konwergencji przyczyny.pdf

714

Akademii Ekonomicznej w Krakowie

2006

Tomasz Geodecki

Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej

Procesy konwergencji i polaryzacji

w regionach Unii Europejskiej

1. Wprowadzenie

Zróżnicowanie poziomów rozwoju społeczno-gospodarczego regionów jest zja-

wiskiem naturalnym, wynikającym z nierównomiernego dostępu do podstawowych

czynników produkcji, takich jak: kapitał, praca, zasoby mineralne. Niezależnie od

przyczyn, nadmierne zróżnicowanie między regionami Unii Europejskiej uznano

za zjawisko niekorzystne i próbuje się mu przeciwdziałać. Warunkiem koniecz-

nym osiągnięcia większego stopnia spójności Wspólnoty jest zmniejszenie różnic

poziomów PKB 1 , a więc szybszy wzrost gospodarczy regionów słabiej rozwinię-

tych. Zjawisko to nazywane jest konwergencją PKB. Odwrotne zjawisko – sto-

sunkowo szybszy rozwój regionów zamożniejszych – prowadzi do zwiększania się

dysproporcji w PKB, czyli do polaryzacji. W niniejszym artykule omówiono zacho-

dzące procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Wspólnot Europejskich po-

cząwszy od 1988 r. oraz wpływ na nie działań strukturalnych Wspólnoty. Analiza

obejmuje również regiony nowych państw Unii od 1995 r.

2. Źródła zjawiska konwergencji i polaryzacji

W literaturze identyfikuje się różne źródła mechanizmu konwergencji. W mo-

delu wzrostu Solowa źródłem konwergencji jest zjawisko malejących przychodów

z kapitału [Wojtyna 1995, s. 3], [Barro 1997, s. 313]. Oznacza to, że proces niwelo-

wania różnic w rozwoju regionów bogatszych i biedniejszych następowałby auto-

matycznie z powodu zmniejszającej się wraz ze wzrostem zamożności społeczeństw

1 Miarą spójności gospodarczej Unii jest stopień zróżnicowania między krajami i regionami

poziomu produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca wyrażonego w sile nabywczej, miarą

spójności społecznej jest zróżnicowanie stóp bezrobocia.

Tomasz Geodecki

skłonności do oszczędzania i inwestycji [Barro 1997, s. 313], [Gawlikowska-Huec-

kel 2002, s. 100] oraz wyższej stopy zwrotu w regionach biedniejszych. Nie dyspo-

nują one taką ilością kapitału jak regiony bogate, dlatego oferują wyższą cenę,

przyciągając inwestycje na swój obszar. Efektem tego jest mniejsza dynamika wzro-

stu produkcji w regionach lepiej rozwiniętych i wyrównywanie się poziomu między

gospodarkami o różnym stopniu rozwoju.

W miarę, jak poglądy ekonomistów na naturę wzrostu gospodarczego ewolu-

owały, zmieniało się również spojrzenie na możliwości osiągnięcia przez gospodarki

słabiej rozwinięte stopnia rozwoju charakteryzującego regiony najbogatsze. W naj-

bardziej rozpowszechnionym do lat 80. XX w. modelu Solowa wzrost nie zależał od

inwestycji czy to w kapitał rzeczowy, czy ludzki; mogły one przyspieszyć tempo wzro-

stu jedynie w krótkim okresie. W dłuższej perspektywie zależało ono od zewnętrznie

danego, egzogenicznego postępu technicznego. Nowsze teorie wzrostu, zgodnie

z którymi wiedza należy do wyjaśnianych przez modele czynników wzrostu (stąd

nazywa się je teoriami wzrostu endogenicznego) rzucają nowe światło na naturę

wzrostu gospodarczego. Przedstawiciele tych teorii uchylają prawo malejących przy-

chodów z zastosowanego kapitału, gdyż przy zastosowaniu szerszej definicji kapitału

i rozszerzeniu jej również na kapitał ludzki i wiedzę, przychody z jego zastosowania

nie powinny być malejące 2 . Znajduje się tu obszar działań państwa, polegających na

promowaniu inwestycji i pobudzaniu skłonności do oszczędzania (por. [Wojtyna 1995,

s. 3]). Inwestycje w technologie i wiedzę powodują powstawanie pozytywnych efek-

tów zewnętrznych. W teorii wzrostu endogenicznego to one przede wszystkim są

źródłem zjawiska konwergencji. Wiedza rozprzestrzenia się wraz z inwestycjami za-

granicznymi oraz poprzez handel i imitacje i należy do najszybciej zwracających się

inwestycji [Orlik 2003]. Wymaga jednak dużych nakładów, których nie muszą pono-

sić naśladowcy i filie firm innowacyjnych w regionach czy krajach biedniejszych.

