Małgorzata Niedźwiedzka
komentarz praktyczny
Interpretacja sprawozdań finansowych
Sprawozdanie finansowe jest formą uporządkowanej, sporządzanej według ustalonych reguł, prezentacji sytuacji finansowej jednostki oraz przeprowadzonych przez nią transakcji. Jak stanowi Międzynarodowy Standard Rachunkowości MSR 1, celem sprawozdania finansowego jest dostarczenie szerokiemu kręgowi podejmujących decyzje użytkowników, przydatnych informacji na temat sytuacji finansowej, wyników działalności i przepływów środków pieniężnych jednostki. Informacja taka, wraz z innymi danymi zawartymi w informacji dodatkowej do sprawozdania finansowego, pomaga użytkownikom w przewidywaniu przyszłych przepływów środków pieniężnych jednostki, a w szczególności terminów oraz stopnia pewności wypracowania przez jednostkę środków pieniężnych i ich ekwiwalentów1. Autorka niniejszego komentarza podpowiada jak „czytać" i prawidłowo interpretować informacje zawarte w sprawozdaniu finansowym.
Wbrew pozorom, to nie urzędy skarbowe, w których sprawozdania finansowe składane są wraz z zeznaniem podatkowym, stanowią ich głównych czytelników. W praktyce są to także, a właściwie przede wszystkim:
1. Inwestorzy – potrzebujący informacji, pomagających podjąć decyzję w zakresie nabywania, utrzymywania lub sprzedaży danych inwestycji, oceny szans na wypłatę dywidendy i szacunek wielkości podejmowanego ryzyka.
2. Kredytodawcy – uzyskujący informacje niezbędne dla oceny płynności i wypłacalności wnioskodawcy w chwili występowania o kredyt i w latach następnych.
3. Wierzyciele (głównie obecni i potencjalni dostawcy i pożyczkodawcy) – szukający potwierdzenia, że należne im kwoty zostaną uregulowane.
4. Urzędy statystyczne i inne agendy rządowe – zdobywające informacje, na podstawie których oceniają kondycję przedsiębiorstw, tworzą rozwiązania w skali makro.
5. Pracownicy i osoby poszukujące pracy – szukający potwierdzenia stabilności przedsiębiorstwa jako pracodawcy i możliwości powstawania nowych miejsc pracy.
6. Władze i właściciele jednostki – oceniający skuteczność podjętych decyzji, wysokość koniecznych inwestycji, uzyskany dochód.
Aby sprawozdanie finansowe mogło pełnić swoją funkcję informacyjną, jednostka musi stosować określone przez ustawę z dnia 29 września 2004 r. o rachunkowości (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223) – dalej u.o.r. - zasady rachunkowości, rzetelnie i jasno przedstawiając sytuację majątkową i finansową oraz wynik finansowy. Te podstawowe zasady, według których należy sporządzać sprawozdania finansowe, to:
– zrozumiałość (przejrzystość) – sposób prezentacji powinien umożliwiać łatwość ich rozumienia przez użytkowników, gwarantować czytelność informacji,
– istotność – decyduje o niej zarówno kwota, jak i charakter informacji; dane są istotne, gdy ich pominięcie lub zniekształcenie może wpłynąć na decyzje gospodarcze, podejmowane przez użytkowników sprawozdania finansowego,
– wiarygodność – wpływa na nią brak istotnych błędów, rzetelne i wierne odzwierciedlenie wszelkich zdarzeń, przewaga treści ekonomicznej nad formą, bezstronność, kompletność i stosowanie zasady ostrożnej wyceny,
– sprawdzalność – wszystkie informacje muszą być powiązane w sposób umożliwiający ich sprawdzenie z dokumentami źródłowymi,
– ciągłość i porównywalność – w kolejnych latach powinny być stosowane te same metody wyceny i prezentacji; w przypadku zmian konieczne jest sporządzenie informacji umożliwiającej porównanie poszczególnych okresów.
Ponadto wszystkie jednostki sporządzające sprawozdania obowiązuje zasada memoriału: skutki transakcji i innych zdarzeń ujmuje się z chwilą ich wystąpienia, a nie w momencie wpływu lub wypływu środków pieniężnych.
