lit. Parenetyczna – propaguje pewne wzorce postępowania, ideały
modne i uznane w danej epoce; Wzorce osobowe w średniowieczu:
Asceta (człowiek umartwiający się, wyrzekający się dobrowolnie
wszelkich przyjemności); Rycerz (świecki wzór bohatera, człowiek
obdarzony niezwykłymi przymiotami wojennymi i jako lennik
oddany swemu władcy. Rycerz doskonały to bohater waleczny i
mężny, wierny swemu władcy i Kościołowi, dbały o cześć i honor.
Obowiązywał go kodeks obyczajów i form towarzyskich);
Władca (wzór dobrego władcy – króla, księcia – stanowił elitarną
odmianę ideału rycerza. Władca to potężny, waleczny bohater i
jednocześnie mądry, sprawiedliwy feudał); Święty (1. nieugiętego
bojownika walczącego i ginącego za wiarę; ideał z czasów krucjat;
2. asceta)
Kroniki – chronologiczny zapis wydarzeń z życia państwa, nie
wyjaśniający zazwyczaj związku przyczynowego. Np. „Kronika
mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem”(popis średniowiecznej
retoryki, dydaktyka polskiego społeczeństwa, niewielka
wiarygodność historyczna);
„Memento mori” – pamiętaj o śmierci/ pamiętaj, że umrzesz
„Vanitas vanitatum et omnia vanitas” – a wszystko to marność,
marność nad marnościami
minstrele – nazwa obejmuje często francuskich trubadurów, truwerów,
niemieckich minezengerów. Wędrują po świecie jako wędrowni nau-
czyciele, aktorzy, kościelni śpiewacy.
Eschatologia – część doktryny religijnej, traktująca o tzw. rzeczach
ostatecznych: końcu świata, sądzie ostatecznym, itd.
Kodeks rycerski – spis form i zasad postępowania rycerza
GATUNKI
Liryka:
- Pieśń
- Hymn
- Sekwencja - zbliżony do hymu, Istotę sekwencji stanowi
zestawienie zwrotek parami, często z pojedynczą zwrotką jako
wstępem i zakończeniem.
- Psalmy
- Satyra
Epika
- Historiografia, Kronika, Hagiografia, Apokryf, Epos rycerski ,
Chansons de geste
- Annał (annales) - Najbardziej pierwotna forma historiografii: spis
wydarzeń zestawionych w porządku chronologicznym.
- Kazanie - Przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana w
trakcie stałych bądź okolicznościowych uroczystości liturgicznych,
komentujące ewangelie, wykładające podstawy wiary bądź
przekazujące nauki moralne.
- Romans rycerski - Epika romansowa wyrosła na gruncie
średniowiecznej kultury dworskiej. Romanse rycerskie podejmowały
motywy fantastyczne, akcja wypełniona była barwnymi przygodami i
niezwykłymi wydarzeniami. W utworach tego typu idealizowano
obraz życia dworskiego, uwznioślano rycerzy i wybranki ich serc.
Np. „Dzieje Tristiana i Izoldy”.
- Saga - Gatunek epiki heroicznej, pokrewny z eposem rycerskim.
Utwór opowiadający o dziejach władców (np. germańska "Pieśń o
Nibelungach") popularny przede wszystkim w Danii i Norwegii.
Dzisiaj mianem "sagi" określa się utwór epicki (głównie powieść),
osnuty wokół dziejów rodziny.
Dramat liturgiczny:
- misterium – widowisko sceniczne, którego treść dotyczyła tematów
- „Starego” i „Nowego testamentu”; wystawiane w okresie świąt
- religijnych;
- moralitet - utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim.
Służył pomocą w odnalezieniu właściwej drogi do zbawienia.
Pierwotnym bohaterem moralitetów był "człowiek w ogóle" (ktoś –
Niekonkretny: everyman). W moralitetach występowały postacie
alegoryczne, personifikowane pojęcia, np.: Lenistwo, Pycha, Dobroć,
Kłamstwo, Sprawiedliwość, Przezorność, walczące o duszę człowieka.
