Jak Hitler walczył ze sztuką zdegenerowaną.pdf

Jak Hitler walczył ze "sztuką zdegenerowaną"

Sztuka nazistowska była jednym z kół napędowych propagandowej machiny

Dość wylizywania talerzy po paryskiej zupie Picassów i Cezannów. Chcemy

polskiej twórczości - wołał w 1931 roku w piśmie "Krak" znany polski grafik

Tadeusz Cieślewski (syn). Według ideologów prawicy sztuka miała być

optymistyczna, realistyczna, nawiązująca do ludowej tradycji, monumentalna i

zrozumiała dla mas. Zbiegło się to z tendencjami do oczyszczania sztuki z

elementów "narodowo obcych" w europejskich krajach totalitarnych, zwłaszcza

w Niemczech.

W związku z rasistowskim podłożem antysemityzmu Falangi [...] jako ciekawostkę warto

dodać, że parokrotnie publicyści bepistowscy wystąpili też przeciw kulturalnym

wpływom murzyńskim w sztuce - pisał Jan Józef Lipski w książce poświęconej ideologii

Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga kierowanego przez Bolesława Piaseckiego (od

pierwszych liter imienia i nazwiska przywódcy powstał skrót "bepiści", którym także

nazywano członków Falangi). Niechęć do "wpływów murzyńskich" nie była jednak

żadnym dziwactwem, ale częścią konsekwentnego programu. Był to program sztuki

zaangażowanej, agitacyjnej, masowej, realistycznej i poświęconej tematowi produkcji

(Lipski). Ale równie ważna jak cele idealne, które sobie wyznaczano, była w nim

agresywna polemika z "degeneracją" w kulturze, przez którą rozumiano wpływy "obce" -

zarówno "murzyńskie", jak i żydowskie czy francuskie. W sztuce za "zwyrodniałe"

uważano te kierunki, które ośmieliły się deformować obraz człowieka: kubizm, futuryzm,

ekspresjonizm - a więc to, co przyniosła awangarda, którą także uważano za szkodliwą.

Zwiedzający "Wielką wystawę sztuki niemieckiej" przed

tryptykiem "Cztery elementy" Adolfa Zieglera, jednego ze

sztandarowych malarzy Trzeciej Rzeszy

Ciągłe podsuwanie ludziom pod oczy tego, czego naśladować nie należy, to stały

element nazistowskiej propagandy. Slogan o odrzuceniu balastu przeszłości, połączony

z hasłami odnowy, odrodzenia, uzdrowienia, stale powracał w mowach

propagandowych Hitlera. Świadomie sięgał on do retoryki rewolucyjnej, wiedząc, że

niejednego może ona uwieść. I uwodziła, tym bardziej że za retoryką rewolucyjną żadna

rewolucja się nie kryła. Za wielkim przełomem, za "czyszczeniem świątyni sztuki" krył

się powrót do bezpiecznego wzoru, sztuki dobrze znanej społeczeństwu niemieckiemu -

gładko wypolerowanej rzeźby przedstawiającej umięśnioną postać męską i

wyidealizowanego, ale jednocześnie zatrącającego o kicz, aktu kobiecego. W

malarstwie był to powrót do akademickiej poetyki sielankowo-realistycznej.

Sielska sztuka nowych Niemiec

18 lipca 1937 roku w Monachium otwarto "Wielką wystawę sztuki niemieckiej". Mieściła

się w zaprojektowanym przez Paula Ludwiga Troosta Domu Sztuki Niemieckiej,

podobnym do nadmuchanej jak balon greckiej świątyni. Pokazano ok. 900 dzieł 580

artystów. Wśród obrazów dominowały pejzaże, przedstawienia ludzi przy pracy, sceny

obyczajowe i portrety, podobizny zwierząt. Sporą grupę stanowiły malowane i rzeźbione

portrety führera. Mało było tematyki militarnej, sztuka miała przedstawiać - podobnie jak

w radzieckim socrealizmie - sielską wizję świata, w której ludzie mają piękne zdrowe

ciała, kochają zwierzęta i żyją w pokoju, przy tym dużo i wydajnie pracując. Nazwiska

malarzy i rzeźbiarzy, którzy uczestniczyli w wystawie, w większości poszły w

zapomnienie, a ich dzieła wyjmowane są z magazynów muzealnych na wystawy

przypominające politykę kulturalną Trzeciej Rzeszy. Malarze mierni, jak Adolf Ziegler i