Teorie wzrostu endogenicznego umożliwiają również zrozumienie, dlaczego

w niektórych wypadkach konwergencja nie następuje, a różnice między krajami

lub regionami zwiększają się. Zgodnie z hipotezą dywergencji (polaryzacji) im

bogatszy jest region, tym szybciej może się rozwijać. Im większe jest techniczne

uzbrojenie pracy, a więc ilość kapitału przypadająca na jednego zatrudnionego,

tym większy jest przychód z inwestycji. Kraje i regiony dysponujące dużymi zaso-

bami kapitału ludzkiego mogą zwiększać dystans do mniej zamożnych regionów

(krajów), gdyż są w stanie szybciej i efektywniej wdrażać nowe technologie [Gawli-

kowska-Hueckel 2002, s. 104]. Według J.G. Williamsona do zwiększania się różnic

między regionami dochodzi w początkowych stadiach rozwoju kraju ze względu na

szybszy wzrost ośrodków dobrze prosperujących; w dalszych etapach następuje mię-

dzyregionalna konwergencja [Kudłacz 2001, s. 12]. Źródła procesów konwergencji

i polaryzacji według neoklasycznej i nowszych teorii wzrostu przedstawiono w ta-

beli 1.

2 W modelu Knighta z lat 40. XX w. i wśród przedstawicieli nowej teorii wzrostu, która pojawiła

się w latach 80. XX w. (P. Romer i R. Lucas).

Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej

Tabela 1. Źródła konwergencji i polaryzacji

Neoklasyczna teoria wzrostu

Teoria wzrostu endogenicznego

(nowa teoria wzrostu)

Malejące przychody z kapitału – konwergencja

Inwestycje w kapitał ludzki, rozprzestrzenianie

się wiedzy – konwergencja

Istotne są stosowane w ramach polityki gospo-

darczej bodźce do akumulacji kapitału rzeczo-

wego i poszukiwania nowych rozwiązań techno-

logicznych, bez których wzrost może być słabszy

– polaryzacja

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Gawlikowska-Hueckel 2002], [Orlik 2003], [Wojtyna 1995].

Z różnych modeli wzrostu wynikają odmienne typy konwergencji. W modelu

wzrostu Solowa zakłada się podobieństwo podstawowych parametrów opisujących

różne gospodarki. Z później opracowanych modeli wynika, że w rzeczywistości

różnią się one znacznie, zatem konwergencja, o ile zachodzi, powoduje zbliżanie

się przez każdą z gospodarek do stanu równowagi, różnego dla każdej z nich [Bar-

ro, Sala-I-Martin 1995, s. 382]. Zbliżanie się do różnych stanów równowagi nie jest

równoznaczne ze zmniejszaniem się różnic w dochodzie per capita między krajami

i regionami, mimo że konwergencja następuje. Zatem dysproporcje w stopniu ich

rozwoju mogą się utrzymywać. Jest to konwergencja warunkowa. Jako absolutną

konwergencję określa się tendencję biedniejszych gospodarek do szybszego wzro-

stu bez względu na stan równowagi, charakterystyczny dla każdej z nich. Parametr

obydwu typów konwergencji opisuje się literą

(konwergencja beta).

-konwergencji (konwergencji sigma). Opisuje on

zmniejszanie się rozproszenia dochodów per capita w czasie. Jeżeli dyspersja PKB

się zmniejsza i następuje konwergencja sigma, to dzieje się tak w wyniku szybszego

rozwoju państw biedniejszych i występowania konwergencji typu beta. Jednak na-

stępująca konwergencja beta (ujemny współczynnik kierunkowy funkcji regresji)

nie musi zapewniać zmniejszania dyspersji poziomów PKB [Barro, Sala-I-Martin

1992], jest zatem warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do zaistnienia

konwergencji sigma. Beta konwergencja może natomiast występować bez sigma

konwergencji i objawiać się prześcignięciem przez regiony biedne regionów boga-

tych z zachowaniem poprzedniego rozproszenia dochodów (zmienią się tylko miej-

sca w rankingu). Może też się okazać, że mimo szybszego wzrostu regionów bied-

niejszych rozproszenie dochodów nie zmniejsza się lub powiększa.

