Aleksandra Rogowska

CZY SYNESTETYCY SĄ WŚRÓD NAS?

WSTĘP

Zjawisko synestezji znane jest w psychologii od prawie dwustu lat, ale jego natura nie została w pełni wyjaśniona. W synestezji stymulacja jednego zmysłu wywołuje wrażenie w innej modalności zmysłowej. Osoby z synestezją widzą kolorowe figury geometryczne podczas percepcji muzyki, doznają   wrażeń dotykowych spiczastości bądź obłości podczas degustacji potraw, wrażenia zapachowe lub smakowe powodują u nich widzenie wielobarwnych plam. Wielu znanych artystów wykorzystywało synestezję w swojej twórczości. Czy synestezja jest domeną wybrańców losu? Łączenie ze sobą wrażeń pochodzących z różnych zmysłów występuje nie tylko w synestezji. Każdy z nas dla lepszego dookreślenia niektórych zjawisk, odczuć czy myśli posługuje się skojarzeniami międzyzmysłowymi. Gorące barwy,  gorzkie wonie, lodowate spojrzenie czy słodki głos – oto niektóre przykłady takich skojarzeń. Wszyscy przyrównujemy również w ten sam sposób jasność światła do głośności dźwięku (Marks, 1975). Być może więc synestezyjny odbiór świata nie jest aż tak odległy od zwykłego postrzegania każdego z nas. Być może odkrycie tego zagadkowego zjawiska pomoże nam lepiej zrozumieć nas samych .

RYS HISTORYCZNY

Od najdawniejszych czasów prehistorycznych poznawaniu świata towarzyszyło dokonywanie odległych międzymodalnych skojarzeń. W pierwotnym synkretyzmie, charakteryzującym kulturę społeczeństw pierwotnych, magiczne obrzędy, związane
z kultem bóstw, łączyły ze sobą w jednym doznaniu muzykę, taniec, kolory, formy, zapachy i smaki (C.Sachs, 1981). W celu intensyfikowania wrażeń uczestnicy obrzędów magicznych wprowadzali się w trans za pośrednictwem ostinatowych rytmów i melodii, tańca, oraz za pomocą narkotyków. W wyniku tych działań nierzadko pojawiała się synestezja – będąca wyrazem łączności ze światem pozaziemskim.

Można przyjąć, że fenomen synestezji jest znany ludzkości od dawna, a jego przejawy znalazły swój najpełniejszy wyraz na gruncie symbolizacji religijnej, co odzwierciedla się w takich dziełach, jak Apokalipsa Jana, Tybetańska Księga Zmarłych, Księga Zohar, izmailicka apokalipsa Umm al-Kitab czy mahajanistyczna Avatamsaka Sutra, jak również w  klasycznych tekstach tantry hinduskiej (T.Sikora, 1999).

W starożytnych cywilizacjach międzyzmysłowe skojarzenia pojawiają się zarówno
w mitach o stworzeniu świata, jak i w koncepcjach kosmologicznych, w medycynie, czy muzyce. W Egipcie śpiewające słońce stworzyło świat swymi promieniami. W mitologii Bramińskiej pierwsi ludzie byli świecącymi i dzwoniącymi istotami. W Chinach połączenie słuchu i wzroku nazywano „światłem ucha”. Zarówno w starożytnych Chinach, jak i w kulturze Mezopotamii, Babilonii czy Egiptu, związek kolorów, dźwięków, czy smaków podporządkowany był kosmologii oraz magii liczb i proporcji, które stanowiły podstawę nauki o prawach Natury i Wszechświata. Chiński system budowy wszechświata składał się z  pięciu podstawowych elementów, którym przyporządkowane były poszczególne dźwięki, kolory, smaki, żywioły, planety, pory roku, czy części twarzy (J.Jewanski, 1994).

Te mistyczne tradycje przejęła szkoła Pitagorasa, Platona i Arystotelesa w teorii „muzyki sfer”. Od Średniowiecza greckie idee rozwijane były w ezoterycznych teoriach Cardanusa, Zarlina, Kirchera, czy Keplera (J.James, 1996). Poszukiwanie analogii między fizycznymi cechami dźwięków i kolorów znalazło odzwierciedlenie u Izaaka Newtona, który poszczególnym kolorom rozszczepionej przez siebie wiązce widma światła słonecznego przyporządkował kolejne dźwięki skali doryckiej. Wyrazem tych  idei  było  tworzenie   instrumentów połączonych z projekcją kolorowych świateł (A.B.Klein, 1937).

Najwcześniejsza wzmianka o zjawisku synestezji w pracach naukowych pochodzi od Johna Locke z roku 1690. W osiemnastym stuleciu synestezja pojawia się na polu nauk medycznych i filozofii. Szczególne zainteresowanie synestezją przypada na przełom XIX
i XX w., kiedy to idea jedności zmysłów i jedności sztuk zawładnęła umysłami zarówno naukowców jak i artystów. L.E.Marks (1975) dokonał przeglądu naukowej literatury związanej z synestezją i podaje ogromną ilość artykułów, zwykle raportów z badań, jakie w tym czasie powstawały. Spośród wyróżniających się badaczy synestezji z tego okresu należy wymienić G.T.Fechnera, E.Bleura, K.Lehmana, F.Galtona, J.Claviere, A.Bineta, M.W.Calkinsa, T.Flournoy, G.Anschütza, A.Argelandera, P.E.Vernona, O.Ortmanna, T.F.Karwowskiego, H.S.Odberta czy C.E.Osgooda. Szczególne zasługi dla rozwoju zainteresowania synestezją w świecie naukowym przypadają w udziale Sir Francisowi Galtonowi (1883), który stwierdził wiele aktualnych do dzisiaj implikacji, jak np. idiosynkratyczny charakter synestezji oraz jej dziedziczność. W 1890 roku odbył się
w Paryżu Międzynarodowy Kongres Psychologiczny, poświęcony synestezji, na którym powołano specjalną komisję w celu ujednolicenia terminologii, usystematyzowania metodologii badań i opisu, określenia częstości występowania synestezji, oraz ustalenia, czy zjawisko to odnosi się do patologii. Kongres ten przyczynił się to w znacznej mierze do rozwoju badań nad synestezją.

Przyjęcie paradygmatu behawiorystycznego spowodowało zahamowanie badań nad synestezją. Aktualnie zjawisko synestezji jest szeroko eksplorowane na gruncie niemal wszystkich dziedzin psychologii, z zastosowaniem nowoczesnych metod eksperymentalnych.

OPIS SYNESTEZYJNYCH DOZNAŃ

Słynny mnemonista Szereszewski (A. Łuria, 1970), posiadał bardzo rzadką czterozmysłową synestezję (każdy dźwięk wywoływał przeżycia światła, barwy, smaku
i dotyku). Na przykład, gdy Szereszewski słyszał ton o wysokości 50 hz i natężeniu 100 db, widział brązową smugę na ciemnym tle z czerwonymi języczkami o kwaśno-słodkim smaku barszczu. Ton 2000 hz i 113 db – to „coś w rodzaju fajerwerku o kolorze różowo-czerwonym... szorstki pasek nieprzyjemny... nieprzyjemny korzenny smak sosu marynatów... można poranić sobie rękę” (A.Łuria, 1970, s.25-26). „Nie tylko tony, szumy i głos ludzki wywoływały linie, plamy i bryzgi. Każdy dźwięk mowy natychmiast wywoływał u Szereszewskiego wyraźny obraz wzrokowy, każdy dźwięk miał swój wzrokowy kształt, kolor, specyficzny smak. Samogłoski były dla niego prostymi figurami, spółgłoski czymś twardym, sypkim i zawsze zachowującym swój kształt. „A” - to coś białego, długiego – mówił Sz. – „i” – ucieka do przodu, nie można go narysować, a „j” – jest bardziej ostre, ostrzejsze niż „je” (e), a „ja” (я) jest wielkie, można się po nim przejechać ... „O” – wychodzą z piersi, szerokie, a sam dźwięku idzie w dół ... „ej” oddala się gdzieś na bok ... czuję smak każdego dźwięku. Gdy widzę linie, to one także dźwięczą (..) (A.Łuria, 1970, s.27).

Oddzielne dźwięki, sylaby bezsensowne i nieznane słowa wywoływały u Szereszewskiego pewne wrażenia wzrokowe – „kłęby dymu”, „bryzgi”, „gładkie lub załamane linie”; czasem wywoływały one również odczucia smaku na języku, a jeszcze kiedy indziej – wrażenie czegoś miękkiego lub klującego, gładkiego lub szorstkiego. (...) [Słowa] „rozpoznaję nie tylko według obrazów, ale zawsze według całego zespołu doznań, które ten obraz wywołuje. Trudno jest je opisać – to nie jest wzrok ani słuch... To są jakieś ogólne odczucia... Zwykle czuję i smak, i ciężar słowa – nic już nie potrzebuję więcej robić – ono samo przypomina się... to trudno opisać – czuję w ręce – prześlizgnie się coś oleistego – masa drobniutkich kropeczek, ale bardzo lekkich – to jest takie lekkie łaskotanie w lewej ręce – i nic już więcej nie potrzebuję...” (A.Łuria, 1970, s.28-29).

CECHY SYNESTEZJI

Synestezja – oznacza jedność wrażeń  ( w języku greckim: syn - razem; aisthesis - czucie). Synestezja jest indywidualnym wrażeniem zmysłowym, występującym wtedy, gdy jednozmysłowy bodziec (np. dźwięk) wyzwala w sposób mimowolny i automatyczny jednoczesne wrażenie w dwu lub więcej zmysłach (np. doznanie słuchowe i wzrokowe – widzenie koloru).

W nazwie określającej rodzaj synestezji zmysł stymulowany stanowi drugi człon, zaś pierwszy człon określa wyzwoloną tymże bodźcem synestezję, powyższy przykład koloru wywołanego dźwiękiem nazwiemy synestezją kolorowego słyszenia (ang. Coloured Hearing Synaesthesia; niem. Farbenhören; fr. audition colore). Kolorowe-słyszenie, zwane również chromostezją lub synopsją, jest najbardziej powszechną formą jednokierunkowej synestezji. Istnieje ogromna ilość możliwych kombinacji wielozmysłowych i 20 potencjalnych form dwumodalnej synestezji, jak np. synestezja dotykowo-smakowa, kolorowo-zapachowa, czy dotykowo-słuchowa itp. Niektóre formy nie zostały jednakże odnotowane, jak np. synestezja słuchowo-dotykowa.

Synestezyjne współodczucie pojawia się w bliskim otoczeniu ciała w przypadku telereceptorów (słuchu, wzroku lub węchu, np. w synestezji kolorowego-słyszenia osoba widzi kolorowe kształty pojawiające się na zewnątrz jakby na ekranie oddalonym od oczu o parę centymetrów) bądź wewnątrz ciała osobnika dla kontaktoreceptorów (np. odczucia smaku, dotyku powierzchni szorstkiej lub gładkiej, czy też odczucie bólu).

Synestezje są wywoływane natychmiastowo i mimowolnie (P.G.Grossenbacher
i Ch.T.Lovelace, 2001; A.N.Rich i J.B.Mattingley, 2002). Percepcja stymulowanego zmysłu wyzwala jednocześnie współwrażenie w innej modalności zmysłowej. Synestetyk nie ma wpływu na to kiedy i w jaki sposób będzie doznawać współodczuć, jakkolwiek koncentracja uwagi może mieć istotnie oddziaływać na siłę i świadomość skojarzeń. Liczne badania potwierdziły automatyczne występowanie synestezji i jej percepcyjny charakter (C.B.Mills, E.H.Boteler i G.K.Oliver, 1999; M.J.Dixon, D.Smilek, C.Cudahy i P.M.Merikle, 2000; D.Smilek, M.J.Dixon, C.Cudahy i P.M.Merikle, 2001; D.Smilek i M.J.Dixon, 2002; J.B.Mattingley, A.N.Rich, G.Yellend i J.L.Bradshaw, 2001; T.J.Palmeri, R.Blake, R.Marois, M.A.Flanery i W.Whetsel Jr., 2002).

              Synestezyjne skojarzenia nie są złożonymi obrazami rzeczywistych zjawisk świata, jak np. krajobrazy, lecz prostymi i abstrakcyjnymi odczuciami np. koloru -  w paski, prążki i cętki innej barwy, o kształtach kulistych bądź kanciastych figur i brył geometrycznych (R.Cytowic: 1993, 1995; C.Steen, 2001; A.Łuria, 1970).

              Synestezje stale towarzyszą percepcji i nie zmieniają się w ciągu życia – określone bodźce zawsze wywołują takie same współwrażenia, np. tonacja E-dur będzie miała dla synestetyka zawsze żółty kolor (S.Baron-Cohen, J.Harrison, L.H.Goldstein i M.Wyke, 1993; J.Harrison i S.Baron-Cohen, 1995; S.Baron-Cohen, L.Burt, F.Smith-Laittan, J.Harrison i P.Bolton, 1996; S.Baron-Cohen i J.Harrison, 1999).

              Synestezja jest idiosynkratyczna - nie ma dwóch ludzi, którzy by mieli dokładnie takie same skojarzenia międzymodalne, choć poszczególne elementy czy ogólne tendencje – sposoby kojarzenia mogą być podobne, np. u niektórych osób pierwsza litera słyszanego słowa wywołuje kolor, choć każdy synestetyk ma inny „alfabet kolorów” (L.E.Marks: 1975, 1999, 2003; G.Martino i L.E.Marks, 2001).

              Na podstawie wielu przypadków osób z synestezją, badanych metodą wywiadu klinicznego, R.Cytowic (1989, 1995) określił następujące kryteria diagnozowania synestezji:

1.      Synestezja jest mimowolna, lecz musi być wywołana przez określone bodźce.

Synestezja ujawnia się pod wpływem bodźca, który jest identyfikowany bez trudu, choć koncentracja uwagi może mieć wpływ na siłę przeżycia. Reakcja synestezyjna może być wyzwalana przez niektóre bodźce danego typu u jednych osób, podczas gdy inni wykazują synestezyjną wrażliwość na szeroki zakres stymulatorów. Synestezja towarzyszy percepcji od najwcześniejszego dzieciństwa i u większości synestetyków nie powoduje interferencji z codzienną aktywnością umysłową czy fizyczną.

2.      Synestezja jest projektowana.

Synestezyjne współwrażenie nie jest zwykle postrzegane w formie wyobrażenia wewnątrz umysłu, ale jest projektowane wizualnie lub słuchowo na zewnątrz,
w bardzo bliskim otoczeniu ciała, np. synestetyczka D.S. podczas słuchania muzyki widzi w swoim polu wzrokowym opadające złote paski i kule, migotające metaliczne linie i fale jakby na niewidocznym ekranie oddalonym od oczu o sześć cali (por. T.Hunt, 1994). Rozróżnia się doznania percepcyjne „bliskie” (jak np. chemorecepcja, dotyk, propriocepcja, układ ciała, orientacja przestrzenna) oraz „odległe” (np. wzrok, słuch).

3.      Synestetyczne percepcje są stałe, wybiórcze i ogólne.

Synestezje są stałe w czasie, to znaczy nie zmieniają się w ciągu życia jednostki; określone bodźce wywołują zawsze to samo synestezyjne wrażenie.

Wybiórczość polega na tym, że synestetyk reaguje na niektóre bodźce z danego zakresu. Doznawane przez synestetyka wrażenia stanowią unikalny „znak” jakości postrzeganego bodźca. Na przykład kształt czy kolor synestezji nie jest postrzegany jako różny od dźwięku, który ją wywołuje, ale integralnie z nim związany. Na przykład dźwięk o określonej częstotliwości, grany na różnych instrumentach muzycznych, czy z różną artykulacją, wywołuje odmienne wrażenia.  

Synestetyczne percepcje są ogólne w tym znaczeniu, że nigdy nie występują
w formie kompleksowych czy opisowych obrazów mentalnych (np. jako krajobraz, czy jakaś scena rodzajowa) ale ukazują się synestetykowi w sposób uproszczony, elementarny i nieprzetworzony, np. w postaci abstrakcyjnych plam, linii, spirali, kształtów kanciastych lub obłych, odczucia temperatury czy też gładkości lub szorstkości tekstury, doznania miłych lub nieprzyjemnych smaków i zapachów.

5.      Synestezja jest pamięciowa.

Synestezyjne wrażenia są wyraźne, żywe i łatwo przypominane. Wielu synestetyków stosuje swoje synestezje jako wskazówki pamięciowe. Synestetyk przechowuje w pamięci swoje synestezyjne odczucie i na tej podstawie przypomina sobie  informacje, np. synestetyk powie patrząc na znajomą mu osobę i próbując przypomnieć sobie jej imię: "to żółta plama – a więc to Ethel".

Istnieje silny związek pomiędzy synestezją a pamięcią ejdetyczną lub co najmniej ponadprzeciętnymi zdolnościami pamięciowymi (hypermnesis); np. słynny mnemonista Szereszewski był synestetykiem (A.Łuria, 1970).

6.      Synestezja jest emocjonalna i noetyczna.

Synestezja jest wyzwalana przez układ limbiczny, przez co wiąże się
z  doskonałą pamięcią i emocjami. Synestezja jest emocjonalna, połączona często
z uczuciem zachwytu a nawet ekstazy; jest również intelektualna w tym znaczeniu, że bezpośrednie odczucie wiąże się ze świadomością i poczuciem pewności swych przeżyć. Doznania synestezyjne są noetyczne, ponieważ są bliskie stanom nie wyrażalnego oświecenia, czy objawienia, w połączeniu z realnością, pełnią znaczenia i ważnością współwrażeń.

SYNESTEZJA  ROZWOJOWA

Dla wielu badaczy zjawiska synestezji (np. R.Cytowic: 1989, 1995; J.E.Harrison
i S.Baron-Cohen: 1995, 1997a) istotne kryterium w diagnozie stanowi czas pojawienia, czy może uświadomienia sobie synestezji. Synestezja rozwojowa (J.E.Harrison i S.Baron-Cohen: 1997a), zwana też konstytucjonalną (P.Grossenbacher, 1997), ujawnia się we wczesnym dzieciństwie i towarzyszy percepcji przez całe życie w niezmienny sposób. J.E.Harrison i S.Baron-Cohen (1997a) uznają synestezję rozwojową za jedyną formę autentycznej synestezji, odróżniając ją od przypadków pseudosynestezji w postaci synestezji nabytej na skutek zmian neurologicznych w mózgu,  przejściowej synestezji - będącej skutkiem zażycia psychoaktywnych narkotyków (LSD, meskalina, psilocyn),  metafory – często wykorzystywanej w sztuce, oraz asocjacji. Synestezja rozwojowa, według wspomnianych autorów, ma charakter idiopatyczny, wrodzony i wyróżnia się następującymi cechami:

a)        objawia swój początek w dzieciństwie, we wszystkich przypadkach przed czwartym rokiem życia;

b)        jest różna od halucynacji, złudzenia, czy innego zjawiska psychotycznego;

c)        jest różna od obrazu powstałego w wyobraźni;

d)        nie jest wywołana poprzez zażycie narkotyków;

e)        jest wyraźna, żywa;

f)         jest automatyczna – mimowolna;

g)        nie jest wyuczona.

Wydaje się, że z wyjątkiem czasu powstania, synestezja nabyta  wskutek uszkodzenia mózgu objawia się identycznymi charakterystykami (K.C.Armel i V.S.Ramachandran, 1999). Zmiany biochemiczne w mózgu lub neurologiczna dysfunkcja (powypadkowe czy nowotworowe trwałe uszkodzenie tkanki nerwowej) kompensacyjnie uruchamiają synestezję. Synestezja nabyta może pełnić istotne funkcje adaptacyjne, poprzez włączenie dodatkowego zmysłu przy rozpoznawaniu bodźców.  Zjawisko synestezji nabytej może się w znacznym stopniu przyczynić do wyjaśnienia genezy i mechanizmów synestezji. Jeżeli bowiem jest możliwe pojawienie się doznań synestezyjnych pod wpływem substancji psychoaktywnych czy też na skutek neurologicznych dysfunkcji u osób, które wcześniej w codziennym życiu nie objawiały synestezji, to prawdopodobnie wszyscy posiadamy potencjalną, biologiczną podstawę do wytworzenia synestezyjnej percepcji. Być może kluczem do rozwiązania zagadki synestezji rozwojowej jest właśnie kompensacja niedoborów, czy też odmienny metabolizm biochemiczny w tkankach nerwowych mózgu. Redukcja zjawiska synestezji do jedynie tych przypadków, które objawiają się wcześnie w rozwoju, prowadzić może do poważnego ograniczenia możliwości wyjaśniania jego natury.

SYNESTEZJA  I  ASOCJACJE

Wiele kontrowersji budzi związek synestezji ze sztuką. Zarówno w literaturze, poezji, jak i w sztukach pięknych, synestezja była często stosowana jako środek wyrazu artystycznego w technice symbolizmu do transpozycji wrażeń, szczególnie  w okresie dekadenckim przełomu XIX i XX wieku. Synestezja zajmowała ważne miejsce
w kontekście idei syntezy i jedności sztuk. Mówi się w tym okresie o muzyczności malarstwa i poezji, czy też o malarskości muzyki. Najpełniejszy wyraz syntezy sztuk upatrywano w sztuce operowej, jak również teatralnej i filmowej. Obecnie powraca się do tych idei w odniesieniu do sztuki multimedialnej, wykorzystującej nowoczesne techniki elektronicznego zapisu cyfrowego dźwięku i obrazu, przekazywane przez telewizję, wideo, kinematrografię czy komputer (G.S.Barbatsis, 1999; J.A.Waterworth, 1997; Doctor Hugo, 1997). Problematyka synestezyjnej integracji wielozmysłowej na nowo pojawia się
w kontekście cybernetycznej przestrzeni wirtualnej rzeczywistości tworzonej przez komputer (F.Biocca, J.Kim, Y.Choi, 2001). Teoretycy sztuki zwracają uwagę na konieczność odróżnienia psychologicznego zjawiska synestestezji od metafor czy asocjacji, które stosowane są w sztuce jedynie dla uzyskania szczególnego wyrazu artystycznego i wywołania specyficznego nastroju (G.Berman, 1999; C.van Campen: 1997, 1999; C.Cazeaux, 1999, 2002; S.Dean, 1996; B.M.Galeyev, 1993; P.Hertz, 1999; M.R.Nelson i J.C.Hitchon: 1995, 1999). Pomimo podobieństwa efektów łączenia międzyzmysłowych wrażeń, zjawisko synestezji różni się od międzymodalnej metafory czy asocjacji następującymi cechami:

a)        synestezja łączy proste doznania (kolor, dźwięk, zapach, smak, dotyk) na niskim, percepcyjnym poziomie umysłowego przetwarzania informacji; asocjacje zwykle łączą złożone obrazy umysłowe, pośredniczone przez indywidualne sytuacyjne mechanizmy pamięciowe, semantyczne znaczenie bodźców, kulturowe konotacje itp.;

b)        synestezja, jest mimowolna i automatyczna, towarzyszy  percepcji bodźca fizycznego; asocjacje są świadome, umyślne i dobrowolne, mogą występować dowolnie
i niezależnie od percepcji;

c)        synestezje nie zmieniają się w ciągu życia jednostki; asocjacje są zmienne, zależne od wielu czynników, jak np. od doświadczenia, wiedzy, kultury, aktualnej sytuacji, nastroju, stanu psychofizycznego,  które to czynniki modyfikują skojarzenia i konotacje;

d)        osoba z synestezją nie potrafi wyjaśnić, dlaczego posiada takie właśnie skojarzenia;
w przypadku asocjacji osoby są najczęściej świadome źródła ich powstania (pośrednictwo emocjonalne, mechanizmy pamięciowe, styczność w czasie, podobieństwo, kontrast itp.).

Zdolność do tworzenia odległych asocjacji, która szczególnie charakteryzuje jednostki twórcze i jest wykorzystywana w ich pracy artystycznej, wydaje się stanowić charakterystykę ludzkiego umysłu. Być może częste występowanie synestezji wśród artystów  (G.Domino: 1989, 1999; A.Dayley, C.Martindale, J.Borkum, 1997) łączy się ze szczególnymi predyspozycjami do łatwego i częstego posługiwania się metaforą, analogią
czy odległą asocjacją.

TYPY I RODZAJE SYNESTEZJI

Synestezja nie jest zjawiskiem jednorodnym, występuje w sposób zróżnicowany indywidualnie. W wyniku studiów nad literaturą dotyczącą zjawiska synestezji można wyróżnić ogólnie kilka typów synestezji ze względu na sposób łączenia ze sobą współwrażeń.

W zależności od ilości zaangażowanych w percepcję modalności wyróżnić można synestezję: dwumodalną lub wielomodalną. Najczęściej występuje synestezja łącząca dwie modalności zmysłowe, np. wzrokową i słuchową (P.G.Grossenbacher, 1997). Synestezja wielozmysłowa, w której współwrażenia doznawane są w kilku modalnościach zmysłowych, pojawia się  niezwykle rzadko. Czteromodalna synestezja występowała u Szereszewskiego (A.Łuria, 1970).

W zależności od kierunku wywoływania współwrażeń można mówić o synestezji jedno- lub obukierunkowej (P.G.Grossenbacher i C.T.Lovelace, 2001; A.N.Rich
i J.B.Mattingley, 2002). O synestezji jednokierunkowej mówimy wówczas, gdy
w połączeniu dwu wrażeń tylko jedno z nich ma możliwość uruchamiania drugiego, np.
w synestezji kolorowego słyszenia dźwięk wywołuje wrażenie koloru ale bodziec
w postaci koloru nie wyzwala wrażenia dźwięku.  W synestezji obukierunkowej każde
z dwu połączonych ze sobą współwrażeń może stymulować drugie, np. zarówno dźwięk wywołuje współwrażenie koloru jak i percepcja koloru wywołuje wrażenie dźwięku. Forma obukierunkowa zdarza się bardzo rzadko i może prowadzić do zaburzeń percepcji na skutek interferencji współwrażeń synestezyjnych z rzeczywistymi bodźcami środowiska (patrz: T.Hunt, 1994).

Synestezja może być wywoływana na skutek percepcji danego bodźca lub też
w wyniku myślenia o bodźcu czy też wyobrażania go sobie (M.J.Dixon, D.Smilek, C.Cudahy i Ph.M.Merikle, 2000). W zależności od źródła stymulacji wyróżnia się synestezję perceptualną lub konceptualną (P.G.Grossenbacher, 1996; P.G.Grossenbacher i Ch.T.Lovelace, 2001). Również synestezyjne współodczucie może być doznawane zewnętrznie, percepcyjnie, albo wewnętrznie – jako wyobrażenie. A.Wellek (1954) wyodrębnił cztery typy synestezji, które przedstawiono w poniższej tabeli (Tab.1).

Tabela 1: Typy synestezji (według A.Wellek, 1954, s.1805).