Stałym elementem utworów był motyw walki dobra ze złem.
„Lament Świętokrzyski”(Żale Matki Boski pod krzyżem, Posłuchajcie, bracia miła) - Autor nieznany. Gatunek wypowiedzi lamentacyjnej. Polska wersja popularnej pieśni łacińskiej „Stabat Mater Dolorosa”. Uważany jest za pierwszy wzruszający utwór poetycki w języku polskim, akcentujący ból matczyny po stracie syna. Scena bibliczna nabiera wymiaru ogólnoludzkiego cierpienia Marii staje się bliskie wszystkim matkom, które z bolejącą Matką Boską się utożsamia.Misterium.
„Legenda o św. Aleksym”
„Rozmowa Mistrza Polikarpa za Śmiercią” – Tekst napisany wierszem rymowanym. Motyw personifikowanej śmierci. Bohaterka jest zmumifikowanym ciałem kobiety z odpadającymi płatami skóry, w rozkładzie. Motyw „Dance macabre” (taniec śmierci).
„O zachowaniu się przy stole” – autor – Przemysław z Gosławic. Wiersz obyczajowo – dydaktyczny, którego zasady usiłował polskim dworom zaszczepić autor wraz z kultem kobiety, osoby potrafiającej dbać o formy towarzyskie z powodu swej wrodzonej delikatności.
„Wielki Testament” – dzieło Franciszka Villona, „poety przeklętego”. Utwór wyrażający nastroje schyłku epoki (ogólna demoralizacja, rozprzężenie obyczajów), głębokie odczuwanie absurdu ludzkiego losu. Forma wyznania lirycznego, pamiętnika o sobie. Bohatera „Testamentu” cechuje cynizm, sarkazm wobec życia, ironia i wisielczy humor.
„Dzieje Tristana i Izoldy” – romans rycerski, opiewający losy miłości nieszczęśliwej Izoldy Jasnowłosej, żony króla Marka i Tristiana, jego siostrzeńcem. Konflikt pomiędzy miłością a zobowiązaniem wobec męża i wasala. Tekst opisuje ideał miłości dworskiej.
„Kronika polska” Galla Anonima (XII w.) – utwór opiewający czyny władców (zwłaszcza B. Chrobrego i B. Krzywoustego) przez mnicha nieznanego pochodzenia i imienia. Wierszowana proza. Bogaty w fakty opisy wydarzeń, bitew, postaci monarchów – wymiar historyczny.
„Kronika Wielkopolska”- napisana przez Baszkę, dziekana katedry gnieźnieńskiej, obejmująca wydarzenia do roku 1273. Historyczno-literacki charakter, źródło romansów literackich.
Historia Polski Jana Długosza – „Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego” (XV w.)
„Pieśń o Roladzie” - epicki poemat opiewający męstwo i śmierć Rolada w czasie wyprawy do Hiszpanii zajętej przez Saracenów – motyw świętej wojny. Hrabia Rolad jest przedstawiony jako rycerz bez skazy, na wzór lendarnych bohaterów homeryckich, uwznioślony, wyidealizowany.
„Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu” –romans rycerski; opowieści o legendarnym królu Arturze i jego drużyny wybranych rycerzy, zasiadających przy Okrągłym Stole, o ich nieustannych próbach i wędrówkach w poszukiwaniu Graala. Nagroda - wieczna sława wybranego rycerza i ręka ukochanej kobiety.
Zabytki języka polskiego:
„Geograf Bawarski”
„Dagome iudex”
„Kornika Thietmara”
„Bulla gnieźnieńska”
„Księga henrykowska”
„Bogurodzica”
„Kazania świętokrzyskie”
„Kazania gnieźnieńskie”
„Psałterz floriański”
„Psałterz puławski”
„Biblia królowej Zofii”
AbsolutnyAbsolut