Choć ustawa o rachunkowości nie wprowadza jednolitego, obowiązującego wzoru sprawozdania finansowego, to jednak zawiera zakres informacji, które należy w nim wykazać. Dzięki temu możliwe jest nie tylko przeanalizowanie sytuacji danej jednostki, ale także dokonanie porównania różnych podmiotów.
Zgodnie z art. 45 ust. 1 i 2 u.o.r. sprawozdanie finansowe sporządza się na dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych oraz na inny dzień bilansowy, stosując odpowiednio zasady wyceny aktywów i pasywów oraz ustalania wyniku finansowego, określone w rozdziale 4 u.o.r.
Sprawozdanie finansowe składa się z:
1) bilansu,
2) rachunku zysków i strat,
3) informacji dodatkowej, obejmującej wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objaśnienia,
oraz, w przypadku jednostek, których sprawozdanie podlega corocznemu badaniu, z zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz z rachunku przepływów pieniężnych.
Poszczególne części sprawozdania finansowego są ze sobą wzajemnie powiązane, przedstawiają bowiem – choć w różnym aspekcie – to samo przedsiębiorstwo, obejmują skutki tych samych zdarzeń gospodarczych.
Bilans jest dokumentem zawierającym zestawienie wartości poszczególnych grup majątku firmy oraz źródeł jego finansowania. Jest to rodzaj fotografii firmy na dany dzień: nie obrazuje zmian zachodzących systematycznie w ciągu roku, pozwala jedynie na porównanie stanów na początek i koniec badanego okresu. Bilans wykazuje także osiągnięty przez przedsiębiorstwo w danym okresie wynik finansowy (zysk lub stratę), jest to jednak informacja syntetyczna. Szczegółowe elementy – przychody i rodzaje kosztów - składające się na wynik zawiera rachunek zysków i strat. Rachunek przepływów pieniężnych ukazuje natomiast, jakimi kapitałami dysponowała jednostka w ciągu roku finansowego i na jakie cele zostały one zużyte. Zdarza się bowiem, że jednostka stopniowo ogranicza swoją podstawową działalność, a jednocześnie uzyskuje bardzo zadowalające wyniki finansowe (lub wręcz przeciwnie – zwiększa się sprzedaż a maleją zyski). Dla czytelników sprawozdań nie bez znaczenia pozostaje źródło zysków. Rezygnacja z inwestycji w majątek trwały, zasoby ludzkie, towary itp. może sugerować na przykład plany zmiany rodzaju działalności lub stopniowe wycofywanie się z rynku; może także oznaczać brak pomysłu kierownictwa jednostki na nowe ścieżki rozwoju. Rachunek przepływów pieniężnych pokazuje przede wszystkim, z jakiego źródła pochodzą środki finansowe jednostki lub jaki segment działalności środki te pochłania: działalność operacyjna, inwestycyjna czy finansowa.
Sprawozdanie finansowe, sporządzone zgodnie ze wszystkimi wymienionymi wyżej zasadami, stanowi podstawowe i głębokie źródło wiedzy o przedsiębiorstwie. Pozwala dokonać oceny kondycji finansowej jednostki, rozmiaru prowadzonej przez nią działalności, perspektyw rozwoju (lub nadchodzących kłopotów) w kolejnych okresach. Analizie podlegać mogą, zależnie od potrzeb czytającego sprawozdanie, różne jego elementy; zazwyczaj jednak, dla uzyskania w miarę pełnego obrazu, bierze się pod uwagę zbiór kilkunastu podstawowych parametrów.
Wysokość obrotów (przychodów).
Wysokość obrotów, zawarta w rachunku zysków i strat, pozwala wstępnie ocenić skalę działalności przedsiębiorstwa. Jest to istotne na przykład z punktu widzenia klientów i dostawców, którzy mogą ustalić, jakie znaczenie planowana transakcja ma dla danej jednostki, porównując jej wartość do wielkości rocznych obrotów. Klient, z którym umowa generuje kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt procent całego obrotu, wiedząc o tym fakcie może wynegocjować znacznie bardziej korzystne warunki – oczywiste jest bowiem, że jednostka zrobi maksymalnie dużo, aby taką współpracę kontynuować.
