Abstract
In the paper, some types of advice run in institutional press from the beginning of the XIX century are analyzed, i.e. medical, veterinary and agricultural. The article aims to present how the context influenced the register of the texts.
Przełom XVIII i XIX stulecia stanowi okres, w którym dynamicznie rozwijała się tzw. prasa urzędowa. Związane to było z rozwojem nowych dziedzin prawa (np. prawo administracyjne, prawo pracy) i zapotrzebowaniem na efektywną formę zaznajamiania z nim społeczeństwa. Odpowiedzią na te potrzeby było między innymi powstanie specjalnych dzienników drukowanych w poszczególnych departamentach Księstwa Warszawskiego. Pisma te, zwane dziennikami departamentowymi, są wymieniane przez badaczy jako zupełnie nowe zjawisko czasopiśmiennicze, nie mające już zbyt wiele wspólnego z prasą sensu stricto[1]. Wychodziły one raz na tydzień. Większą część pisma zajmowały uchwały i wypisy Rady Stanu i Rady Ministrów, dekrety królewskie, urządzenia administracyjne, sądowe i policyjne, rozporządzenia prefekta, listy gończe. Dodatkowo w niektórych departamentach drukowano jeszcze ogłoszenia prywatne, nekrologi, porady, wiersze, odezwy.
W niniejszym artykule poddano analizie porady występujące w Dziennikach Tygodniowych Departamentu Bydgoskiego z 1811 i 1812 roku. Badane teksty potraktowano jako gatunki mowy[2]. Uwzględniono przy tym kontekst sytuacyjny, dzięki któremu możliwe było wskazanie, jak poszczególne składniki kontekstualne oddziaływały na rejestr analizowanych tekstów[3].
Wśród wszystkich porad zamieszczanych w DTDB[4] można wyróżnić na podstawie kryterium tematycznego trzy grupy: porady lekarskie, weterynaryjne oraz gospodarskie. Wszystkie są tekstami złożonymi z co najmniej kilku segmentów. Ponadto mieści się w nich zwykle jakiś przepis lub przepisy. Porady zawierają również inne elementy: w wypadku chorób, epidemii (porady lekarskie, weterynaryjne) będzie to opis symptomów choroby, a przy poradach gospodarskich – dodatkowe formuły zachęcające do zastosowania przedstawionych wskazówek[5].
Omawiany genre mowy występuje w DTDB pod różnymi nagłówkami. Tak więc przy ekscerpcji materiału kryterium klasyfikującym do tej grupy gatunkowej nie był inicjalny komunikat metatekstowy (który zawierał takie nazwy jak opis, symptomata czy instrukcya), ale kryterium tematyczno-strukturalne. W dalszej części artykułu zanalizowana zostanie po kolei każda z trzech wymienionych grup porad.
Porady lekarskie
Materiał badawczy obejmuje w przypadku porad lekarskich cztery teksty. Poza pewnymi różnicami odnośnie ich objętości, autorstwa czy obecności podpisu pod tekstem, wykazują one liczne podobieństwa co do budowy, kolejności w prezentowaniu poszczególnych komponentów porady jak również stosunku nadawcy do odbiorcy i do opisywanej rzeczywistości.
Płaszczyzna działań społecznych[6]
Porady są napisane w większości stylem potocznym. Dlatego też i sama terminologia lekarska nie jest zbyt rozbudowana, unika się nawarstwienia fachowych określeń. Porady lekarskie są zamieszczane jako reakcja władz lub instytucji do tego powołanych (np. Rady Ogólnej Lekarskiej Księstwa Warszawskiego) na rozprzestrzenianie się danej choroby:
1) „Zadosyć czyniąc troskliwemu JW. Ministra Spraw Wewnętrznych wezwaniu pod dniem 2. Sierpnia r.b. do siebie przesłanemu, w ktorym żąda aby Rada ile bydź może nayskutecznieysze a łatwe i nie kosztowne przeciw wszczynaiącéy się krwawéy biegunce obmyśliła szrodki, przez ktoreby nie tylko ochronić się od niéy można, lub ią uleczyć, lecz nadto i zabezpieczyć się od teyże choroby. Dopełnia to polecenie, podaiąc następuiące sposoby.” (1811, 328)
Tego typu uzasadnienie mogło także pochodzić od redakcji DTDB lub samego prefekta, którzy zamieszczali swoje uwagi przed tekstem porady, podając w nich na przykład informację o tym, gdzie stwierdzono przypadki zachorowań. Takie początkowe komunikaty mają formę krótkiego wstępnego ogłoszenia.
