BIBLIOTEKA PEDAGOGICZNA NAUCZYCIELA PRZEDSZKOLA
Krgstgna Przjjbjjlska
Wychowanie muzyczne wprzedszkolu
ZAKŁADY DLA NIEWIDOMY
w Laskach 05-081 Laski Warszawskie
24.03 :?-£'
•? -j 1 7 A '-, > - 2 ">. o
J. ~ -^ ' _ • J „' . W ^ J l »•_
Wydaujnictiua Szkolne
i Pedagogiczne- 2AKŁADY DLA N!EW!DO/AVf
w Loskcic-h G5-081 La»ki Wsrszcwskie
BIBLIOTEKA PEDAGOGICZNA NAUCZYCIELA
PRZEDSZKOLA
Jt
I
Program
wychowania muzycznego w przedszkolu
Projekt okładki i ukladu typograficznego Tadeusz Piętrzy*
Nuty Zespól
Redaktor techniczny Joanna Kratoezykiemc
Korektorzy Irena Kmiotek Witold Darmetko
is* by Wydala «*. , Pedale,
ISBN 83-02-00026-4
Szkolne ,. ie drugie. Nakład
^ U 625,32 wyd. .7.26 , Uano do druku 7 V 1980 r. . nrPS847,209,k. Cena , 39,
82x10+ cm . . ul. KonumarsUa l
W Programie wychowania w przedszkolu, zatwierdzonym przez ministra oświaty i wychowania decyzją z dnia 18 kwietnia 1973 r. (nr IPS PNI-49/73), a obowiązującym od dnia l września 1973 r., podkreślone jest znaczenie okresu przedszkolnego dla całego dalszego rozwoju dziecka. Program zawiera wskazania, jak należy organizować w różnych sytuacjach i okolicznościach planowe oddziaływania wychowawcze w przedszkolu, aby zapewnić dzieciom możliwość wszechstronnego rozwoju. Wytyczone cztery kierunki działań odpowiadają czterem dziedzinom wychowania: zdrowot-go, społeczno-moralnego, umysłowego i estetycznego, z podkreśleniem jednak, że wszystkie wymienione dzie-
dziny odnoszą się do całokształtu osobowości dziecka. Treści wychowania zdrowotnego, społeczno-moral-nego, umysłowego i estetycznego przenikają się wzajemnie stwarzając możliwość jednoczesnego realizowania różnorodnych zadań wychowawczych. Rozwój osobowości dziecka staje się w ten sposób rezultatem wielostronnego, intensywnego uczestniczenia w działaniu, przeżywaniu i poznawaniu otaczającego świata1. Wszystko, co dzieje się w przedszkolu, dotyczy wszelkich spraw dziecka, a poszczególne zadania wychowawcze powinny prowadzić do jego wszechstronnego rozwoju.
Podstawową działalnością dziecka w okresie przedszkolnym jest zabawa. Wytyczne programu uwzględniają różnice rozwojowe dzieci w zależności od ich wieku. Kolejno omawiane są zadania stawiane dzieciom trzy-, cztero-, pięcio- i sześcioletnim. Hasła dotyczące wychowania muzycznego w przedszkolu podane są w programie w dziale wychowania estetycznego pod nazwą „umuzykalnienie". Program jest zróżnicowany dla każdej grupy dzieci. Mieści się w nim wiele form muzyczno-ruchowych. Duża ruchliwość dzieci w wieku przedszkolnym, szybki rozwój i doskonalenie się narządów oddychania, krążenia, sprawności motorycznych, wzrastająca siła mięśni i kośćca sprawiają, że wszelkie zajęcia związane z ruchem są dla dziecka istotną potrzebą. Cały organizm dziecka rozwija się stopniowo i zależnie od trybu życia. Wszechstronny trening odgrywa w tym rozwoju
doniosłą rolę.