Wartość sumy bilansowej.
Wartość sumy bilansowej (aktywów lub pasywów – wielkości zawsze równych sobie) to nic innego, jak wartość zaangażowanego majątku i źródeł finansowania. Wraz z wysokością obrotów służy pozycjonowaniu przedsiębiorstwa na tle innych jednostek.
Rentowność.
Niejednokrotnie zdarza się, że – mimo uzyskania stosunkowo wysokiej wartości obrotów – jednostka nie wypracowuje zysków lub wypracowuje je na bardzo niskim poziomie. Rentowność sprzedaży jest jednym z najczęściej wyliczanych i sprawdzanych wskaźników, praktycznie bowiem każdy z czytelników sprawozdania finansowego usiłuje odpowiedzieć sobie na pytanie: jaka jest opłacalność działalności prowadzonej przez przedsiębiorstwo?
Wskaźnik rentowności ustalać można dla różnych poziomów (kategorii) zysku:
Wskaźnik ten powinien być dość wysoki, w granicach 15-30%, bowiem wyliczony na tym poziomie zysk musi jeszcze wystarczyć na pokrycie kosztów sprzedaży, kosztów ogólnego zarządu i kosztów finansowych.
Ten wskaźnik ujmuje już wszystkie koszty operacyjne – także koszty sprzedaży i ogólnego zarządu oraz saldo pozostałych kosztów i przychodów operacyjnych, nie bierze natomiast pod uwagę wyników operacji finansowych. Część przedsiębiorstw, dysponując wolnymi środkami pieniężnymi, nie inwestuje ich w swoją podstawową działalność gospodarczą, lecz dokonuje – często bardzo zyskownych – inwestycji finansowych (obrót papierami wartościowymi, lokaty bankowe, zakup obligacji, walut itp.).
Wskaźnik ten nie ujmuje jedynie strat i zysków nadzwyczajnych – te bowiem, jak wynika z nazwy, stanowią zdarzenia sporadyczne i nie powinny wpływać na ocenę przedsiębiorstwa na równi z wynikami z bieżącej działalności.
Jest to najbardziej popularny wskaźnik rentowności obrotu, mierzący rentowność sprzedaży przedsiębiorstwa z uwzględnieniem wszystkich kosztów i przychodów jednostki – poza obciążeniem wyniku w postaci podatku dochodowego. Jako typową dla polskich przedsiębiorstw wartość wskaźnika wymienia się 10%2. Większe znaczenie informacyjne składnik ten zyskuje poprzez porównanie do analogicznych wskaźników innych przedsiębiorstw z danej branży.
To ostatni z serii wskaźników rentowności, wyliczanych na podstawie danych zawartych w rachunku zysków i strat, który pokazuje, jaka część przychodów uzyskiwanych ze sprzedaży towarów i usług pozostaje w przedsiębiorstwie po naliczeniu podatku dochodowego.
Ponadto wylicza się całą serię wskaźników rentowności, korzystając z danych zawartych zarówno w rachunku zysków i strat, jak w bilansie. Do najważniejszych z nich należą wskaźniki rentowności kapitału i rentowności aktywów.
Dla właścicieli przedsiębiorstwa szczególnie interesująca jest efektywność kapitału użytego do finansowania działalności – pozwala bowiem ocenić, czy środki finansowe ulokowane zostały w optymalny sposób, czy też należy je wycofać i przeznaczyć na bardziej rentowne przedsięwzięcie.
Otrzymany wynik można porównać z rentownością uzyskiwaną z innych inwestycji (np.: z lokat bankowych).
Wartość tego wskaźnika jest różna w poszczególnych branżach, bowiem różna jest ich kapitałochłonność. W przedsiębiorstwach produkcyjnych wskaźnik ten jest zazwyczaj niski; najwyższy powinien być w przedsiębiorstwach handlowych, które nie wymagają dużych nakładów na zakup majątku.
Wiele istotnych informacji wynika z analizy poszczególnych pozycji bilansu.
