną, są sierotami naturalnymi lub społecznymi, nie utrzymują kontaktu z rodziną własną. Wymaga
18 Por. Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania w sprawie organizacji i funkcjonowania rodzinnych domów dziecka. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Wychowania 1976 nr 8.
22
się, by pozostawały one w normie rozwojowej; na przyjęcie dziecka wykazującego odchylenia w rozwoju osoba prowadząca rodzinny dom dziecka musi wyrazić pisemną zgodę.
Pod opieką rodzinnego domu dziecka wychowankowie mogą pozostawać do usamodzielnienia, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25 roku życia. Zakłada się jednak, iż kontakt usamodzielnionych z przybranymi rodzicami powinien być bardziej intensywny i pedagogicznie wartościowszy niż w zakładach opiekuńczych.
-.--' Rodzinne domy 'dziecka pozostają na całkowitym utrzymaniu państwa, a osoby prowadzące je otrzymują uposażenie wg takich zasad, jakie określone zostały dla nauczycieli; korzystają ponadto z dodatków za sprawowanie ciągłej pieczy nad dziećmi, trudne warunki pracy i wykonywanie czynności administracyjnych. Rodzinne domy dziecka pozostają pod nadzorem i kontrolą władz oświatowych.
Z danych Ministerstwa Oświaty i Wychowania wynika, iż w końcu 1981 roku pod opieką 140 rodzinnych domów dziecka przebywało 1032 wychowanków. Główną ich grupę stanowiły dzieci posiadające rodzi--ców, 256 było półsierotami, 213 - sierotami. Prawie 73% ogólnej liczby dzieci korzystających z tej formy opieki przebywało w rodzinnych domach dziecka na podstawie'decyzji sądów. .
Główny, podnoszony przez -pedagogów walor rodzinnych domów dziecka to możliwość zapewnienia dzieciom rodzinnej atmosfery, trwałości więzi emocjonalnych, poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji. Uzyskiwanie tych wartości zależne jest przede wszystkim od właściwego doboru osób prowadzących te placówki. Dobrze prowadzone rodzinne domy dziecka uznać zatem trzeba za bardzo korzystne dla dzieci wychowywanych poza riadzińą własną, ale - co się zdarza -
23
każda konieczność rozwiązania takiej' placówki wyrządza niepowetowaną krzywdę dzieciom. "
...
mhalasik