2) „Prefekt/ Departamentu Bydgoskiego/ Podaie do wiadomości publiczney przedsięwzięte śrzodki. / Zaradzcze dla zapobiezenia szerzeniu się wszczętey niebezpieczney choroby między ludźmi w wsi Wałdowie Powiatu Chełmińskiego, tak nazwaney Czarna Krosta.” (1812, 332)
Układ ról
Porady lekarskie mają na ogół konkretnego nadawcę, który występuje z pozycji eksperta. Wszelkie wypowiadane wskazówki poparte są autorytetem, który jednakże często ukryty jest pod wrażeniem życzliwości i zatroskania o odbiorcę:
3) „To tak niewinne na sam rzut oka chłodzenie się, pociąga za sobą zwykle natychmiast wspomnioną wyżej chorobę. Doświadczenie naucza, że oziębienie się w téy porze roku pierwszą do zrządzenia dyssenteryi staie się sprężyną.” (1811, 288)
4) „W końcu niemoże zadosyć Rada Ogolna Lekarska ponowić napomnienia ludu, aby się iak naymocniéy zachować chciał, przy sposobie przez siebie podanym (...) nic bowiem nie iest pewnieyszego, iak że iest naydzielnieyszym srzodkiém unikać w czasie chorob tak niebezpiecznych, a do ktorych liczby słusznie należy i krwawa Biegunka, zawsze się na tym lepiéy uczyni, zapobiegaiąc wcześnie przez wstrzemięźliwe się zachowanie, aniżeli przekroczyć w nim, i puścić się na mylny niepewny i trudny w terażnieyszych krwawych Biegunkach sposob leczenia, czego doznaie teraz przy wszelkich szrodkach iakie iéy sztuka Lekarska podała” (1811, 331)
Dystans interpersonalny jest raczej niewielki. Natomiast słownictwo nacechowane aksjologicznie dotyczy głównie samej choroby (groźna, niebezpieczna).
Specyfika kanału komunikacji
Zamieszczone w DTDB porady lekarskie podzielone są zwykle na segmenty. Do typowych orientujących w układzie tekstu wyznaczników metatekstowych należą tu przede wszystkim śródtytuły, które wydzielają z całości poszczególne komponenty. Oto dwa przykładowe układy tego typu metatekstów wybrane z badanych porad:
5) „Instrukcya względem zachowania się w czasie teraźnieyszym
od panuiącéy krwawéy Biegunki.
RADA OGOLNA LEKARSKA
Xięstwa Warszawskiego. (...)
Imo/ Sposób ochroniania się (...)
2do/ Sposób zachowania się przy saméy krwawéy Biegunce (...)
Enema z Krochmalu. (...)
Enema z lnianego nasienia. (...)
3tio/ Sposób zachowania się po ustałéy iuż krwawéy Biegunce
a to w skutku ochronienia się od powrotu do teyże. (...)
4to/ Przestrogi pilnuiącym Ludziom około chorych na Krwawą Biegunkę.”
6) „Prefekt Departamentu Bydgoskiego.
Podaie do wiadomości publiczney przedsięwzięte śrzodki. (...)
Rozpoznanie choroby Czarnych Krost. (...)
Leczenie téy choroby.” (1812, 332-333)
Jak widać, niektóre porady były bardziej rozbudowane znacznikami metatekstowymi (przykład 5), a inne mniej (przykład 6), jednakże we wszystkich daje się zauważyć pewne uporządkowanie tekstu, który rozwija się z reguły od opisu symptomów choroby (w osobnym segmencie tekstu bądź w ramach części wstępnej) poprzez środki zapobiegające zachorowaniu do sposobów leczenia chorych. Całość kończy się na ogół podaniem środków ostrożności, które powinny być zachowane po wyleczeniu się. Spróbujmy przedstawić ogólną superstrukturę badanych porad lekarskich, jaka rysuje się na podstawie przeanalizowanego dotąd materiału:
(Wstęp prefekta) ^ Ogólne uwagi o chorobie n ^ Symptomy choroby n ^ Środek zapobiegający zachorowaniu n ^ Sposób leczenia n ^ Sposób postępowania po wyleczeniu n ^ (Końcowa porada) ^ (Podpis autora)[7]
Badane porady lekarskie nie zawierały żadnych szczególnych formuł finalnych. Czasem na końcu umieszczony jest podpis autora (lub autorów, jeśli jest ich więcej) albo jakieś końcowe zalecenie np. żeby osoba chora skontaktowała się z lekarzem.
Brak również w poradach charakterystycznych formuł inicjalnych. Po tytule pojawia się co prawda zwykle segment tekstu uzasadniający zamieszczenie danej porady, jednak nie są to żadne utarte zwroty. Dostrzec tu można dowolność względem samej formy. Istotną zasadą jest jedynie to, by w pierwszych zdaniach tekst nawiązywał od razu do kontekstu stanowiącego jego uzasadnienie (por. przykłady 1 i 2).