Jedną z podstawowych wielkości, ważnych zarówno dla jednostki, jak jej władz, właścicieli i wierzycieli, jest płynność finansowa, czyli zdolność do spłacania swoich zobowiązań. Nienajlepsze wskaźniki płynności są czynnikiem ostrzegawczym; stanowią sygnał zbliżających się problemów, a nawet – upadłości przedsiębiorstwa.
Majątek obrotowy powinien mieć znacznie większą wartość niż zobowiązania krótkoterminowe – stosunek ten powinien wynosić co najmniej 1,6 -1,8. Wynika to z faktu, iż zobowiązania krótkoterminowe wymagają dokonania zapłaty w dość krótkim okresie, natomiast tylko część majątku obrotowego (środki pieniężne i część należności) ma charakter płynny; inne – jak zapasy – nie zawsze łatwo jest zamienić na gotówkę.
Ten wskaźnik bierze pod uwagę majątek obrotowy o dużej płynności – gotówkę lub składniki łatwe do spieniężenia. Nazywany jest także wskaźnikiem płynności II stopnia. Ponieważ do jego wyliczenia bierze się wyłącznie płynne aktywa, jego wysokość może być znacznie niższa niż w przypadku wskaźnika bieżącej płynności – wystarczy, gdy wynosi około 1.
Ten wskaźnik – zwany także wskaźnikiem płynności I stopnia – uwzględnia wyłącznie środki pieniężne i ich ekwiwalenty (papiery mogą być zbyte w każdej chwili). Tak wyliczony stosunek może zmieniać się bardzo często, nawet co kilka dni, aby dać wiarygodny wynik musi być więc obserwowany w dłuższym okresie. Ponieważ bardzo niski wskaźnik oznacza utratę płynności, istotna jest kontrola, czy jest to zjawisko krótkotrwałe (kilku, kilkunastodniowe), czy też wskazuje na trwałą tendencję. Takich danych nie można uzyskać z rocznych sprawozdań finansowych, z tego punktu widzenia wartość informacyjna wskaźnika nie jest więc wysoka. Bardziej wiarygodne dane można uzyskać w przypadku przedsiębiorstw, sporządzających sprawozdania finansowe częściej, na przykład co kwartał.
Obok powyższych wskaźników płynności warto sprawdzić jeszcze dwa: okres spływu należności i okres spłaty zobowiązań. Są to wskaźniki, które „przeciętny stan" należności lub zobowiązań wyliczają ze stanów na początek i na koniec badanego
okresu.
Wskaźnik ten, określany też jako cykl inkasa należności, określa średni czas oczekiwania przedsiębiorstwa na gotówkę w zamian za dokonaną sprzedaż. Ten czas to okres kredytowania odbiorców. Jeśli jest długi, przedsiębiorstwu może grozić utrata płynności, szczególnie wówczas, gdy jest znacznie dłuższy niż okres, w jakim przedsiębiorstwo spłaca swoje zobowiązania.
Wskaźnik ten obrazuje efektywną długość okresu kredytowania przedsiębiorstwa przez dostawców. Zbyt wysoki lub znacznie większy niż cykl inkasa należności, może wskazywać na problemy przedsiębiorstwa z płynnością finansową; zbyt krótki świadczyć może o nieekonomicznym zarządzaniu jednostką.
Równie istotne dla oceny kondycji przedsiębiorstwa są wskaźniki, wyznaczające poziom zadłużenia. Pozwalają oszacować ryzyko utraty swoich wierzytelności lub zaangażowania środków pieniężnych w postaci kredytów i pożyczek.
Wskaźnik ten przedstawia proporcję źródeł finansowania kapitałem stałym: własnym lub obcym. Ponieważ koszt kapitału obcego (oprocentowanie, prowizje itp.) jest stały w danym okresie i nie zależy od wyników zadłużonego przedsiębiorstwa, odpowiednia relacja własnego i obcego kapitału ma znaczenie dla poziomu rentowności. Do pewnego momentu wykorzystanie kapitałów obcych zwiększa rentowność (dopóki wypracowane dzięki tym środkom zyski, łącznie ze zmniejszeniem obciążeń podatkowych wynikających z korzystania z kapitału obcego, są większe niż koszt tego kapitału); później powoduje jej spadek. Jest to tak zwany mechanizm dźwigni finansowej.
Bardzo niski lub zerowy wskaźnik struktury kapitału, wynikający z zerowego zadłużenia długoterminowego, wskazuje na niechęć podmiotu do zadłużania się; może to wynikać ze zbyt wysokiego kosztu kredytów.
Oceniając kondycję przedsiębiorstwa, bada się również relację całości zobowiązań do sumy aktywów:
Zbyt duża część majątku finansowana kapitałem obcym (w praktyce – ponad połowa) może spowodować utratę zdolności kredytowej przedsiębiorstwa. Sprawdza się więc ponadto zdolność przedsiębiorstwa do spłaty kosztów zadłużenia:
Bezpieczny wskaźnik powinien wynosić co najmniej 2-3; przedsiębiorstwo nie powinno mieć wówczas problemów z obsługą kosztów zaciągniętych kredytów i pożyczek.
Istnieje też grupa wskaźników, dla obliczenia których niezbędne jest skorzystanie z danych zawartych zazwyczaj w informacji dodatkowej do sprawozdania. Należą do nich na przykład wskaźniki efektywności:
- obrót (przychód) w przeliczeniu na jednego pracownika,
- zysk netto (brutto, wynik na działalności operacyjnej itp.) na jednego pracownika itd. Szczególnie interesujące będzie porównanie tych wskaźników w kolejnych okresach, przy jednoczesnej ocenie zmian w średnim wynagrodzeniu pracowników. Jeżeli stosowne dane są dostępne, warto też pokusić się o sprawdzenie, w jakich grupach pracowników wystąpiły największe zmiany w zatrudnieniu; jeśli na przykład w przedsiębiorstwie produkcyjnym spada zatrudnienie pracowników stricte produkcyjnych, rośnie zaś pracowników administracyjnych, przed wyciągnięciem wniosków trzeba spojrzeć na strukturę inwestycji. Taka sytuacja może bowiem oznaczać zarówno przerost zatrudnienia w administracji, jak unowocześnianie i automatyzację linii technologicznych (w tym przypadku w roku bieżącym lub poprzednim wystąpiłyby inwestycje).
Oczywiście istnieje bardzo dużo różnorodnych wskaźników, służących ocenie przedsiębiorstwa, wykorzystywanych przez analityków i inne osoby profesjonalnie parające się tematem. Jednak już wyliczenie tych kilkunastu przedstawionych wskaźników z pewnością pozwoli czytelnikowi sprawozdania wyrobić sobie opinię na temat analizowanego przedsiębiorstwa.
Analiza wskaźnikowa, oparta o sprawozdania finansowe, jest tylko jednym ze sposobów zbierania danych o przedsiębiorstwie. Nie mniej ważne informacje (a może nawet ważniejsze), choć często znacznie trudniejsze do odczytania i zinterpretowania, uzyskać można z ogólnej oceny poszczególnych pozycji sprawozdań finansowych.
Ponadto, szukając metod oceny przedsiębiorstwa, warto skorzystać także z danych zawartych w często (lecz bardzo niesłusznie) pomijanej części sprawozdania: w informacji dodatkowej.
Połączenie informacji z kilku źródeł może zarówno przybliżyć obraz jednostki, jak też – ewentualnie – podsunąć podejrzenia stosowania przez jednostkę tak zwanej „kreatywnej księgowości".
Określenie to nabrało pejoratywnego znaczenia od czasu ujawnienia nieprawidłowości w sposobie prowadzenia ksiąg rachunkowych znanych, wielkich korporacji (niesławnym przykładem jest Enron). Jednostki stosują rozmaite sposoby manipulowania danymi wykazywanymi w sprawozdaniach finansowych, dzięki czemu osiągają zamierzony efekt: poprawę wyników finansowych, przesunięcie wypracowanych zysków lub strat na inne okresy, wzrost sumy bilansowej, poprawę wskaźników płynności. Uważna analiza sprawozdania finansowego (wszystkich jego elementów) pozwala niektóre z tych zabiegów ujawnić. Warto zwrócić uwagę np.: na następujące informacje:
1. Czy wzrost majątku trwałego wynika z dokonanych zakupów, czy z modernizacji „starych" składników majątku? Czy pozycja „środki trwałe w budowie" ma dużą wartość i czy jest to typowe dla danej branży? Zdarza się, że dążąc do poprawy wyników finansowych jednostka część kosztów bieżących ukrywa, klasyfikując je właśnie do pozycji „środki trwałe w budowie", dzięki czemu nie tylko zwiększa się jej zysk lub zmniejsza strata (oczywiście w sztuczny, „papierowy" sposób), ale także wzrasta wartość majątku trwałego i sumy bilansowej.