Rozwój ruchowy łączy się bardzo ze sferą psychiczną. Celowość i zręczność ruchów, ich precyzja, odbywają się pod kontrolą wzroku, woli i uwagi. Takie ćwiczenia i trening przewijają się w zabawie — podstawowej
1 Por
.: „Wychowanie w Przedszkolu" 1973 nr 7/8, s. 346.
działalności dziecka~w wieku przedszkolnym. Znajduje to odbicie w programie różnych zajęć wychowania przedszkolnego. Również zadania wychowania muzycznego w przedszkolu uwzględniają potrzebę aktywnej ruchliwości dziecka w tym okresie życia. Formy wspólne dla wszystkich roczników dzieci w przedszkolu, poczynając od trzylatków, to: słuchanie piosenek śpiewanych przez wychowawczynię, śpiewanie piosenek, zabawy ze śpiewem, zabawy rytmiczne przy akompaniamencie dowolnego instrumentu muzycznego.
Dzieci czteroletnie zaczynają posługiwać się instrumentami perkusyjnymi, grając indywidualnie na takich, na których technika gry jest najłatwiejsza (grzechotka, kołatka, tamburyno ł bębenek bez pałeczki). Dzieci pięcioletnie grają już na większej ilości instrumentów (trójkąt metalowy i bębenek z pałeczką) i uczą si? gry zbiorowej. Grają też zespołowo na jednym rodzaju instrumentów. Wprowadza się w tej grupie dzieci taneczne zabawy ze śpiewem jako przygotowanie do tańców.
Grupa dzieci sześcioletnich realizuje wszystkie formy zajęć, przewidziane programem. Stosuje się w tej grupie grę na wszystkich instrumentach perkusyjnych (grzechotki, kołatki, bębenki, tamburyno, trójkąty metalowe i talerze metalowe) oraz wprowadza się próby dyrygowania grającym zespołem. Dzieci w tej grupie uczą się już też prostych tańców, słuchają muzyki żywej oraz audycji radiowych.
Program przewiduje prowadzenie zajęć wychowania muzycznego w przedszkolu dwa razy w tygodniu. Oprócz organizowanych zajęć z tego działu stosuje się bardzo często ich elementy łącznie z innymi działami programu. Różne formy wychowania muzycznego przewijają się więc przy różnych okazjach pobytu dziecka w przedszkolu.
Tendencje nowego programu zmierzają do większego uaktywnienia dzieci, do rezygnowania w znacznej części z metod podających.
Dziecko ma być nie przedmiotem, lecz podmiotem wychowania. Należy więc bardziej nawiązywać do zainteresowań i potrzeb dziecka zgodnie z jego psychicznym i fizycznym rozwojem oraz stwarzać sytuacje i okazje do działania praktycznego i do wiązania praktyki z teoretyczną wiedzą.
Program umuzykalniania w przedszkolu porządkuje zagadnienia muzycznej działalności dziecka następująco:
a) słuchanie,
b) działanie,
c) tworzenie.
Najpierw wyszczególnione są różne formy zajęć odnoszących się do słuchania, następnie wymienione zostały formy dotyczące wykonywania muzyki przez dzieci. Zasygnalizowane zostały w programie również elementy uwzględniające własną twórczość dzieci. Słuchanie może być realizowane przez spostrzeganie i określanie zjawisk akustycznych z otoczenia, takich jak warkot przelatującego samolotu, śpiew ptaków itp., oraz rozpoznawanie zjawisk akustycznych pochodzących z tego samego źródła dźwięku, jak np. odgłos piłki padającej na podłogę, rzuconej na krzesełko, na stolik itp. Wywoływanie i rozpoznawanie dźwięków pochodzących z różnych źródeł ma się odbywać początkowo pod kontrolą wzroku, a następnie dzieci mogą kierować się przy ich rozpoznawaniu wyłącznie słuchem. Słuchanie śpiewu nauczycielki to forma, w której łączy się oddziaływanie muzyki i treści słownej. Słowo śpiewane jest często elementem ułatwiającym słuchanie, gdyż dzieci koncentrują swoją uwagę na treści piosenki. Słuchanie muzyki instrumentalnej jest formą już nieco trudniejszą. Brak treści słownej, jaka występuje w pio-
senkach, utrudnia dzieciom skupienie się na słuchanym utworze, przy czym łatwiejsze jest dla nich słuchanie muzyki żywej niż mechanicznej. Słuchanie muzyki żywej, odbieranej przez dzieci bezpośrednio połączone jest z obserwacją wykonawców i instrumentów, na których utwór jest grany. Muzyka mechaniczna zarówno z płyt, jak i z taśmy uniemożliwia wiązanie wrażeń słuchowych z wzrokowymi. Brak kontroli wzrokowej wymaga od młodych słuchaczy większego wyrobienia muzycznego i większej dojrzałości psychicznej. Podobnie słuchanie audycji radiowych również pozbawione odbioru wrażeń wizualnych wymaga od dzieci poprawnego rozumienia mowy, czyli sprawnego działania drugiego układu sygnałowego. Podczas audycji nadawanej przez radio przewijają się różne formy zajęć wychowania muzycznego, które odbierane są wyłącznie słuchowo. Po formach zajęć związanych ze słuchaniem, program umuzykalnienia postuluje różne rodzaje muzycznego działania dzieci w przedszkolu.
W programie wymienione są kolejno następujące formy działalności muzycznej dzieci:
1. Śpiew dzieci.
2. Zabawy ze śpiewem.
3. Opowieści ruchowe.
4. Zabawy rytmiczne przy muzyce.
5. Tańce.
6. Gra na instrumentach perkusyjnych. Każda z wyżej wymienionych form jest zróżnicowana w stosunku do możliwości dzieci trzy-, cztero-, pięcio-i sześcioletnich, gdyż różnice między dziećmi starszymi a młodszymi są widoczne nie tylko w odniesieniu do możliwości głosowych, lecz również do ich sprawności ruchowej, uwzględnianie więc tych różnic jest konieczne. „Powtarzanie za nauczycielką krótkich, rytmicznych
tekstów nawiązujących do tematyki prowadzonych zajęć" — jest potraktowane w programie dla dzieci trzyletnich jako przygotowanie do śpiewania. Podobne wskazanie znajduje się też w programie dla czterolatków. Dodana jest tylko jeszcze do niego uwaga, że teksty te mogą być nie tylko zdaniami powtarzanymi dosłownie za nauczycielką, lecz mogą być również tworzone przez dzieci według ich własnych pomysłów.
W stosunku do dzieci pięcioletnich wymagania wzrastają o tworzenie związanych z tymi tekstami rytmicznymi — własnych propozycji melodycznych. Te same wymagania postawione są w programie dzieciom sześcioletnim, z wyraźniejszą jeszcze zachętą do
własnej twórczości.
Zarówno powtarzanie, jak i tworzenie zdań czy melodii nie powinny być w przedszkolu traktowane jako ćwiczenia, lecz jako okazja do zabawy. Zagadnienia te mogą znaleźć miejsce w różnych rodzajach zabaw przy muzyce. Mogą też być włączone do zabaw rytmicznych przy akompaniamencie dowolnego instrumentu muzycznego i tam zostaną omówione obszerniej. Inną formą działalności muzycznej jest gra na instrumentach.
W przedszkolu dzieci grają jedynie na instrumentach perkusyjnych. Czynności związane z graniem są dla dzieci atrakcyjne, stąd wszystkie ćwiczenia sprawiają dzieciom wiele radości. Nie mniej zadowolenia daje dzieciom działanie ruchowe przy muzyce. Ruch przy akompaniamencie muzyki jest odbiciem nie tylko sprawności fizycznej dziecka, lecz i wyczucia rytmu, budowy utworu oraz jego nastroju. | Formy ruchowe zajęć muzycznych w przedszkolu —| to zabawy ze śpiewem inscenizowane, rytmiczne i t*|j neczne. Zabawy rytmiczne przy akompaniamencii
10
uwzględniają takie elementy muzyki, jak dynamikę, barwę, różnice wysokości dźwięków, tempo itp. Często stosowaną w przedszkolu formą ruchową wychowania muzycznego są tańce ludowe. Opowieści ruchowe umożliwiają przeżywanie ruchem treści bajek, opowiadań i aktualnych wydarzeń. Nowością w programie jest zwrócenie większej uwagi na formy twórczości własnej. Jest to działanie oparte nie tylko na naśladowaniu i odtwarzaniu wzorów, z jakimi dziecko zdołało się już zetknąć, ale i aktywne przetwarzanie, uwzględniające własne pomysły. Działalność twórcza odnosić się więc będzie zarówno do improwizowanego mówienia, śpiewania, gry na instrumentach, jak i do wszelkich form ruchowych. Wychowanie muzyczne powinno dawać szansę właściwego rozwoju każdemu dziecku — i stawiać wszechstronne wychowanie ako zadanie główne. Ideałem współczesnego wychowania jest człowiek myślący, umiejący działać w sytuacjach problemowych, twórczy i wyrobiony emocjonalnie, wrażliwy i opanowany. Takie cechy sugerują możliwość realizowania aktywnych i twórczych form wychowania muzycznego, mało dotychczas uwzględnianych.
Nie zabrakło też w programie propozycji zwrócenia uwagi na mowę jako na ważny element wychowania muzycznego.
Analizując program umuzykalniania w przedszkolu stwierdzamy, że nauczycielka uwzględniająca różne formy ruchowe powinna też umieć wiązać ruch z różnymi zadaniami wychowania muzycznego.
11
• — — -'^f
Zróżnicowanie programu oddzielnie dla każdego rocznika dzieci dyktowane jest potrzebą uwzględnienia różnic rozwojowych istniejących pomiędzy dziećmi tych roczników. Stopień sprawności małego, trzyletniego dziecka jest zupełnie inny niż przedszkolaków starszych. Ta „inność" wymaga od nauczycielki przedszkola uwzględnienia ej i konsekwentnego realizowania zadań wyznaczonych programem. Nie przyspieszy rozwoju dzieci stosowanie form zbyt' dla nich trudnych. Nie będzie również korzystne dla dzieci starszych ograniczenie się do form i sposobów pracy stosowanych dla małych dzieci. Wygórowane zadania będą dla dziecka niezrozumiałe. Uczenie niezrozumiałej treści piosenki, podawanie niezrozumiałych poleceń — to werbalizm. Zbyt łatwe zadania, nie zmuszające do zastanowienia, pomyślenia i wysiłku, nie zaciekawią dziecka, nie dadzą mu okazji do przeżywania, będą zbyt naiwne i nudne, gdyż dzieci różnego wieku mają inny stopień sprawności ruchowej, inną wytrzymałość i siłę. Zróżnicowany jest też rozwój mowy dzieci. Starsze — mają przeważnie bardziej rozwinięty słownik, lepszą umiejętność właściwego stosowania form gramatycznych i większy stopień rozumienia słów. Inaczej się bawią, inaczej współdziałają z rówieśnikami. Różnice zaznaczają się również w funkcjonowaniu sprawności procesów poznawczych między poszczególnymi grupami dzieci w różnym wieku; inna jest ich spostrzegawczość i koncentracja uwagi, a różnice rozwojowe są przyczyną różnej percepcji u nich. Usprawnienie percepcji, czyli uświadomionej reakcji narządu zmysłowego na bodźce, następuje stopniowo.
W wychowaniu muzycznym wyrabiamy szczególnie percepcję słuchową, czyli takie postrzeganie słuchem,
12
ażeby rzeczywiście spostrzegać, że się słyszy, i uświadamiać sobie, co się słyszy. Reakcja na sygnały słuchowe u dzieci różnego wieku nie jest jednakowa. Większa wiedza wynikająca z większego doświadczenia sprzyja lepszej percepcji akustycznej. Szybkość reakcji też jest różna. Pamięć dzieci starszych jest ze względu na większy zasób doświadczeń i rozumienie — lepsza. Ponadto łatwiej jest zapamiętać dziecku to, co ma dla niego jakieś znaczenie, niż to, co jest niezrozumiałe, a przez to często bezsensowne. Dzieci różnią się w zależności od wieku skalą głosu. Trzylatki potrafią najczęściej zaśpiewać piosenkę w zakresie czterech—pięciu dźwięków; dzieci sześcioletnie poradzą już sobie z piosenką w skali oktawy. Zwiększa się też stopniowo zakres czysto śpiewanych dźwięków, wzrasta powoli sprawność prawidłowego oddechu podczas śpiewu, rośnie umiejętność poprawnego posługiwania się głosem.
Wiara w możliwości rozwojowe każdego dziecka jest charakterystyczna dla dialektycznej teorii rozwoju, z której wypływa ważne zadanie — stymulacja rozwoju. Nie ma dziecka, jak nie ma człowieka nie zmieniają-
13
cego się. W warunkach sprzyjających dla swego rozwoju rozwija się każde dziecko. Zajęcia umuzykalniające, realizowane różnymi wytyczonymi przez program formami, powinny wywierać korzystny wpływ na wychowanie wzrastającego dziecka oraz na rozwój jego muzykalności. Muzykalność wyrabia się jedynie przez obcowanie z muzyką. „Nawet najbardziej uzdolnione dzieci uczą się odtwarzania melodii głosem, przestrzegania dokładności intonacji, wiernego odtwarzania rytmu muzyki"1. Uczą się one tego szybciej i łatwiej od mniej zdolnych, ale bez uczenia się nie osiągnęłyby widocznych rezultatów. W przedszkolu nauczycielka przeważnie sama prowadzi ze swoimi dziećmi wszystkie zajęcia wytyczone programem. W niektórych przedszkolach, szczególnie w dużych miastach, zajęcia wychowania muzycznego j prowadzą tzw. „rytmiczki", mające większe przygoto- 1 wanie muzyczne. Są to osoby posiadające bardzo niejednolite kwalifikacje, i stąd bardzo różnie traktujące prowadzone przez siebie zajęcia. W większości, i to w większości znacznej, zajęcia umuzykalniające prowadzą same nauczycielki przedszkola, opierając się na wytycznych programowych i na wiedzy wyniesionej z zakładów kształcenia nauczycieli. Prowadzą te zajęcia tak, jak to robić potrafią.
1 B. Tiepłow: Psychologia zdolności muzycznych. Warszawa 1952,1 Nasza Księgarnia, s. 65. |
II
Zajęcia
1. Organizacja zajęcia
Organizacja każdego zajęcia przeprowadzanego z dziećmi wymaga od nauczycielki starannego przemyślenia, gdyż tematy zajęć można przeprowadzać odmiennymi sposobami. Można np. zwracać uwagę na coraz to inne cechy i szczegóły oraz podkreślać zupełnie różne zagadnienia. Te same uwagi odnoszą się i do zajęć umuzykalniających.
Każde zajęcie, a więc i umuzykalnianie, wymaga zastanowienia się:
— jaka będzie jego treść,
— jakie zadania dydaktyczne dotyczące wiedzy muzycznej i wiedzy ogólnej będą realizowane,
15
— jakie sprawności muzyczne będą rozwijane,
— jakie sprawności ogólne będą ćwiczone,
— jakich użyć do danego celu pomocy i w jaki sposób
je zastosować,
— jakie warunki muszą być spełnione, by najlepiej zrealizować postawione w danej jednostce zajęć zadania,
— jakie zasady wychowania uwzględnić i w jakiej
to robić kolejności,
— jak prowadzić zajęcia, by uwzględniać jednocześnie
wszystkie potrzeby dzieci.
Program przewiduje prowadzenie zajęć umuzykalnia-jących dwa razy w tygodniu. Czas trwania zajęć zależny jest od wieku dzieci w poszczególnych grupach. Zajęcie w grupie dzieci trzyletnich powinno trwać 10—15 minut, czterolatków — 15—20 minut, pięcio-latków — 20—25 minut, sześciolatków — 25—30
...
krzysztofk149