Wolf-gang Willrich, przetrwali jako ideolodzy sztuki niemieckiej z czasów Hitlera. Z

rzeźbiarzy pamięta się nazwiska Arno Brekera i Josefa Thoraka - ulubieńców Hitlera,

który do rzeźby przywiązywał szczególną wagę. Jako uzupełnienie monumentalnej

architektury miała ona do spełnienia większą rolę niż malarstwo.

Do czego sprowadzała się idea sztuki nazistowskiej? Ścisłej recepty twórczej nie było,

w czym także widać zbieżność ze sztuką realizmu socjalistycznego. Zalecenia zawarte

w mowach polityków z trudem dawały się przełożyć na język sztuki, jak np. rada Hitlera

podczas ceremonii otwarcia Domu Sztuki Niemieckiej, by w malarstwie używać tylko

takich barw, jakie występują w naturze. O tym, co wolno, a czego nie wolno było

malować, orzekali nazistowscy decydenci, a gust Hitlera miał tutaj spore znaczenie.

Kiedy führer w czerwcu 1937 roku zobaczył to, co jury wybrało na "Wielką wystawę

sztuki niemieckiej", wściekł się i wszystko pozmieniał wedle swego mniemania. O

"wielkiej sztuce przyszłości" wypowiadał się bardzo ogólnie. Za to precyzyjnie potrafił

powiedzieć, czego w niemieckiej sztuce nie chce. Na otwarciu wystawy 18 lipca 1937

roku wygłosił agresywne przemówienie - jedno z najbardziej zajadłych - przeciwko

sztuce nowoczesnej. Zapowiedział walkę z pozostałościami po "kulturalnym rozkładzie",

zaatakował "handlarzy i handelek". Realistyczną sztukę naśladowania natury

przeciwstawił "zdegenerowanej" deformacji. Sztukę, która zrozumiała jest sama przez

się - sztuce, która wymaga nadętej instrukcji obsługi, by usprawiedliwić swoje istnienie.

"Sztuka zdegenerowana" - symbol Republiki Weimarskiej

Dzień później w położonym niedaleko budynku monachijskiego Muzeum

Archeologicznego, w parku Hofgarten, otwarto wystawę "Entartete Kunst" (Sztuka

zdegenerowana) mającą pokazać w całej pełni pogardy, moralnego dna i pohańbienia

produkty "kulturalnego rozkładu", choroby drążącej od lat duszę niemiecką, z którą teraz

zamierzano się ostatecznie rozprawić. Była to najsłynniejsza propagandowa wystawa

XX wieku.

Pokazywała antyideał. Także w sposobie ułożenia prac. Ok. 600 dzieł 112 artystów

ściśnięto w kilku wąskich i ciemnych salach. Prace były powieszone gęsto i bezładnie,

często nieoprawione, niektóre stały na podłodze. Jej chaotyczny układ miał być

antytezą "Wielkiej wystawy sztuki niemieckiej". Miał też być wyszydzeniem dadaizmu

jako historycznej i artystycznej pomyłki. W ten sposób symbolicznie skazywano go na

niebyt wraz z całą Republiką Weimarską, której był symbolem. Weimar - bolszewizm -

żydostwo - chaos - takie utożsamienie miało zapaść w pamięć oglądającego wystawę

widza. Umieszczone obok obrazów ceny, za które je kupiono do publicznych kolekcji,

miały pokazywać marnotrawstwo publicznych pieniędzy przez klikę żydowskich

marszandów. Cytaty z krytyków sztuki i artystów miały obnażyć cynizm, z jakim

oszukiwali publiczność, zamiast dzieł podsuwając jej bohomazy.

Tak według nazistów miała wyglądać sztuka "nowych

Niemiec" - "Aryjska rodzina chłopska" Rudolfa Otto

Komentarze do obrazów i rzeźb były wulgarne. Obnażenie duszy żydowskiej - taki napis

widniał przy obrazach Ludwiga Meidnera, Jankiela Adlera, Marca Chagalla. Przy

obrazach ekspresjonistów Ernsta Ludwiga Kirchnera, Karla Schmidta-Rottluffa i Maxa

Pechsteina napisano: Niemieccy chłopi widziani po żydowsku, koło płócien Emila

Noldego i Oskara Muellera: Murzyn stał się w Niemczech ideałem sztuki

zdegenerowanej. Z kolei obok aktów ekspresjonistycznych lub kubizujących:

Wyszydzenie niemieckiego ideału kobiety: kretyn i kurwa, a przy obrazach Ottona Dixa,

najpierw ekspresjonisty, a potem przedstawiciela kierunku operującego werystyczną

poetyką zwanego Neue Sachlichkeit (Nowa Rzeczowość), przedstawiających

społecznych wyrzutków i kaleki z pierwszej wojny światowej: Świadomy sabotaż. To

była istota propagandowego zabiegu - poruszenie ukrytej struny awersji do tego co

inne, chore, kalekie, słabe, ale też wyrafinowane, intelektualne, elitarne. Przywódcy

nazistowscy gromadzili w ten sposób kapitał masowego poparcia dla poczynań o wiele

bardziej drastycznych - nawet niż antysemickie wystawy.

Wystawę zaprojektowali na polecenie Goebbelsa: Adolf Ziegler (malarz i prezes Izby

Sztuk Plastycznych w Goebbelsowskim ministerstwie propagandy), Wolfgang Willrich

(autor książki Sauberung des Kunsttempels - pamfletu wyszydzającego sztukę

nowoczesną, wydanego wiosną 1937 roku) i Walter Hansen. Komisja Zieglera,

przygotowując wystawę, zarekwirowała z kolekcji publicznych 17 tys. eksponatów. Był

to więc przegląd awangardowej sztuki z publicznych kolekcji niemieckich. Dominowali

artyści niemieccy (z najwybitniejszych Emil Nolde, Kurt Schwitters, George Grosz,

Oskar Schlemmer, Max Ernst, Ernst Barlach), ale nie zabrakło również Paula

Mondriana, Pabla Picassa, Marca Chagalla, Wassily Kandisky'ego, Paula Kleego,

Oskara Kokoschki.

Bardzo dużo było ekspresjonistów, co stanowiło istotną cechę wystawy monachijskiej,

gdyż stosunek władz nazistowskich do tego kierunku się zmieniał. Początkowo myślano

nawet o włączeniu go w państwową propagandę - tą perspektywą łudzili się także

niektórzy artyści. Jeszcze w mowie na zjeździe NSDAP w Norymberdze w 1934 roku

Hitler grzmiał o zwyrodniałych "jąkałach sztuki": kubistach, dadaistach i futurystach. To,

że dołączyli do nich ekspresjoniści, było efektem późniejszych sporów w partii

hitlerowskiej: porażki Goebbelsa i zwycięstwa linii Alfreda Rosenberga. Gdy trwała

wystawa w Monachium, ważył się jeszcze los niektórych ekspresjonistów z grupy Die

Brücke. Kiedy zorientowano się, że np. Franz Marc zginął na froncie podczas pierwszej

wojny światowej, usunięto z wystawy jeden z jego obrazów. Nazistom zdarzały się też

wpadki. Na ekspozycji "Entartete Kunst" znalazły się dwie rzeźby Rudolfa Bellinga, m.in.

kubizująca triada Dźwięk, a na sąsiedniej "Wielkiej wystawie sztuki niemieckiej"

prezentowano figurę sportowca tego samego rzeźbiarza. Gdy zauważono tę

niezręczność, natychmiast wycofano jego rzeźby z wystawy "sztuki zdegenerowanej". I

tak miała być śmietnikiem historii. Natomiast obrazu wielkiej sztuki niemieckiej nikt już

podważyć nie mógł.

Wystawa w Muzeum Archeologicznym była bezpłatna, ale zabroniono na nią wstępu

młodzieży - był to jeszcze jeden chwyt służący pohańbieniu i zrównaniu tego, co tam

zgromadzono, z pornografią. Zobaczyło ją dwa miliony widzów, trzy razy więcej niż

"Wielką wystawę sztuki niemieckiej", co zaniepokoiło hitlerowskie władze.

W 1937 roku - już w czasie przygotowań do wystawy - zaczęła się zorganizowana akcja

czyszczenia muzeów ze "sztuki zdegenerowanej". Od 31 maja 1938 roku państwo

mogło rekwirować "wytwory sztuki zdegenerowanej", także prywatnym właścicielom.

Artyści uznani za "zdegenerowanych" nie mogli wystawiać nawet w prywatnych

galeriach.

W sensie politycznym wystawa "Entartete Kunst" była zatem przełomem. Od niej

zaczyna się druga, ostrzejsza fala czyszczenia niemieckich muzeów. Wystawa była też

pierwszą zorganizowaną i koordynowaną przez państwo. Do 1941 roku wędrowała po

Trzeciej Rzeszy: była w Berlinie (1938), Szczecinie (1939), Wiedniu (czerwiec 1939) i

Wałbrzychu (1941), ostatnim przystankiem było Halle (kwiecień 1941). Zmieniał się przy

tym dobór prac, czego przyczyną było m.in. to, że naziści podchodzili do wyklętej przez

siebie sztuki w sposób praktyczny. Oficjalnie

potępiali "handlarzy i handelek", ale w

rzeczywistości cenniejsze eksponaty z wystawy

"sztuki zdegenerowanej" sprzedawali za granicę.

Część obrazów spalono jednak publicznie w

1939 roku.

"Degeneracja" i jej wrogowie

Oficjalną walkę ze sztuką nowoczesną naziści

rozpoczęli tuż po przejęciu władzy w Niemczech

w styczniu 1933 roku. Już w kwietniu 1933 roku

otwarto w Niemczech trzy bardzo podobne do

siebie wystawy: "Kulturbolschewistische Bilder"

w Mannheim, "Regierungskunst 1918-1933" w

Karlsruhe i "Schreckenskammer" w

Norymberdze. Wymowne były tytuły kolejnych

wystaw: "Kunst die nicht aus unserer Seele kam"

(Sztuka nie z naszej duszy) w Chemnitz (maj-

czerwiec 1933) i "Novembergeist: Kunst im

Dienst der Zersetzung" (Duch listopadowy: sztuka w służbie rozkładu) w Stuttgarcie

(czerwiec 1933). Wystawa, która stanowiła bezpośredni wzór dla wystawy monachijskiej

z 1937 roku, odbyła się w Nowym Ratuszu w Dreźnie, a jej ostrze było zwrócone

przeciw ekspresjonistycznym malarzom niemieckim z grupy Die Brücke. Wtedy po raz

pierwszy użyto nazwy "Entartete Kunst". Pokazano ją następnie w ośmiu niemieckich

miastach. Rok 1937 razem z wystawą monachijską był więc zakończeniem wielkiego

George Grosz, "Piękno chcę ciebie

wynagradzać", 1918

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: