--
Praca dydaktyczno - wychowawcza z uczniem
przejawiającym niepowodzenia szkolne wyrażające się
trudnościami w uczeniu się uwarunkowanymi defektami
słuchu.
ROZDZIAŁ I
1. Wstęp
Zadaniem szkoły w świetle założeń reformy oświatowej jest stworzenie uczniom warunków niezbędnych do osiągnięcia użytecznych i koniecznych umiejętności, które umożliwiają im sprawne funkcjonowanie w życiu zawodowym i zmieniającym się świecie. Pociąga to za sobą konieczność zwalczania niepowodzeń i ich skutków. Pojęcie niepowodzenia można zdefiniować, za Janem Konopnickim, jako stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek rozbieżności między wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez niego, a założeniami programowymi dotyczącymi nauczania i wychowania .
Wincenty Okoń wyróżnia niepowodzenia ukryte i jawne. O niepowodzeniach jawnych mówi się wówczas, gdy braki w wiadomościach i umiejętnościach ucznia zostały przez szkołę dostrzeżone, zaś o niepowodzeniach ukrytych wtedy, gdy szkoła o brakach tych nie wie lub też z rozmaitych powodów nie znajdują one wyrazu w złych ocenach, które uczeń otrzymuje. Zazwyczaj pierwszym wyraźnym sygnałem ujawniania się niepowodzeń są oceny niedostateczne, chociaż świadczą już one o faktycznie zaawansowanym stopniu tego złożonego zjawiska. Dalszym sygnałem jego nasilania się jest powtarzanie klas, prowadzące do opóźnienia szkolnego, a ostatnim, najpoważniejszym - przerwanie nauki szkolnej.
W literaturze pedagogicznej bardzo wyraźnie akcentuje się fakt, że należy jak najwcześniej dostrzegać pierwsze symptomy trudności, nie czekając, aż przekształcą się one w niepowodzenia.
2. Fazy rozwoju niepowodzeń szkolnych
W toku procesu, jakim jest niepowodzenie, można zaobserwować z jednej strony naturalny wzrost braków w wiadomościach, a z drugiej - zmiany w zachowaniu się dziecka, czyli symptomy psychologiczne. Te ostatnie stały się dla Czesława Kupisiewicza, podstawą do podziału tego procesu na cztery fazy rozwoju niepowodzeń.
W fazie początkowej braki w wiadomościach są niedostrzegalne dla nauczycieli, rodziców, a czasem nie zdaje sobie sprawy z nich uczeń. Wtedy właśnie pojawić się mogą pierwsze symptomy niezadowolenia ze szkoły, które są wynikiem tego, że uczeń czegoś nie rozumie na lekcji, nie może nadążyć za jej tokiem. Gdy braki w wiadomościach będą narastać, przychodzą symptomy psychologiczne, już dostrzegalne, w postaci braku chęci do nauki i zainteresowania na lekcjach. Za każdym objawem niechęci kryje się brak sukcesu lub konkretne niepowodzenie szkolne.
Druga faza niepowodzeń to już zaawansowane braki w wiadomościach, chociaż dziecko uchodzi za dobrego ucznia. Na tym etapie ucieka się do różnych "uczniowskich sposobów oszustwa" np. odpisywanie przed lekcją zadań domowych.
Te dwie fazy wg. Okonia to okres ukrytego niepowodzenia, kolejne fazy przebiegają już jawnie.
W trzeciej fazie pojawiają się oceny niedostateczne, a dziecko często wycofuje się, zamyka w sobie, twierdzi: "nie mogę", "nie potrafię", "nie dam rady". Niechęć do szkoły graniczy z nienawiścią, która początkowo skrywana, objawia się ucieczkami z lekcji, wagarowaniem, a potem już otwartym buntem przeciw autorytetom, agresywnością.
Czwarta faza niepowodzeń to oficjalne stwierdzenie niepowodzenia w nauce przejawiające się pozostawieniem ucznia w tej samej klasie na drugi rok.
Drugoroczność w literaturze pedagogicznej nie ma wielu zwolenników. Traktowana jest jako chwyt organizacyjny, który nie zapobiega rozwojowi zaburzeń, nie poprawia samopoczucia, a więc nie jest środkiem profilaktycznym. Tylko niektórzy traktują drugoroczność jako terapię, która pozwala uczniom wyrobić w sobie ambicje zdobywania osiągnięć w nauce poprzez lepsze stopnie. Teza taka ma jednak wielu przeciwników, którzy wszelkie dane tego typu traktują jako iluzoryczne i pozorne.
3. Przyczyny niepowodzeń szkolnych
Badacze analizujący przyczyny szeroko rozumianych niepowodzeń szkolnych różnią się zarówno co do oceny znaczenia, jakie przypisują określonym kompleksom tych przyczyn, jak i co do tego, jaka jest liczba tych przyczyn.
Jan Konopnicki wymienia następujące kompleksy przyczyn niepowodzeń szkolnych:
a) intelektualne
b) emocjonalne
c) społeczne
d) szkolne.
Według niego przyczyny niepowodzenia w nauce nie tkwią głównie w brakach intelektualnych. Na pierwszy plan wysuwają się przyczyny społeczne, później silnie z nimi powiązane przyczyny emocjonalne, a dopiero na końcu intelektualne.
Czesław Kupisiewicz przyczyny niepowodzeń widzi w trzech czynnikach:
a) społeczno-ekonomicznych - warunki materialne rodziny, wykształcenie rodziców, atmosfera panująca w domu;
b) biopsychicznych - inteligencja ucznia, jego uzdolnienia, temperament, cechy charakteru, stan zdrowia, procesy poznawcze, emocjonalne;
c) pedagogicznych - błędy tkwiące w pracy nauczyciela (np. merytoryczne, metodyczne, nieznajomość uczniów, brak właściwej opieki nad nimi) oraz błędy niezależne od nauczyciela (zła organizacja pracy szkoły, treści nauczania nie przystosowane do potrzeb i zainteresowań uczniów, nadmierne wymagania programowe).
Mimo wyróżnienia tych grup Kupisiewicz traktuje zjawisko niepowodzeń jako bardzo złożone i uwarunkowane wieloma zazębiającymi się przyczynami.
Inne ujęcie przyczyn prezentuje Z.Skorny. Według niego niepowodzenia można klasyfikować według objawów, wyróżniając uczniów mających trudności w zakresie różnych przedmiotów, uczniów z trudnościami w wypowiedziach ustnych lub pracach pisemnych, wreszcie uczniów mających kłopoty na przedmiotach teoretycznych lub praktycznych.
Można też uwzględnić kryterium rozwojowe i wyodrębnić uczniów z niepowodzeniami w różnych poziomach klas, typach szkół czy poszczególnych okresach rozwoju psychologicznego.
Niepowodzenia wg. Skornego mogą mieć swoje źródła w niedoborach rozwojowych, obniżonej sprawności umysłowej, braku motywacji, przewlekłych schorzeniach i defektach organicznych.
Dla Skornego ważna jest motywacja uczenia się, która stymuluje ucznia, pobudza do wysiłku i osiągania coraz lepszych wyników. Brak motywacji powoduje, że uczeń zbyt mało czasu poświęca na naukę, wykonywanie prac domowych, a na lekcjach liczy na swój spryt i podpowiedzi kolegów. Proces motywacji często ma podłoże fizjologiczne. Zachodzące przemiany hormonalne, intensywny rozwój fizyczny powodują obniżenie sprawności umysłowej ucznia, który szybko się męczy, ma osłabioną pamięć, trudności z koncentracją uwagi. Uczucia, szczególnie w okresie dojrzewania są bardzo intensywne, zmienne, budzą się zainteresowania seksualno-erotyczne, co często niekorzystnie wpływa na osiągane wyniki w nauce.
Brak motywacji wynikać też może z przekonania o braku pomyślnych perspektyw życiowych, błędów wychowawczych (nadmierny liberalizm, zbyt duże wymagania).
Halina Spionek wyróżnia następujące przyczyny trudności i niepowodzeń w nauce:
a) biologiczne (dziedziczność, chromosomopatia, uszkodzenia układu nerwowego);
b) społeczne (nieprawidłowa struktura rodziny i jej wewnętrzna atmosfera, uzależniona od właściwości psychicznych rodziców, błędy wychowawcze rodziców, wadliwe oddziaływanie dydaktyczno-wychowawcze szkoły);
c) biopsychiczne - czyli "przyczyny tkwiące w dziecku" (defekty, np. wady wzroku, słuchu; deficyty rozwojowe, np. obniżenie inteligencji; zespoły objawowe, np. nadpobudliwość, zahamowanie, zaburzenia mowy; schorzenia, np. reumatyzm, epilepsja, nerwica; obniżony poziom motywacji do nauki; zaburzenie rozwoju uczuciowego).
H. Spionek zwraca szczególną uwagę na rolę opóźnień rozwoju poszczególnych funkcji percepcyjno-motorycznych oraz ich wzajemnych układów w powstawaniu trudności i niepowodzeń w nauce. Deficyty te sprawiają, iż większość uczniów z niepowodzeniami szkolnymi to uczniowie o rozwoju nieharmonijnym, a nie globalnie opóźnionym. Należą do nich zaburzenia:
- struktury i funkcji analizatora wzrokowego,
- struktury i funkcji analizatora słuchowego,
- rozwoju mowy,
- rozwoju ruchowego,
- procesu lateralizacji.
Zaburzenia spostrzegania przejawiają się nieprawidłową analizą i syntezą wzrokową - uczeń rozumiejąc znaczenie litery i cyfry jako symbolu, nie potrafi prawidłowo posługiwać się nimi, nie potrafi różnicować kształtów znaków graficznych, ma też problemy z zapamiętywaniem i odwzorowywaniem na podstawie modelu lub z pamięci, a co za tym idzie - ma kłopoty z pisaniem i czytaniem.
Przejawem zaburzenia percepcji słuchowej (nierzadko występującego wraz z zaburzeniami mowy czy też myślenia słowno-pojęciowego) są trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, nieprawidłowe zmiękczanie, nieodróżnianie "j" od "i" i samogłosek nosowych od zespołów dźwiękowych, niemożliwość powtórzenia trudnych słów, a jeśli już się nauczą to łatwo je zapominają. Z obniżeniem analizy i syntezy słuchowej łączy się zazwyczaj gorsza pamięć słuchowa. Uczniowie wolniej uczą się tabliczki mnożenia, gorzej zapamiętują wiersze, maja trudności z nauką języków obcych, mniej korzystają z wykładów, chętniej uczą się z książek, mają kłopoty ze zrozumieniem toku lekcji, nie "dociera" do nich wiele wyjaśnień i poleceń nauczyciela.
Dziecko z tego typu zaburzeniami może w przeciwieństwie do dziecka ogólnie niedorozwiniętego "nadrobić" swoje braki i stać się w przyszłości dzieckiem umysłowo pełnowartościowym. Dynamika rozwoju tych dzieci zależy jednak w dużej mierze od warunków wychowawczych, jakie im stworzymy. Dlatego też szybkie i właściwe rozpoznanie opóźnienia rozwoju słowno - -pojęciowego ma ogromne skutki praktyczne. Pozwala bowiem na wczesne rozpoczęcie dostosowanego do właściwości tych dzieci systemu reedukacji.
Oprócz sprawnego wzroku, słuchu i mowy, na wyniki nauczania ma również wpływ rozwój ruchowy i związany z nim proces lateralizacji. Uczniowie z takimi zaburzeniami mają problemy nie tylko w pisaniu i czytaniu, ale także na lekcjach wychowania fizycznego, plastyki, techniki.
Inną grupę przyczyn niepowodzeń stanowią zaburzenia stanu zdrowia i kalectwo. Niektóre choroby (układu oddechowego, krążenia) wywołują stany zmęczenia, senność, zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi. Towarzysza temu stany lękowe o własne zdrowie i życie oraz powodzenie w nauce, czy dalsze plany życiowe. Choroby są też przyczyną częstych nieobecności w szkole, a powstałe braki w wiadomościach i umiejętnościach sprzyjają odnoszeniu niepowodzeń.