Zaraz po części wstępnej następuje zwykle opis objawów choroby. Przy czym nie jest to segment nazbyt rozbudowany. Oto przykłady:
7) „Kiedy Człowiek podpadnie częstemu laxowaniu, z szczupłym odchodem, a do tego złączonym z wielkim wzdymaniem się, bolem i gorączką; ktore to laxowanie iest razem zmieszane mniéy lub więcéy z krwią i flegmą, zachować się ma iak następuie...” (1811, 329)
8) „Każdy cierpiący z napaściami febry, połączone bole żołądka, ktoremu się z parciem ciągle chce na stolec, pomimo tego iednakże należyte wyproznienie nienastępuie, lecz tylko za każdą razą mało co flegmy, lub krwi z początku z gnoiem odchodzi, ma niezawodnie biegunkę czyli dyssenteryą.” (1811, 288)
Przejście do konkretnych zaleceń jest na ogół poprzedzane stosownymi wyrażeniami metatekstowymi. Oto przykład takiego, antycypującego same wskazówki odnośnie leczenia, tekstu:
9) „ Aby iednakowoż zarażeni ninieyszą chorobą niebespieczną wiedzieli, iak się w teyże zachować maią, przepisuie się tymże dla wiadomości, co następuie...” (1812, 332)
Proponowany sposób leczenia jest podawany bądź w punktach, bądź jako tekst zwarty:
10) „Ponieważ teraźnieysze grassuiące Biegunki są skutkiem zbytecznych Upałow, a teraz przystąpionych chłodnych Wieczorow, Nocow zaś zimnych i porankow, zatym wystrzegać się nadewszystko potrzeba:
a) pod gołym Niebem na Trawie, lub w Stodołach sypiać niebędąc dobrze okrytym.
b) podwieczor, w nocy lub z rana lekko się odziewać, i boso chodzić, niemniéy.
c) owocow niedoyrzałych się wystrzegać...” (1811, 328n)
11) „Chcąc uiść téy chorobie, należy ile możności strzedź się zbytnie szybkiego oziembienia, nietrzeba bawić w czasie chłodnych wieczorow szczegolniey na kamieniach z bosemi nogami się w trawę kłaść, w przeciągaiącem powietrzu (Luftzug) bawić, zimną wodę pić lub się zimno umywać gdy ciało iest zgrzane etc.” (1811, 288)
Porady zawierają stosunkowo mało form nieosobowych czasownika. Formy niefinitywne pojawiają się przede wszystkim w przepisach wchodzących w skład omawianych porad:
12) „Enema z lnianego Nasienia./ Wziąść lnianego nasienia przetłuczonego łyżkę iedną lub dwie od iedzenia, zagotowac w poł kwarcie wody razy kilka, poczém przez sito przecedzić i takąż samę ilość przeznaczyć tego kleiu lnianego, iako się przy enemie z krochmalu oznaczyło.” (1811, 330)
Tego rodzaju recepty występują z reguły w wydzielonym segmencie tekstu i poprzedzone są nagłówkiem wydrukowanym większą czcionką lub kursywą (por. przykład 14).
Wskazówki są zwykle przekazywane przy użyciu czasowników modalnych wyrażających nakazy, powinności (powinien, można, musi) lub - przez zastosowanie negacji - zakazy (nie należy, nie powinny). Tematem zdania jest chory, rzeczy służące leczeniu lub rzadziej sama choroba.
4.2.2. Porady weterynaryjne
Między wyżej opisanymi poradami lekarskimi a poradami weterynaryjnymi dostrzec można szereg podobieństw, które dotyczą między innymi budowy tekstu, jego segmentacji i sposobu opisu chorób. Są jednak i różnice, jak choćby w układzie ról, gdzie obserwujemy wyraźną dominację nadawcy.