Weryfikacja, z jakiego powodu następuje zjawisko konwergencji, napotyka trud-

ności, gdy porównujemy wzrost gospodarczy regionów różnych państw. Powodem

jest odmienność ich rozwiązań instytucjonalnych. Po przeprowadzeniu wielu testów

stwierdzono, że uwzględniając również państwa rozwijające się, trudno o jednoznaczne

potwierdzenie hipotezy konwergencji. Wcześniej sformułowane wnioski na temat

tej hipotezy wynikały z odpowiedniego doboru próby. Proces wyrównywania róż-

nic zachodzi raczej w mniejszych grupach krajów czy regionów nazywanych kluba-

Wyróżnia się także typ

Tomasz Geodecki

3,5

y = –2,0363 x + 8,624

R 2 = 0,8534

2,5

1,5

0,5

2,8

3,2

3,4

3,6

3,8

log PKB per capita (1900)

Rys. 1. Konwergencja PKB per capita w 48 stanach USA w latach 1900–1990

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Barro, Sala-I-Martin 1995, s. 370–371].

0,5

y = –1,0971 x + 0,0092

R 2 = 0,4697

–0,5

–1

–1,5

–2

–0,8

–0,6

–0,4

–0,2

0,2

0,4

0,6

0,8

PKB per capita w stosunku do średniej w kraju

Rys. 2. Konwergencja PKB per capita w regionach państw członkowskich EWG

w latach 1950–1990

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Barro, Sala-I-Martin 1995, s. 372–376].

Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej

mi konwergencji [Wojtyna 1996, s. 55–56]. Bardziej prawdopodobna jest konwer-

gencja regionów będących częściami jednego państwa lub ugrupowania (np. OECD,

UE). Wspólny dorobek prawny Wspólnoty Europejskiej ( acquis communautaire )

pozwala na wiarygodne porównanie tempa wzrostu krajów członkowskich i regio-

nów, a także na rzeczywiste stwierdzenie konwergencji. Badając długie szeregi cza-

sowe, zaobserwowano szybszy rozwój biedniejszych regionów zarówno w USA, jak

i w państwach europejskich. Na rys. 1 i 2 przedstawiono graficznie potwierdzenie

hipotezy konwergencji dla 48 kontynentalnych stanów USA i 91 regionów ośmiu

państw członkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (są to: Belgia, Da-

nia, Francja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania i Włochy). Tempo

wzrostu gospodarczego było ujemnie skorelowane z pierwotną wysokością docho-

du per capita zarówno w przypadku regionów EWG, jak i stanów USA, co zobrazo-

wane jest ujemnymi współczynnikami kierunkowymi funkcji regresji. Potwierdza

to występowanie beta konwergencji dla badanych jednostek. Na rys. 2 przedsta-

wiono zależność odchylenia średniej stopy wzrostu od odchylenia od średniego

poziomu PKB w danym kraju członkowskim, co wskazuje na konwergencję warun-

kową.

3. Źródła konwergencji w regionach Unii Europejskiej

w latach 1988–2001

Przedmiotem zainteresowania w zakresie polityki regionalnej Unii Europejskiej

jest m.in. stopień spójności gospodarczej Wspólnoty, który zwiększa się lub zmniej-

sza w zależności od występowania procesów konwergencji lub polaryzacji. Uważa

się, że źródłami konwergencji Unii Europejskiej mogą być efekty unii celnej [Han-

sen 2003, s. 130 i nast.], [Hübner 2004, s. 5]. Handel pozwala na lepszą alokację

czynników wytwórczych poprzez możliwość korzystania z produktów wydajniejszych

producentów zagranicznych. Zasoby mało wydajnych producentów krajowych, któ-

rzy nie sprostają konkurencji, zostaną wykorzystane przy wytwarzaniu tego, w czym

kraj może uzyskać przewagę. W klasycznych teoriach przewiduje się wyrównywanie

poziomów rozwoju na skutek usunięcia przeszkód w przepływie czynników produk-

cji. Niedostatek kapitału w krajach biedniejszych zostanie zaspokojony jego napły-

wem z krajów bogatszych, siła robocza przemieści się tam, gdzie jest lepiej opłacana.

Poziomy produktu krajowego w różnych krajach będą dążyły do wyrównania. Może

jednak okazać się, że w większym stopniu nastąpi usuwanie utrudnień w napływie

wykształconej siły roboczej, powodując „drenaż mózgów” i zmniejszenie szans na

rozwój krajów biedniejszych, a więc na konwergencję. Z nowych teorii handlu wyni-

ka też możliwość pogłębienia zróżnicowania dochodów poprzez nierównomierne

rozłożenie efektów wzrostu efektywności, które w największym stopniu pojawiają

się w dużych aglomeracjach [Hübner 2004, s. 6].

Zjawisko koncentracji czynników wzrostu w aglomeracjach skłoniło Europejską

Wspólnotę Gospodarczą do zwiększenia zainteresowania zagadnieniem spójności

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: