Jerzy Miziołek
KULTURA ARTYSTYCZNA OD STAROŻYTNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI
Zamiast Wstępu: Sztuka starożytnego Bliskiego Wschodu i sztuka nowoczesna
W szkicowniku głównego przedstawiciela Fowizmu Henri Matisse’a, (1869-1954) z 1913 roku znajduje się rysunek ukazujący siedzącą kobietę i stojącego na przeciw niej mężczyznę, podczas gdy w sferze nieba jaśnieją słońce, księżyc i ośmioramienna gwiazda – symbol bogini Isztar (il. 1). Rysunek jest przerysem kompozycji, która zdobi babilońskie kudurru – rzeźbiony słup graniczny z bazaltu – przechowywany w Luwrze; jest to jeden z przykładów „życia” sztuki starożytnego Orientu w kulturze artystycznej Europy na progu XX wieku. Podobną kompozycję jak na rysunku, odnaleźć można w jednym z najsłynniejszych dzieł Matisse’a „Rozmowie” (il. 28; Ermitaż, Sankt Petersburg). Obraz ten, jak napisał Roger Fry, „stał się łagodny, monumentalny i wyważony, jak starożytna rzeźba asyryjska”. Sztuka starożytnego Orientu – babilońska, syryjska i asyryjska, a zwłaszcza egipska, weszły od czasów wyprawy Napoleona do Egiptu pod koniec XVIII wieku na stałe do nowoczesnej i współczesnej komunikacji wizualnej. Bodaj najbardziej znanym symbolem, który narodził się w Egipcie jest obelisk [słowo to znaczy po grecku rożen (sic!)]. Swoje drugie życie, wpisane w kontekst cywilizacji rzymskiej zaczęły obeliski w Rzymie czasów Oktawiana Augusta i jego następców (il. 10). Symbol boga Ra (Re) stał się symbolem Apollina; od XVI wieku symbolizuje Chrystusa – Światłość świata. Obecnie motywy egipskie i nieco rzadziej asyryjskie można widzieć nie tylko na fasadach kościołów i pałaców, na Powązkach i w…domach handlowych. Globalizacja, internet i technologie cyfrowe spowodowały, że świat współczesnej komunikacji wizualnej karmi się motywami i tematami z kultury artystycznej całego świata. W tej szkicowej, w części encyklopedycznej prezentacji kultury artystycznej świata mowa jest jednak przede wszystkim o sztuce europejskiej i o oddziaływaniu sztuki śródziemnomorskiej – grecko-rzymskiej. Warto jednak pamiętać, że od czasów odkrycia Troi i Myken (opiewanych w arcydziełach Homera) przez Schliemanna i Knossos przez Evansa wiemy doskonale, że nawet to co niegdyś uważano za legendę czy mit nabrało realnego kształtu. Wystarczy rzut oka na plan pałacu w Knossos, by sobie uświadomić, że labirynt nie jest wymysłem poetów i litografów, choć zapewne Minotaur, wracający bez końca w rozmaitych tekstach i obrazach, m.in. na okładce jednego z pism surrealistów, jest raczej tworem fantazji i niekiedy nieco posępnej wizji. Grecy czasów Peryklesa nie stronili od ukazywania morskich potworów Scylli, Charybdy i Syren, ale stworzyli jednocześnie kanon piękna, do którego powracano przez wieki w najrozmaitszych konfiguracjach. Jeden z takich nawrotów obserwujemy obecnie w twórczości polskiego artysty Igora (Jerzego) Mitoraja, urodzonego w 1942 roku. Ten uczeń Tadeusza Kantora, tworzący obecnie głównie w Pietrasanta (miejscu, w którym sam Michał Anioł wybierał marmur na swoje arcydzieła) zyskał międzynarodową sławę tworząc m.in. „Ikarię” (il. 141), „Herosów światła”, „Tors zimowy” i „Ikara” wzorowane na greckich kurosach i Nike.
Sztuka grecka: twórczość artystyczna Greków rozwijała się między XII a I w. przed Chr. na terenie dzisiejszej Grecji, w zachodniej części Azji Mniejszej, w południowej Italii i na Sycylii (tzw. Wielka Grecja) oraz w północnej Afryce (Cyrenajka) i w basenie Morza Czarnego. Jej dzieje można podzielić na trzy podstawowe okresy: 1/ archaiczny do 480 roku, 2/ klasyczny 480-323, 3/ hellenistyczny - 323-30. Pierwszy z tych okresów dzieli się z kolei na 3 podokresy: geometryczny -1050-700, orientalizujący - 700-620, późnoarchaiczny - 620-480. Szczytowe osiągnięcie dekoracji geometrycznej stanowią ogromne wazy, zwane dipylońskimi wytwarzane w attyckich warsztatach. W wyniku wielkiej kolonizacji rozwijającej się od poł. VIII w. Grecy weszli w kontakt z kulturami starożytnego Wschodu. Wpływ egipskich posągów jest widoczny w przedstawieniach tzw. kurosów (il. 25), z których najbardziej interesujące powstały w VI w. (np. tzw. Apollo z Tenei), już w okresie późnoarchaicznym. Ten typ przedstawień nagich młodzieńców, ukazanych frontalnie i z rękoma ułożonymi wzdłuż ciała, inspirował niekiedy artystów na początku XX w. (występują m.in. w obrazach Picassa, np. „Na plaży”, il. 24). Rzeźba późnarchaiczna, sumarycznie traktująca muskulaturę i fryzurę oddziałała też na rzeźbę Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929) – twórcę słynnego Heraklesa strzelającego z łuku i pomnika Mickiewicza w Paryżu (il. 139). Odpowiednikiem kurosów są kory (il. 25)– to rzeźby kobiet ubranych w długie suknie, z uczesaniem, które przypomina w układzie egipski klaft (charakterystyczne nakrycie głowy). W VII/VI w., zapewne także pod wpływem architektury egipskiej, wykształca się monumentalna architektura grecka. Powstały wtedy najstarsze świątynie greckie w stylach doryckim i jońskim. Znakomite przykłady świątyń w porządku doryckim z okresu późnoarchaicznego i wczesnoklasycznego znajdują się w Paestum (południowa Italia). W XVIII w. stały się one źródłem zachwytów i inspiracji dla wielu architektów; najbardziej znane są one poprzez ryciny Giovanniego Battisty Piranesiego. Każdy z tych porządków architektonicznych charakteryzuje się odrębnym systemem proporcji i własnym repertuarem motywów zdobniczych. Kolumna dorycka nie ma bazy, a jej żłobkowany trzon ma 18-20 kanelur. Porządek joński (il. 22), znacznie smuklejszy od doryckiego, wykształcił się zapewne w Azji Mniejszej. Kolumny tego stylu ustawiane są na bogato profilowanej bazie, a ich trzon jest żłobkowany 24 kanelurami. Zamiast głowicy (kapitelu) składającego się z echinusa i abakusa, jak w porządku doryckim, w porządku jońskim mamy tylko echinus składający się z dwóch połączonych wolut. W okresie późnoarchaicznym do niezwykłego rozwoju dochodzi malarstwo wazowe wykonywane w technice czarnofigurowej, która z czasem zostanie wyparta przez technikę czerwonofigurową. Znane są nawet nazwiska wielu ateńskich malarzy waz: Ekzekias, Eufronios, Eutymides.
Od końca VI wieku po czasy Peryklesa w sztuce greckiej zachodzi proces, który niekiedy bywa określany jako „cud grecki” lub „grecka rewolucja”. Oto sztywne dotąd, zamarłe w bezruchu postacie kurosów i kor wysuwają najpierw do przodu jedną nogę, następnie zginają ramiona, ich ruchy i ciała nabierają miękkości. Wreszcie w czasach wojen perskich łamie się symetria wyprostowanych postaci, ciała ukazywane są w skręcie dając wrażenie, że marmur ożywa. Zatem wyobrażeni ludzi, które w sztuce starożytnego Wschodu ukazywane były przez 2 tysiąclecia mniej lub bardziej schematycznie i w bezruchu, ożyły. Narodziła się sztuka, którą za Platonem można nazwać mimetyczną, oddającą całą urodę człowieka, jego muskulaturę, miękkość włosów i szat. Pod koniec V w. pod dłutem Fidiasza i jemu współczesnych wytworzy się styl tzw. mokrych szat. Od tego czasu, po przełom II i III w. po Chr., a niekiedy także w IV wieku taka koncepcja ukazywania człowieka, wzbogacana systematycznie o nowe elementy, będzie dominowała w sztuce. Do jej ideałów – po długim okresie średniowiecza – powrócą artyści włoskiego Renesansu. Dzieła starożytne, a zwłaszcza greckie wyznaczyły kryteria piękna ciała ludzkiego, które wpłynęły na stosunek Europejczyków do samych siebie i przedstawicieli ludów innych kontynentów.
W V w. Ateny stają się głównym centrum sztuki greckiej. Powstają wtedy wybitne dzieła rzeźbiarskie i malarskie, z których te ostatnie znane są tylko z opisów. W połowie V wieku działał Myron, twórca słynnego „Dyskobola”, którego twórczo adaptował w swoich dziełach m.in. S. Dali (il. 23). Właściwa sztuka klasyczna obejmuje lata 445-404. Zostają wtedy wzniesione Hefajstejon na Agorze ateńskiej, a na Akropolis Propyleje – dzieło Mnesiklesa, Partenon – dzieło Iktinosa, który zostaje uznany za najznakomitsze dzieło architektury greckiej, oraz Erechtejon (il. 22, por. il. 21). Głównym rzeźbiarzem tego czasu jest Fidiasz, twórca m.in. Ateny Partenos, Zeusa Olimpijskiego i dekoracji rzeźbiarskiej Partenonu. Za dzieła tego artysty uważane są słynne brązy z Riace (koło Reggio di Calabria, w południowej Italii) ukazujące w doskonały sposób dwóch atletów. Rzeźby te wydobyto dekadę temu z dna morza z wraku okrętu, który płynął z Grecji do Rzymu i zatonął w czasie burzy. Równocześnie na Peloponezie tworzy Poliklet, autor takich rzeźb jak Doryforos i Diadumenos. Najsłynniejszym malarzem tego czasu jest Zeuksis, autor m.in. „Rodziny Centaurów”. [Obraz ten, jak całe greckie malarstwo sztalugowe nie zachował się do naszych czasów, ale znany jest z opisu, dzięki któremu dokonano kilku jego rekonstrukcji. Jedna z nich, w dwóch wersjach, znajduje się w pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie, a druga w pałacu Prezydenckim na Krakowskim Przedmieściu, il. 14]. W okresie późnoklasycznym (IV w.) tworzą m.in. tacy rzeźbiarze jak Praksyteles (twórca Afrodyty Knidyjskiej i Apollina Sauroktonosa), Lizyp (twórca nowego, uwysmuklonego kanonu, którego najlepszym przykładem jest Apoksyomenos). Innym arcydziełem tego rzeźbiarza jest portret Aleksandra Wielkiego Herakles Farnese, w którym dostrzec można wnikliwość wizerunku i pełnię doznań psychicznych. Wykonana w XVIII w. kopia tego dzieła, jak również kopia Apollina Belwederskiego – dzieło Leocharesa, znajdują się w Sali Balowej Łazieniek Królewskich w Warszawie. W IV w. wykształci się trzeci z greckich stylów architektonicznych – styl koryncki. Echinus głowicy korynckiej ma formę kosza, w którego wychylają się dwa rzędy stylizowanych liści akantu. O jego narodzinach opowiada pewna legenda, która głosi, że porzucony przypadkowo kosz oplotły liście akantu wprawiając w zachwyt przechodzącego obok architekta (il. 20); ten wykonał szybko rysunek przeniesiony niebawem w świat form architektonicznych. W czasach rzymskich głowicę koryncką uzupełniono 4 wolutami i w ten sposób stworzono porządek kompozytowy.
W okresie hellenistycznym (323-30) sztuka grecka, przeszczepiona w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego m.in. na tereny Egiptu, Syrii i Mezopotamii nabrała cech uniwersalnych, asymilując także elementy zewnętrzne. Założono wówczas wiele miast, m.in. Aleksandrię i Antiochię. Epoka ta do wcześniejszych tzw. siedmiu cudów architektury (takich jak grobowiec Mauzolosa w Halikarnasie, Piramidy w Giza, il. 26) dorzuciła koleje w postaci słynnej latarni w Aleksandrii (Faros, il. 19). Pełny triumf w architekturze sakralnej odnosi teraz porządek joński: powstaje wtedy m.in. świątynia Artemidy w Magnezji; częstsze zastosowanie znajduje też styl koryncki, w którym zbudowano m.in. Olimpiejon w Atenach. Rzeźba hellenistyczna interesowała się wszechstronnie osobowością człowieka ukazując rozmaite fazy jego życia i stosując bardzo szeroki repertuar tematów. To właśnie dzieła tej epoki lub ich kopie będą podziwiane w epoce Renesansu i będą kształtowały styl i formy takich mistrzów jak Rafael Santi i Michał Anioł. W tej epoce zostały wykonane: słynna Nike z Samotraki (obecnie w Luwrze), Wenus z Milo (do obydwu tych dzieł nawiązywał w swojej twórczości S. Dali, il. 15 i 17) Śpiąca Ariadna, Umierający Gal (kopie tych dwóch ostatnich dzieł znajdują się w amfiteatrze w Łazienkach), Laokoon, tzw. Torso belwederskie. Słynny Kolos Rodyjski (il. 18), odlany w brązie, o wysokości 37 m., został uznany za jeden z siedmiu cudów świata . Do słynnych dzieł epoki hellenistycznej należy też Przykucnięta Afrodyta Doidalsesa – jej XVIII w. kopia znajduje się w jednej z sal w Łazienkach. Najsłynniejszym malarzem tej epoki był Apelles, m.in. twórca Kalumni (Oszczerstwo). Dzieło to nie zachowało się, ale zostało dokładnie opisane przez greckiego pisarza Lukiana, tworzącego w II w. po Chr. Było ono wielokrotnie rekonstruowane przez malarzy czasów nowożytnych, m.in. przez Botticellego i Antona Moellera (Dwór Artusa w Gdański, około 1600). W epoce hellenistycznej rozwinęła się też inna technika zdobienia ścian i posadzek w postaci mozaiki, którega polega na układaniu wzorów i scen figuralnych z małych cząstek marmuru i innych kamieni, nazywanych tesserami. Jedną z najsłynniejszych jest ogromna mozaika ukazująca Bitwę Aleksandra Wielkiego z Dariuszem.
Rzymianie, którzy opanowali cały basem Morza Śródziemnego oraz Galię (dzisiejsza Francja i Belgia) a nawet Wielką Brytanię dokonali ogromnej dyfuzji kultury grecko-rzymskiej. Na tej bazie wyrośnie w części kultura i sztuka średniowiecza, a w czasach Renesansu kultura grecko-rzymska stanie się głównym punktem odniesienia, najpierw w Italii, a następnie w całej niemal Europie. Do ideałów antyku grecko-rzymskiego nawiązywać będzie w sposób szczególny epoka Oświecenia.
Wczesnochrześcijańska i bizantyńska sztuka: Wczesnochrześcijańska (starochrześcijańska sztuka) to twórczość artyst. pierwszych społeczeństw chrześc., rozwijająca się w dziedzinach architektury, sztuk plast. i rzemiosła artyst. między pocz. III w. a przeł. VI i VII w. na obszarze cesarstwa rzymskiego. Pojawiła się jednocześnie w kilku ośrodkach, m.in. w Rzymie, Aleksandrii i Antiochii, ale do dziś nie rozstrzygnięto, jaką rolę odegrał w jej formowaniu Zachód, skupiający większość zabytków z tego okresu, a jaką Wschód – kolebka chrześcijaństwa. Sz.w. była odgałęzieniem sztuki późnoantycznej — hellenistycznej i rzym.; przejęła jej osiągnięcia w zakresie techniki, stylu i ikonografii, a adaptując istniejące motywy i tematy nadawała im nowe treści. We wczesnej fazie nawiązywała do ideałów sztuki klas., stopniowo tworząc, pod wpływem wzrastającego uduchowienia , nową estetykę (frontalizm, perspektywa odwrócona, szeroko otwarte oczy). W jej dziejach wydzielić można trzy okresy: pierwszy — do 313, kiedy na mocy ® edyktu mediolańskiego chrześcijanom przyznano wolność wyznania (tzw. edykt tolerancyjny), drugi — do podziału cesarstwa na wsch. i zach. (395), trzeci — do końca starożytności. Z pierwszego okresu zachowały się nieliczne domus ecclesiae zdobione malowidłami ściennymi (® Dura Europos) i wielkie kompleksy ® katakumb w Rzymie (m.in. św. Sebastiana, Domitylii, św. Kaliksta, św.św. Piotra i Marcelina), Neapolu i Syrakuzach. Składające się na nie pomieszczenia grobowe (loculi), a niekiedy i ściany łączących je korytarzy zdobiono licznymi malowidłami o charakterze symbol. (ryby, kotwice, monogramy, pawie) i narracyjnym (sceny ze Starego i Nowego Testamentu), ukazującymi cuda i boską opiekę nad wyznawcami, a także odnoszącymi się do życia wiecznego (Daniel wśród lwów, historie Zuzanny i Jonasza, hołd Trzech Magów), cud w Kanie Galilejskiej, wskrzeszenie Łazarza, ® Dobry Pasterz, ® orant) oraz motywami zapożyczonymi z mitologii grecko-rzym. (Orfeusz, Amor, Psyche, Helios). Takie same tematy pojawiały się w płaskorzeźbionych dekoracjach sarkofagów, z których najstarsze datowane są na poł. III w. W okresie tym istniały też cmentarze naziemne; jeden z nich odkryto na Watykanie. W mozaikach znajdującego się tam mauzoleum Juliuszów obok scen z Jonaszem, Dobrym Pasterzem i rybakiem widnieje Chrystus jako nowy Helios – Sol justitiae. Poza malowidłami ściennymi i reliefami wykonywano niekiedy także przedstawienia pełnoplast.; ich przykłady znaleziono w Azji Mniejszej (orant, figurki Jonasza i Dobrego Pasterza).
Od pocz. IV w., kiedy sztuka przybrała bardziej oficjalny charakter, w miejscach uświęconych śmiercią męczenników wznoszono martyria w formie trzy- lub pięcionawowych, orientowanych bazylik w kształcie litery T, lub z obejściem, często poprzedzonych atrium, wzorowanych na aulach cesarskich i bazylikach foralnych (Św. Piotra na Watykanie (il. 043), San Paolo fuori le mura, San Lorenzo fuori le mura, San Sebastiano w Rzymie, martyria w Salonie), niekiedy też w formie rotund (San Lorenzo w Mediolanie, Św. Gereona w Kolonii) i na planie krzyża (kościół Św. Babylasa w Antiochiii, San Nazaro w Mediolanie). Bazylikami były też zwykle kościoły biskupie (San Salvatore, ob. San Giovanni in Laterano w Rzymie). Istotne miejsce, ze względu na oryginalność i hist. znaczenie, przypadło w udziale kościołom wznoszonym w Palestynie, upamiętniającym wydarzenia z życia Chrystusa (bazyliki: Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu z rotundą Zmartwychwstania – Anastasis, w Jerozolimie). Na planie centr. budowano też mauzolea (Św.św. Heleny i Konstancji, ob. Santa Costanza w Rzymie; Konstansa I w Centecelles w Hiszpanii). W Afryce Pn. kościoły miewały niekiedy absydy na obu krótszych bokach (kościół Św. Reparata w Oreansville). W tym czasie nawy gł., apsydy, kopuły, łuki tęczowe, posadzki, a niekiedy także fasady kościołów ozdabiano malowidłami i mozaikami ukazującymi cykle narracyjne ze scenami ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu, ® teofanie (Santa Pudenziana w Rzymie, Hosios Dawid w Salonikach), sceny ® Traditio legis, Traditio clavium (Santa Costanza w Rzymie) i ® Maiestas Domini, przedstawiającymi Boga na obraz i podobieństwo majestatu cesarzy. Niezwykle interesujące i świetnie zachowane mozaiki zdobią tzw. mauzoleum Galii Placydii w Rawennie; jedna z nich przedstawia Chrystusa wśród owieczek, a więc jako pasterza (il. 044). Podobnymi tematami, niekiedy umieszczanymi w dwóchpasach dekoracji reliefowej, zdobiono sarkofagi, których ośrodki produkcji znajdowały się w Rzymie, Galii (Marsylia, Narbonne), Hiszpanii i Afryce Pn. Rozwinęło się też rzemiosło artyst. wytwarzające vasa sacra — kielichy i pyksis oraz relikwiarze (tzw. lipsanoteka z Brescii z kości słoniowej, metalowy relikwiarz z kościoła San Nazaro w Mediolanie).
Wielki rozkwit sz.w. nastąpił w wiekach V i VI, zwł. w czasach Justyniana. Zarysowane już wcześniej odrębności w budownictwie sakralnym poszczególnych regionów jeszcze się nasiliły. Na Bliskim Wschodzie przeważały budowle z kamienia, często sklepione; w Syrii występowały bazyliki o trójdzielnej części wsch. (w wyniku dodania ® pastoforiów –protesis i diakonikon -po bokach apsydy), niekiedy z dwiema wieżami w fasadzie zach. (Turmanin), w Mezopotamii kościoły o nawie szerszej niż dłuższej, natomiast w Azji Mniejszej świątynie na planie krzyża gr., lub łac. (kościół Św. Menasa w Abu Mina), często z kopułą na skrzyżowaniu naw (kościół Św. Jana w Efezie). Na planie centr. (koło, czteroliść, oktogon, krzyż gr.) budowano gł. martyria i kościoły od nich się wywodzące (Santo Stefano Rotondo i San Teodoro w Rzymie, Św. Filipa w Hierapolis, Kala’at Seman w Syrii), mauzolea (Galii Placydii i Teodoryka w Rawennie) oraz baptysteria (Ortodoksów i Arian w Rawennie). Do stałego wyposażenia wnętrz kośc. należały ambony, obiegające apsydę ławy dla duchowieństwa z tronem biskupim w środku, wznoszone nad ołtarzem gł. ® cyboria, ustawiane na skrzyżowaniu chóru z transeptem i marmurowe cancelli (przegrody oddzielające część kapłańską). Wnętrza kościołów i baptysteriów zdobione były mozaikami, występującymi w apsydach, kopułach (Hosios Georgios w Salonikach) i często, zwł. w Rzymie (Santa Maria Maggiore, Santi Cosma e Damiano), Rawennie (San Apollinare Nuovo, il. 046, San Apollinare in Classe, San Vitale, il. 045) i Salonikach (Św. Demetriusza) na ścianach naw głównych. Znakomite przykłady dekoracji mozaikowych z VI w. zachowały się w kościołach św. Katarzyny na Synaju oraz Panagia Angeloktistos i Panagia Kanakaryja na Cyprze. Wśród tematów ikonograficznych przeważały wyobrażenia Chrystusa w otoczeniu symboli ewangelistów (Maiestas Domini) lub między apostołami i świętymi. Zachowały się też dwa przedstawienia ® Przemienienia Pańskiego (kościół na Synaju i San Apollinare in Classe). W tym okresie pojawiły się ponadto obrazy tablicowe z podobiznami Chrystusa, Marii i świętych (Rzym, Synaj); rozwijało się też malarstwo książkowe ? (Genesis Wiedeńska, Ewangeliarz z Rossano i Biblia Cotton z VI w.) oraz rzeźba w drewnie (drzwi w Sant’Ambrogio w Mediolanie, ok. 400, ze scenami z życia Dawida i w Santa Sabina w Rzymie, ok. 430, ze scenami z Biblii) i w kości słoniowej (puszki, płytki i dyptyki, skrzyneczki). Wśród dzieł złotnictwa wyróżniają się wyroby syryjskie (srebrne patery z Riha, kielich z Antiochii) i cypryjskie. Interesującymi zabytkami sz.w. są także wyroby ceramiczne (gliniane lampki oliwne, ® ampułki) i ze szkła złoconego oraz tkaniny. Do najbardziej interesujących zabytków rzemiosła artyst. należą ampułki palestyńskie (największa ich ilość znajduje się w Monzy), które prawdopodobnie ukazują kompozycje mozaikowe, zdobiące niegdyś tamtejsze sanktuaria. Sz.w. wytyczyła drogę rozwoju sztuki średniow. zarówno w zakresie w form, jak i ikonografii; dzięki wypracowanemu zespołowi tematów i motywów stała się na długo narzędziem nie tylko kultu, ale także środkiem nauczania prawd wiary.
We wschodniej części cesarstwa, które w przeciwieństwie do cesarstwa zachodniego przetrwało kryzys późnego antyku, wykształciła się sztuka bizantyńska, która rozwijała się do upadku Konstantynopola w 1453 roku. Określenie „bizantyńska” (lub ‘bizantyjska’) pochodzi od Bizancjum, greckiego miasta nad Bosforem, które w 330 roku nazwano Konstantynopolem (od imienia założyciela – Konstantyna Wielkiego). Wczesna faza tej sztuki, która może być uważana za sztukę wczesnochrześcijańską, najlepiej reprezentowana jest w kościołach Salonik, Cypru i Rawenny. Właśnie w Rawennie w połowie VI wieku wzniesiono jeden z najbardziej interesujących kościołów tamtych czasów S. Vitale. W tej centralnej budowli zachowały się znakomite mozaiki zdobiące prezbiterium. Ukazują one m.in. portrety cesarza Justyniana i jego żony Teodory (il. 045) kroczących w procesji w otoczeniu dworskiej świty i kapłanów. Po okresie obrazobórstwa (ikonoklazmu) w latach 726-748 sztuka bizantyńska wypracowała konstrukcję budowy świątyń, zwykle na planie centralnym oraz programy ich dekoracji, z których pewna ilość zachowała się do naszych dni. Najlepsze przykłady znajdują się w Grecji: Hosios Lucas w Focydzie, kościół w Dafni koło Aten, Nea Moni na wyspie Hios. Sztuka bizantyńska była niestannym źródłem inspiracji dla sztuki Kościoła zachodniego. Najbardziej spektakularne przykłady takiego oddziaływania to S. Marco w Wenecji i kilka kościołów na Sycylii. W XII wieku właśnie na Sycylii zbudowano m.im. kościoły w Cefalu i Monreale koło Palermo zaś w samym Palermo Martoranę i Cappella Palatina. W Cefalu i Monreale mozaikami w stylu bizantyjskim ozdobiono m.in. apsydy adaptując wyobrażenia brodatego Chrystusa z księgą Biblii w ręku.
ŚREDNIOWIECZE
Miały miejsce dwa tzw. Renesansy: karoliński (od imienia Karol), ottoński (od imienia Otto/Otton). Były to okresowe, ale niezwykle istotne nawroty do ideałów antyku, tak w ideologii, jak i sztuce. Twórcą pierwszego z nich był Karol Wielki (+814). Dzięki niemu dokonało się Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperi Romani). Został on koronowany na cesarza 25 grudnia 800 roku w bazylice św. Piotra na Watykanie. Główne idee były czerpane jednak z czasów Konstantyna Wielkiego (1 połowa IV wieku) i jego następców, gdy cesarstwo rzymskie było już chrystianizowane. Wykonane w epoce karolińskiej dzieła nawiązywały to form antycznych. Np. Capella Palatina (Kaplica Pałacowa) w Akwizgranie, mieście które było główną rezydencją cesarza Karola, nawiązuje do kościoła San Vitale w Rawennie wzniesionego na planie centralnym. Cesarz ten bił monety wzorowane na antycznych numizmatach, był przedstawiany w posągach konnych, jak Marek Aureliusz (il. 030), został pochowany we wtórnie użytym rzymskim sarkofagu. W Akwizgranie zachowały się do dziś dzieła nawiązujące do słynnych zabytków antycznego Rzymu (lub wiernie je kopiujące): min. drzwi brązowe wzorowane na drzwiach bazyliki Salwatora, obecnie Sw. Jana na Lateranie, Wilczycy na wzór Wilczycy Kapitolińskiej, szyszki, także z brązu, na wzór szyszki z Mauzoleum Hadriana, ustawionej w epoce wczesnochrześcijańskiej w atrium (otoczonym kolumnami dziedzińcu) poprzedzającym bazylikę św. Piotra na Watykanie. Wybitnymi dziełami z czasów karolińskich są Brama w Lorsch (około 780) i tzw. Katedra św. Piotra (z ok. 870 roku); pierwsze z tych dzieł ozdobione jest półkolumnami i pilastrami w porządkach jońskim i korynckim, drugie (od czasów Berniniego wmontowane w watykański ołtarz bazyki Sw. Piotra) pokrywają sceny z mitu Heraklesa/Herkulesa. Od epoki karolińskiej określenie „łuk triumfalny” zaczęło funkcjonować w obrębie architektury chrześcijańskiej; oznacza łuk tęczowy kościoła (między prezbiterium lub apsydą i nawą główną). Umieszczane z czasem na tych łukach krucyfiksy symbolizują triumf Chrystusa nad śmiercią. Jeden z bliskich współpracowników i biograf cesarza Karola – Einhard- posiadał krucyfiks ustawiony na łuku triumfalnym ozdobionym scenami z Nowego Testamentu (il. 031). Tak więc w tej epoce idea cesarstwa chrześcijańskiego została odbudowana, a z nią symbolika cesarska weszła na stałe w obieg cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Karol Wielki z czasem został kanonizowany, a polskie określenie władcy = król, pochodzi właśnie od jego imienia.
Do ideałów z epoki karolińskiej nawiązał tzw. Renesans ottoński (trwający od 962 po początek XI wieku). Wraz z koronacją Ottona I powrócono na Zachodzie ponownie do idei cesarstwa (Cesarstwo Karolińskie przestało istnieć na przełomie IX i X wieku). W czasach Ottona III (994-1002), przedwcześnie zmarłego w wieku 22 lat, który w 1000 roku przybył do Gniezna, do grobu św. Wojciecha, narodziła się idea „wspólnej Europy” z jednym cesarzem wspieranym przez władców poszczególnych państw. Niestety ta idea zakończyła swój żywot wraz z przedwczesną śmiercią jej twórcy. Od tego momentu instytucja cesarstwa, w XIX wieku znacznie „poszerzona” o dwóch jeszcze cesarzy (Francja i Prusy), trwała aż do końca I wojny światowej. Także w epoce ottońskiej nawiązywano do sztuki antycznej, ale już bez takiej finezji, jak w epoce karolińskiej. Jednego z najlepszych przykładów tradycji antyku dostarcza Kolumna Bernrwarda z okło 1020 roku w kościele św Michała w Hildesheim (il. 032). Bernward był sekretarzem Ottona III i wielokrotnie bywał w Rzymie. Jego brązowa kolumna, będąca podstawą pod świecę paschalną, nawiązuje do kolumn Marka Aureliusza i Trajana, ale reliefowe sceny, które spiralnie obiegają jej trzon ukazują sceny z życia Chrystusa. W czasach ottońskich budowano kościoły z dwoma apsydami i wejściem z boku, a więc apsydy zamykają każdy krótszy bok świątyń. Tego typu budowle wznoszono także w Polsce. Najlepszym przykładem jest Tum pod Łęczycą z połowy XII wieku, który należy już do sztuki romańskiej (il. 033).
Romańska sztuka: styl w sztuce rozwijający się w od połowy XI do XIII wieku w Europie, a sięgający nawet – za sprawą wypraw krzyżowych - na Bliski Wschód po Syrię i Palestynę. Termin „romanizm”, „styl romański” został po raz pierwszy użyty ok. 1818 w odniesieniu do architektury, analogicznie do pojęcia języków romańskich i dla podkreślenia więzi łączącej sztukę romańską z cywilizacją rzymską (por...
pysia1133