Wspomniane wcześniej kalectwo, pod postacią różnych defektów odróżniających ucznia od otoczenia jest przyczyną poczucia niższej wartości, zaniżonej samooceny, powstawania zaburzeń emocjonalnych. Poważnie upośledzona czynność ruchowa uniemożliwia udział w życiu grupy rówieśniczej, co pogłębia u dziecka poczucie inności. Defekty wyglądu zewnętrznego szczególnie przeżywa młodzież w okresie dorastania, kiedy to niezaakceptowany własny wygląd stwarza lęki, niepokój, izolację od grupy, co na zasadzie błędnego koła pogłębia zahamowania i obawę przed dezaprobatą.
Aspekt przyczyn niepowodzeń szkolnych potraktowany został tak szeroko ze względu na wysoką rangę tego problemu w rozpoznaniu źródła trudności szkolnych, znaczenie dla postawienia prawidłowej diagnozy i prowadzonej potem terapii.
4. Metody i środki walki z niepowodzeniami.
Czesław Kupisiewicz wszelkie czynności mające na celu ograniczenie rozmiarów niepowodzeń podzielił na trzy grupy:
a) czynności zmierzające do zapobiegania powstawaniu zaległości w opanowanym przez uczniów materiale - czynności profilaktyczne;
b) czynności mające na celu możliwie wczesne wykrywanie zaległości - czynności diagnostyczne;
c) czynności, których celem jest likwidowanie zaległości - czynności terapeutyczne.
PROFILAKTYKA
Rezultaty pracy pedagogicznej zależą od wielu czynników, które tworzą warunki niezbędne do przyswojenia wiedzy i umiejętności w taki sposób, by nie powstały w nich luki, a potem niepowodzenia. Wiele zależy od pedagogów. Nauczyciel, gdy chce skutecznie organizować wychowanie i nauczanie musi znać swoich uczniów, mieć informacje dotyczące ich psychiki, zainteresowań, warunków życia, sytuacji rodzinnej i środowiska, w którym żyje, możliwości rozwoju intelektualnego. Musi też tak sprawować nad uczniami opiekę, by czuli się oni bezpieczni, akceptowani, zrozumiani.
Nauczyciel musi prawidłowo organizować proces uczenia, stosować różne metody i techniki dostosowując je do potrzeb, możliwości i oczekiwań uczniów. W tradycyjnym modelu nauczania nauczyciel jest w centrum, prowadzi i odpowiada za proces uczenia się.
Alternatywnym modelem jest model poszukujący, gdzie nauczyciel stwarza warunki, a uczniowie samodzielnie zdobywają wiedzę i umiejętności. Sprzyja temu praca grupowa, w czasie której uczniowie twórczo i aktywnie współpracują ze sobą w rozwiązywaniu problemów. Nauczyciel wspiera proces uczenia się, zachęca do poszukiwań, dokonywania własnych odkryć, raczej stawia pytania niż podaje gotową wiedzę. Umożliwia uczniom uczenie się przez doświadczenie i działanie. Pomocne są w tym różne tzw. aktywizujące metody nauczania m.in. burzy mózgów, kuli śnieżnej, puzzli, mapy pojęć i innych.
Wspomniane wcześniej nauczanie w grupach stwarza uczniom wiele korzyści:
- zwiększa poczucie bezpieczeństwa,
- poprawia relacje między nimi,
- nie stresuje, a stymuluje,
- zachęca do współpracy i refleksji,
- stwarza poczucie akceptacji, przynależności do grupy dzieciom mniej zdolnym,
- daje możliwość osiągania lepszych wyników niż w pojedynkę.
Nauczanie, aby było efektywne, jest nie lada sztuką. Wymaga znajomości praw rządzących procesem uczenia się, wiedzy merytorycznej, pedagogicznej, psychologicznej, zasad komunikacji interpersonalnej, najnowszych aktywnych metod pracy w grupie i znajomości potrzeb uczniów i umiejętności stwarzania takiego klimatu, który wzbudzałby w uczniu motywacje do twórczego działania.
Niezbędnym w profilaktyce jest też:
- systematyczna kontrola osiągnięć uczniów,
- koordynacja pracy nauczycieli różnych przedmiotów,
- współpraca rodziców ze szkołą,
- jawny, obiektywny, motywujący, wspierający rozwój ucznia szkolny system oceniania.
Systematyczne stosowanie wymienionych form działania przyczynić się może do osiągnięcia przez uczniów korzystnych rezultatów i zmniejszenia niepokojącego problemu niepowodzeń szkolnych. Pozytywne wyniki osiągane przez ucznia w szkole są jednym z warunków uzyskania przez niego dobrego samopoczucia, akceptacji w środowisku rówieśniczym a w przyszłości zorganizowania udanego życia osobistego i rodzinnego.
DIAGNOZA PEDAGOGICZNA
Oprócz znajomości przyczyn niepowodzeń nauczyciel powinien dysponować umiejętnością postawienia trafnej diagnozy, bo wyznacza ona kierunki działań reedukacyjnych. Wrażliwość nauczyciela na problemy szkolne powinna odzwierciedlać się w codziennej działalności pedagogicznej przez stosowanie właściwych technik diagnostycznych. Najstarsza jest ocena na podstawie "pierwszego wrażenia", kiedy to przy pierwszym zetknięciu z nowym człowiekiem doznajemy podświadomych wrażeń i wyrabiamy sobie ułamkowy pogląd na jego temat. Trafność takiej oceny zależy od dotychczasowych doświadczeń, rodzaju sytuacji, a opiera się głównie na analogii podobnych przeżyć. Istnieje tu jednak wysoka subiektywność i możliwość pomyłek, więc nie może być podstawą w działaniach wychowawczych. Korygowanie "pierwszego wrażenia" dokonuje się przez analizę uczniowskich wytworów, obserwacje, ankiety, wywiady.
Analizując wytwory uczniowskie nauczyciel wyrabia sobie sąd o umiejętnościach, rozumowaniu, postawach, przeżyciach i uczuciach uczniów. Dostrzega braki i szuka przyczyn.
Jeszcze pełniejszą wiedzę o dziecku daje obserwacja. Nauczyciel z racji długiej opieki nad uczniami ma korzystna sytuację dla poznania ucznia tą metodą. Zwrócić może uwagę na jego rzeczywiste wady, zalety, skłonności, zainteresowania czy niepowodzenia. Obserwować musi jednak w sposób przemyślany, wiedzieć: co?, w jaki sposób?, jak to utrwalać? i jak interpretować zebrane dane, bo każdy zarejestrowany objaw, jako wynik przeżyć i doświadczeń ucznia wymaga wyjaśnienia.
Z. Skorny podaje, że prawidłowa obserwacja powinna zawierać:
a) konkretne fakty,
b) opis zachowań w różnych sytuacjach,
c) zmiany zachodzące w zachowaniu się obserwowanego.
Należy jednocześnie unikać ogólnikowości, przedwczesnych wniosków, stosowania niewłaściwych pojęć psychologiczno-pedagogicznych.
Można stosować obserwacje różnego typu. T. Nowacki wyróżnia obserwacje:
a) całościowe lub wycinkowe,
b) systematyczne lub dorywcze,
c) okresowe lub ciągłe.
Wspomniana wcześniej kolejna metoda - wywiad - to rodzaj zaplanowanej wcześniej rozmowy z badaną osobą lub inną na jego temat.
Dzięki odpowiednio sprecyzowanym pytaniom można poszerzyć wiedzę o środowisku rodzinnym ucznia, jego zdrowiu, cechach psychicznych czy różnych zachowaniach.
Ankiety i kwestionariusze, w odróżnieniu od wywiadu są skierowane jednocześnie do wielu osób, a badacz nie uczestniczy bezpośrednio w zbieraniu danych. Przygotowuje wcześniej zestawy pytań, na które badani odpowiadają w formie pisemnej. Ankiety stosuje się najczęściej w badaniach masowych, ale analizowane oddzielnie mogą dostarczyć danych dotyczących jednostki.
Kwestionariusze są w odróżnieniu od ankiet bardziej wystandaryzowane i stosowane do badania określonych cech osobowości.
Bardzo modną ostatnio metodą są techniki socjometryczne, które polegają na zadawaniu pytań badanemu i wyciąganiu wniosków z odpowiedzi.
Dane uzyskane tą drogą pozwalają poznać spójność grupy, zjawiska w niej występujące i pozycję badanego ucznia.
Zebrane dzięki tym technikom dane o uczniu z niepowodzeniami pozwolą na sprecyzowanie rodzaju i przyczyn niepowodzeń oraz zastosowanie adekwatnych zabiegów terapeutycznych.
Diagnoza terapeutyczna może mieć różną formę:
a) indywidualna - gdy jeden nauczyciel stara się wykryć luki,
b) zbiorowa - gdy przy badaniu problemu współpracuje wielu pedagogów.
W praktyce szkolnej do diagnozowania niepowodzeń przydatne są testy mierzące osiągnięcia uczniów oraz testy psychologiczne, które przez nauczycieli są stosowane rzadko, głównie ze względu na brak wiedzy na tan temat i odpowiednich narzędzi badawczych. Stąd konieczność współpracy z pedagogiem i psychologiem szkolnym, którzy często mają decydujący głos przy stawianiu diagnozy i określaniu rodzaju postępowania terapeutyczno -
-wychowawczego, prowadzonego potem głównie przez nauczyciela.
TERAPIA PEDAGOGICZNA
Zabiegi terapeutyczne stosowane po postawieniu diagnozy zmierzają do wyeliminowania przyczyn i skutków niepowodzeń szkolnych.
Terapia pedagogiczna może być indywidualna (dotyczy poszczególnych uczniów) lub zbiorowa (obejmuje grupy uczniów z niepowodzeniami podobnego rodzaju). Może być to terapia szczegółowa (usunięcie braków z jednego przedmiotu) lub całościowa.
W terapii indywidualnej najlepsze efekty dają:
a) różnorodne sposoby powtarzania i utrwalania materiału, które zmuszają do opanowania wiedzy już poznanej ale jeszcze nie przyswojonej,
b) częste odpytywanie uczniów wykazujących braki poprzez różne formy kontroli jego pracy i ciągłą aktywizację,
c) indywidualne ćwiczenia na lekcji i prace domowe (zadania retrospektywne z dawniej przerobionego materiału),
d) dodatkowe zadania, ćwiczenia (tzw. zadania wyrównawcze), których treść dostosowana jest do rodzaju wykrytych luk.
W przypadku konieczności zastosowania terapii zbiorowej Kupisiewicz poleca:
a) zajęcia w zespołach samopomocy koleżeńskiej,
b) zajęcia w zespołach wyrównawczych,
c) nauczanie programowane.
Inni autorzy proponują zastosowanie następujących form działania:
a) wdrażanie uczniów do poznania technik pracy umysłowej,
b) stosowanie częstej kontroli zadawanych prac,
c) urozmaicanie zajęć dydaktycznych,
d) preferowanie nagród i aprobaty wobec uczniów z niepowodzeniami,
e) zapewnienie dziecku możliwości wyboru formy odpowiedzi,
f) rozkładanie materiału na części i tzw. ich "zaliczanie",
g) indywidualizowanie wymagań,
h) wyjaśnianie dziecku i jego rodzicom jak przezwyciężać trudności,
i) stopniowe ośmielanie poprzez powierzanie prostych zadań do wykonania,
j) włączanie do zabawy,
k) życzliwą pomoc w codziennych sytuacjach.
Wszystkie wymienione wyżej "czynności naprawcze" są ze sobą bardzo ściśle związane, a nawet wzajemnie uwarunkowane. Nie można stosować terapii pedagogicznej bez równoczesnego powiązania jej z zabiegami diagnostycznymi. Równie silne powiązania istnieją między profilaktyką a diagnozą i profilaktyką a terapią.
Poprawa wyników nauczania wymaga więc od nauczycieli nie tylko zwiększonego nak...
midsommar