2. Co składa się na rezerwy i jak zmienia się ich wartość? Tego typu pozycja wynika zawsze z przyjętych przez jednostkę założeń i oparta jest o szacunek. Utworzenie nadmiernej rezerwy w jednym okresie i jej rozwiązanie w kolejnym pozwala na przesunięcie w czasie zysku i dzięki temu uniknięcie wykazania straty w następnym roku (gdy plan przewiduje na przykład znaczny wzrost kosztów lub spadek przychodów).
3. Jaka jest (i jak zmieniała się w czasie) wartość odpisów aktualizujących wartość należności? Poza omówionym już w poprzednim punkcie efektem „przesuwania" wyników, manipulacja wysokością odpisów aktualizujących pozwala na poprawę wskaźników płynności.
4. Co składa się na czynne i bierne rozliczenia międzyokresowe? Czy nie została zakłócona zasada memoriału? Podobnie jak w poprzednich przykładach, sztuczne zmniejszenie lub zwiększenie wyniku znajdzie swoje odzwierciedlenie w kolejnych okresach (lub w okresach minionych).
Oczywiście w przypadku jednostek, których sprawozdania finansowe podlegają badaniu przez biegłego rewidenta, warto przeczytać także raport i opinię audytora. Nawet, jeśli sprawozdanie zostało przyjęte bez zastrzeżeń, interesujące mogą być uwagi dotyczące sposobu prowadzenia ksiąg rachunkowych, stosowanych metod wyceny itd.
Na zakończenie warto podkreślić, że informacje są przydatne wyłącznie wówczas, gdy są aktualne. Stąd też wiele jednostek sporządza swoje sprawozdania częściej niż na koniec roku finansowego, co tym, dla których takie kwartalne lub miesięczne informacje są dostępne, znacznie ułatwia dokonywanie analiz.
Podsumowując: sprawozdanie finansowe ze względu na obowiązek jego publikacji przez większe jednostki jest jednym z najłatwiej dostępnych źródeł informacji. Bez względu jednak na fakt, czy dana jednostka publikuje sprawozdania czy też nie, zawierając umowy o większej wartości warto poprosić przyszłego kontrahenta o przedstawienie najbardziej aktualnego sprawozdania, a najlepiej – przejrzeć dane z ostatnich kilku lat.
Ponadto, do danych zawartych w sprawozdaniach finansowych, należy podchodzić z odrobiną nieufności; nie wszyscy w równym stopniu przestrzegają zasady wiernego i rzetelnego odzwierciedlania sytuacji finansowej jednostki, a sprawozdanie finansowe może być źródłem manipulacji, zmierzających do wywołania konkretnego efektu. Wiele narzędzi takiej manipulacji jest w zupełności zgodnych z prawem (na przykład oceniana przez samą jednostkę szybkość amortyzacji majątku trwałego lub szacunek ogólnej rezerwy na nieściągalne należności), inne powstają w wyniku nieświadomego lub świadomego nieprzestrzegania stosownych zasad i przepisów (zła klasyfikacja poszczególnych składników lub transakcji, pomijanie wpływających na obraz jednostki, lecz znanych tylko jej zdarzeń itp.). Warto więc uważnie czytać wszystkie zawarte w sprawozdaniu informacje, także te pozornie nieistotne, i porównywać dane w poszczególnych częściach sprawozdania; takie „detektywistyczne" metody wprawnemu czytelnikowi mogą dostarczyć wiele informacji niewidocznych na pierwszy rzut oka.
72868
jjulia