Płaszczyzna działań społecznych
Porady weterynaryjne pisane są, podobnie jak porady lekarskie, językiem potocznym, właściwie bez użycia terminologii fachowej. Są to teksty będące reakcją władz na konkretnie zaistniałą sytuację. Redagowano je w odpowiedzi na pojawiające się zarazy wśród zwierząt hodowlanych. Stąd na początku tekstu znajduje się zazwyczaj informacja o tym, gdzie wykryto daną chorobę. Funkcją takiego wstępu jest uzasadnienie zamieszczenia porady. Nadawcą omawianych tekstów jest prawie we wszystkich przypadkach prefekt, więc i do niego należy autorstwo części wstępnej:
13) „Prefekt Departamentu Bydgoskiego./ W odpowiedzi na przedstawienie W. Podprefekta z dnia 29. Lipca r. b. No. 404 o panuiącym zapaleniu gardła pomiędzy swinmi w mieście Chełmnie oświadcza...” (1812, 307)
Pewne części porad weterynaryjnych nie różnią się pod względem językowym od porad lekarskich. Chodzi tu przede wszystkim o wskazówki odnośnie leczenia zwierząt (w ramach których zawarte są przepisy wykonania lekarstwa) oraz opisy symptomów choroby:
14) „Jeźli schorzałe bydlę bardzo iuż iest osłabione, trzeba odgotować korę wierzbową z sałwią, cebulą, czosnkiem, waleryaną, tatarakiem, dziegciem, i dodawszy wodki w napoiu dać onemu.” (1812, 506)
Tak więc same elementy przepisu wspólne obu typom porad nie różnią się budową. Jednakże porady weterynaryjne zawierają także właściwe tylko sobie komponenty. Przyjrzyjmy się dwom krótkim fragmentom:
15) „Żadnemu handlarzowi dozwalać pod żadnym względem nienależy zakupowania w mieście Chełmnie swin lub wieprzy” (1812, 307)
16) „Gminy niemaią swego bydła poić u tych samych wod, u których bydło dla woyska pędzone, poionym bywa.” (1812, 451)
Takie zalecenia umieszczane były w różnych miejscach tekstu, najczęściej jednak wśród wskazówek, jak zapobiec zachorowaniu zwierząt. Widzimy, że nie są to już – jak w poradach lekarskich – uwagi formułowane w tonie zatroskania, ale konkretne zalecenia, a nawet nakazy czy zakazy, które niejednokrotnie wzmacniane są groźbą kary:
17) „Karę Policyiną trzeba wyznaczyć na tych, ktorzyby chore swinie wraz z drowemi w pole wypędzać się poważyli, gdy choroba ta nadzwyczaynie iest zaraźliwa.” (1812, 307)
Porada jako taka jest więc wpisana w ramę modalną zalecenia, do którego mają się stosować wszyscy właściciele zwierząt hodowlanych. W innym razie stosowne organy będą ingerować poprzez nałożenie kary. Zaznacza się również duży dystans interpersonalny między nadawcą i odbiorcą komunikatu. Nadawca, by powstrzymać rozprzestrzenianie się choroby, powołuje się na swoje uprawnienia instytucjonalne. Nie ma tu miejsca na pełen zatroskania ton, z którym zetknęliśmy się przy poradach lekarskich. Komunikat ma natomiast charakter imperatywny, oparty na dominacji nadawcy.
Porady weterynaryjne opisują symptomy choroby i sposób leczenia analogicznie do porad lekarskich. Podobnie dokonane jest rozczłonkowanie tekstu: symptomy choroby – sposoby zapobieżenia zachorowaniu – sposoby leczenia. Symptomy choroby mogą być, podobnie jak w poradach lekarskich, podane tekstem ciągłym lub w punktach:
18) „1. Trzęsienie po piciu.
2. Wolne żucie.
3. Krowy mleko coraz bardziej gubią.” (1812, 505)
19) „a) Ociężałość wielka i smutek.
b) Opuszczenie łba.
c) Smutne łzami zaszłe oczy.
d) Płynienie z pyska wodnistey materyi.
e) Ozor poniekąd ciepły.” (1812, 271-172)
Zwięzłość w opisie jest często osiągana przez stosowanie samych grup nominalnych, rzeczowników odsłownych (trzęsienie, płynienie, opuszczenie) i imiesłowów przymiotnikowych biernych (zaszłe /oczy/, zgęstniona /krew/, nabrzmiała /wątroba/, napełniony /śliną kanał oddechowy/).
Podsumowując wnioski odnośnie przeanalizowanego dotąd materiału, można stwierdzić, że w cechach rejestru porady weterynaryjne różnią się od porad lekarskich, co jest szczególnie wyraźne w zakresie układu ról. Chodzi tu głównie o podkreślanie braku równowagi w relacjach nadawca – odbiorca. Dostrzegalne są też wpływy takich gatunków urzędowych jak rozporządzenie oraz zalecenie, które często stanowią ramę modalną opisywanych porad.
4.2.3. Porady gospodarskie
Porady gospodarskie przedstawiają zupełnie odrębną grupę i znacznie różnią się od opisanych wyżej tekstów. Różnice tkwią zarówno w odmiennych cechach rejestru jak i w interferencji innych gatunków mowy. Do omawianej grupy zaliczyć można dwa teksty wydrukowane w DTDB: „Użytek z dyni w gospodarstwie” oraz pismo kierowane w tytule od prefekta do podprefektów Departamentu Bydgoskiego dotyczące wydobycia torfu. Teksty te mają nieco inną budowę i nie stanowią jednolitej realizacji wspólnego wzorca w zakresie superstruktury czy sposobu przedstawiania. Jednak charakteryzują się istotnymi cechami wspólnymi, z racji których zaklasyfikowane zostały do jednej kategorii. Dokonajmy szczegółowej analizy obu porad.
...
man1957