Haraway Gender do słownika.pdf

Think Tank Feministyczny – biblioteka online

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Donna Haraway

„Płeć” do marksistowskiego słownika

Gender for a Marxist Dictionary, w: Donna Haraway, Simians, Cyborgs, and Women:

The Reinvention of Nature, Free Association Books, London 1991.

Dziękujemy Donnie Haraway i Wydawcy, Free Association Books Ltd. London, Wielka Brytania,

reprezentowanemu przez Cathy Miller Agency, Londyn Wielka Brytania za uprzejmą zgodę na polskie

tłumaczenie i publikację w Bibliotece Online Think Tanku Feministycznego.

Fundacja im. Tomka Byry „Ekologia i Sztuka” wyraża zgodę na niekomercyjne wykorzystanie

niniejszego tłumaczenia pod warunkiem uzyskania zgody od autorki i Wydawcy, oraz podanie źródła

(URL) polskiego tłumaczenia

O autorce: Donna Haraway jest biolożką i filozofką, profesorką w Programie Historii

Świadomości na Universytecie Kalifornii w Santa Cruz. Napisała Primate Visions: Race and

Nature in the World of Modern Science (1990) Simians, Cyborgs, and Women: The

Reinvention of Nature, (1991) Modest Witness @ Second Millenium (1996). How like a Leaf

(1999) . Jej dwa najbardziej znane i cytowane artykuły to A Manifesto for Cyborgs (1985)

opublikowany po raz pierwszy w Socialist Review, and Situated Knowledge, opublikowany

po raz pierwszy w Feminist Studies.

Think Tank Feministyczny – biblioteka online

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

W roku 1983 Nora Rathzel z autonomicznego kobiecego zespołu Das Argument – niezależnego

marksistowskiego czasopisma wydawanego w Niemczech Zachodnich – poprosiła mnie o napisanie

„hasła” do nowego marksistowskiego słownika. Redakcja Das Argument podjęła się ambitnego

zadania przełożenia na niemiecki monumentalnego Dictionnaire Critique du Marxisme (Labica i

Benussen 1985), a jednocześnie opracowania osobnego niemieckiego suplementu, który

prezentowałby zwłaszcza nieobecne w wydaniu francuskim nowe ruchy społeczne 1 . W ciągu

poprzednich dwudziestu lat ruchy te spowodowały w krytycznej teorii społecznej rewolucję o

międzynarodowym zasięgu. Wywołały też rewolucję w politycznym języku tego okresu, po części

będąc też jej efektem. Jak to ujęła Rathzel w napisanym do mnie liście: „My, to znaczy redakcja

kobieca, zamierzamy zaproponować pewne brakujące hasła, chcemy też, aby niektóre z istniejących

haseł zostały napisane na nowo, ponieważ kobiety nie pojawiają się tam, gdzie powinny” (2 grudnia

1983). To uprzejme niedomówienie wskazywało na zasadniczy teren feministycznej walki – język,

politykę i narracje historyczne usankcjonowane w praktykach wydawniczych, także w standardowych

wydawnictwach encyklopedycznych.

„Kobiety nie pojawiają się tam, gdzie powinny”. Pociągała mnie pełna mocy dwuznaczność tego

zdania. Oto miałam szansę wziąć udział w tworzeniu tekstu encyklopedii! Miałam pięć stron

maszynopisu do dyspozycji i przydzielony temat: sex / gender .

Natychmiast pojawił się problem. Jestem anglojęzyczna, potrafię się też posługiwać – w różnym

stopniu i nie bez problemów – niemieckim, francuskim i hiszpańskim. To okaleczone wyposażenie

językowe odzwierciedla moje polityczne umiejscowienie w świecie społecznym, wypaczonym przez

ambicje hegemoniczne Stanów Zjednoczonych i karygodną ignorancję obywateli tego kraju,

zwłaszcza białych. Język angielski, zwłaszcza w swoim amerykańskim wariancie, rozróżnia sex i

gender . Rozróżnienie to zostało, jak czytelnik zobaczy, okupione ciężką walką na wielu obszarach

życia społecznego. Niemiecki zna jedno słowo, Geschlecht , niebędące w gruncie rzeczy tożsame ani z

angielskim sex , ani z gender . Pisane przez cudzoziemców hasła do projektowanego słownika miały

1 Projekt okazał się na tyle niepokojący, że „suplement” oderwał się od przekładu, przekształcając się w

samodzielne dwutomowe dzieło – Marxistisches Wörterbuch pod redakcją Wolfganga F. Hauga z Instytutu

Filozofii na Freie Universität w Berlinie. W jego tworzeniu biorą udział setki autorek i autorów z Niemiec i

innych krajów. Wśród planowanych haseł (z lity ułożonej w roku 1985) szczególnie interesujące dla feministek

są takie jak Diskurs, Dritte Welt, Familie, Feminismus, feministische Theologie, Frauen, Frauenbewegung,

Geschlecht, Homosexualität, Kulturarbeit, Kybernetik, Luxemburgismus, Marxismus-Feminismus, Natur,

Ökologie, Patriarchat, Postmodernismus, Rasse, Rassismus, Repräsentation, Sex/gender system, Sexismus,

Sexpol, Sisterhood, technologische Rationalität, weibliche Ästhetik oraz weibliche Bildung . W rzeczy samej nie

był to codzienny język Marksa i Engelsa. Ale tym bardziej trzeba podkreślić, że należą one marksistowskiego

słownika u schyłku XX wieku.

Think Tank Feministyczny – biblioteka online

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

być przełożone na niemiecki, ponadto zaś proponowano, by nazwy haseł były podane po niemiecku,

chińsku (w postaci ideogramu i w transkrypcji), angielsku, francusku, rosyjsku (tylko w transkrypcji) i

hiszpańsku. W wyliczeniu tym niepokoiły przemieszane ze sobą historie marksizmu i imperializmu.

Każde hasło dziedziczyłoby te historie.

Wiedziałam przynajmniej tyle, że perypetie angielskich sex i gender nie były takie same jak losy słów

genero , genre i Geschlecht . Różnice te wyrastały przede wszystkim ze specyficznych historii ruchu

kobiecego na rozległych obszarach językowych, w których języki te były częścią żywej wspólnoty

politycznej. Dawni hegemoniczni gramatycy – nie wyłączając seksuologów – utracili kontrolę nad

płcią i jej coraz liczniejszym rodzeństwem. Europa i Ameryka Północna nie były w stanie opanować

dwudziestowiecznych losów swoich imperialnych języków. Jednak nie miałam pojęcia, jak się zabrać

za sex/gender w języku rosyjskim czy chińskim. Stopniowo stawało się dla mnie jasne, jak niewielkie

mam podstawy do zajmowania się tym problemem w języku angielskim , choćby w granicach Stanów

Zjednoczonych, nie mówiąc już o reszcie świata anglojęzycznego. W samych Stanach jest mnóstwo

języków angielskich i nagle żaden z nich nie wydawał się odpowiedni dla tego pięciostronicowego

tekstu, jaki obiecałam napisać do niemieckiego marksistowskiego słownika, który oddzielał się od

swego francuskiego rodzica po to, aby zwrócić uwagę na nowe ruchy społeczne. Czy moja

angielszczyzna, naznaczona przez rasę, pokolenie, płeć(!), region, klasę, wykształcenie i historię

polityczną, mogła stanowić matrycę dla sex/gender w ogóle ? I czy w ogóle istnieje coś takiego –

choćby jako słowa, a tym bardziej cokolwiek innego – jak „sex/gender w ogóle”? Oczywiście nie.

Takie problemy nie są obce autorom haseł w słownikach, ale byłam, prawdę mówiąc, przerażona jak

kurczę, politycznie przerażona. Lecz maszyny drukarskie nie czekają, zbliżał się wyznaczony termin.

Nadszedł czas, by wyjąć pióro i pisać. U schyłku dwudziestego wieku my sami jesteśmy w końcu,

dosłownie, wcielonymi technologiami pisania. Jest to częścią umożliwianego przez zachodnią techno-

naukę wtargnięcia gender do seksu i języka, do biologii i składni.

W roku 1985 nieco otuchy dodała mi wiadomość, że redakcja oczekuje tak naprawdę tekstu na temat

systemu sex/gender. To dużo ułatwiało. Miejsce, w którym wyrażenie to występuje po raz pierwszy,

jest dobrze znane: imponujący esej Gayle Rubin (1975) The traffic in women: notes on the political

economy of sex [ Wymiana kobiet: uwagi o politycznej ekonomii płci ], napisany przez nią, gdy była

studentką Uniwersytetu w Michigan. Wystarczyło prześledzić losy „systemu sex/gender” w obfitej

literaturze stworzonej przez socjalistyczne i marksistowskie feministki w nawiązaniu do Rubin. Ta

myśl przyniosła mi tylko ulotną pociechę. Po pierwsze redakcja wymagała, by każde hasło odnosiło

się do korpusu tekstów Marksa i Engelsa, niezależnie od tego, czy używali oni określonych słów.

Myślę, że Marks byłby rozbawiony widokiem martwej ręki prowadzącej żywy kursor po monitorze.

Po drugie sformułowanie Rubin zadomowiło się w różnych kontekstach, obejmujących rozmaite

Think Tank Feministyczny – biblioteka online

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

akademickie i polityczne interesy. Najbardziej widoczny zbiór tekstów na temat wąsko rozumianego

„systemu sex/gender” wytworzyły północnoamerykańskie białe feministki socjalistyczne. Sam ten fakt

jest złożonym problemem, a nie częścią rozwiązania. Duża część z najciekawszych teorii

feministycznych ostatniego dwudziestolecia obstawała przy związkach płci biologicznej i rasy w

sposób, który problematyzował bóle porodowe systemu sex/gender w ramach dyskursu

skoncentrowanego bardziej na wzajemnym splocie płci kulturowej i klasy 2 . Niezależnie od najlepszych

intencji, przy całym zróżnicowaniu politycznych odcieni autorek, mimo wszelkich uwag zawartych w

przedmowach – wydaje się, że teorii feministycznej niezmiernie rzadko udaje się powiązać

analitycznie rasę, sex/gender i klasę. Ponadto feministki mają równie dobre powody do zajmowania

się systemem rasa/gender co systemem sex/gender, a nie są to posunięcia analityczne tego samego

typu . I znowu – co się stało z klasą? Coraz więcej przemawia za potrzebą jakiejś teorii „różnicy”,

której geometrie, paradygmaty i logiki wyłamywałyby się z wszelkiego sortu binaryzmów, dialektyk i

modeli natura/kultura. W przeciwnym razie trójki zawsze redukują się w końcu do dwójek, które

rychło zmieniają się w samotne jedynki stojące na czele. I nikt się nie uczy liczyć do czterech. Te

kwestie mają polityczne znaczenie.

Poza tym, mimo że Marks i Engels – ani Gayle Rubin, skoro już przy tym jesteśmy – w swoich

rozważaniach na temat sex/gender lub kwestii kobiecej nie zapuścili się na obszary seksuologii,

medycyny czy biologii, wiedziałam, że ja będę musiała to uczynić. Jednocześnie było jasne, że inne

WIELKIE nurty współczesnego feminizmu problematyzujące sex , seksualność i gender , przeplatały

się nieustannie z moim tematem nawet przy jego najbardziej zawężonej interpretacji. Większość z nich,

może szczególnie francuskie i brytyjskie nurty psychoanalityczne i literackie, nie pojawia się w moim

haśle Geschlecht . Na ogół koncentruję się w nim na twórczości feministek północnoamerykańskich.

To wcale niebłahy skandal 3 .

2 Ujawnia się przez to językowa osobliwość: nie istnieje językowy znacznik pozwalający odróżniać biologiczną

rasę od rasy kulturowej, tak jak istnieją odrębne słowa na biologiczną płeć ( sex ) i płeć ( gender ) kulturową, mimo

że binarne opozycje natura/kultura i biologia/społeczeństwo przenikają zachodni dyskurs o rasie. Ta sytuacja

ukazuje, jak bardzo niedawne i nierówne jest wkroczenie rodzaju do politycznego – w opozycji do

gramatycznego – słownika. Brak takiego językowego znacznika pozwala podkreślać nienaturalność rasy, będącej

zawsze całkowicie arbitralną kulturową konstrukcją. Lecz równie łatwo może on prowadzić do totalnej

biologizacji kategorii rasy. Wszystkie te kwestie nadal zależą od niepoddanego refleksji funkcjonowania

produkcjonistycznej, arystotelejskiej logiki leżącej u podstaw sporej części zachodniego dyskursu. W tej

językowej, politycznej i historycznej matrycy materia i forma, akt i potencja, surowy materiał i wykończony

produkt rozgrywają z coraz większym rozmachem swoje dramaty wytwarzania i przywłaszczania. To tutaj rodzą

się i nieustająco reinkarnują podmioty i przedmioty.

3 Chociaż nie wykluczają się one nawzajem, język „płci” ( gender ) w feministycznym dyskursie euro-

amerykańskim przekłada się zwykle na język „pozycji podmiotowych określonych płciowo” ( sexed subject

position ) i „różnicy płciowej” ( sexual difference ) w pisarstwie feministek europejskich. Na temat „określonego

płciowo podmiotu w patriarchacie” w słowniku brytyjskiego feminizmu marksistowskiego zob. Kuhn i Wolpe

(1978), Marxist-Feminist Literature Collective (1978), Brown i Adams (1979), magazyn m/f ; Barrett (1980).

Prace niemieckich feministek socjalistycznych na temat seksualizacji kładą nacisk na dialektykę kobiecej

zdolności samokonstruowania już ustrukturowanych społecznych determinacji i częściowych przestrukturowań.

Literatura ta bada sposoby, w jakie kobiety wkonstruowują siebie w istniejące struktury, aby odnaleźć punkt, w

Think Tank Feministyczny – biblioteka online

www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny

Tak więc w końcowej wersji tekstu dają się dostrzec okazjonalne przeróbki składające się na jego

ustawiczną przebudowę w ciągu sześciu lat. Zarówno luki i nierówne krawędzie, jak i gatunkowa

forma hasła encyklopedycznego powinny zwracać uwagę na polityczne i konwencjonalne procesy

standaryzacji. Zapewne najbardziej wymowne są płynne fragmenty; faktycznie pokrywają one nader

sporne obszary. Być może tylko ja potrzebowałam takiej poglądowej lekcji na temat tego, jak

problematyczny musi być tekst dowolnego „hasła”. Podejrzewam jednak, że moje siostry i inni

towarzysze również mają niekiedy skłonność do przyjmowania na wiarę tego, co wyszukali w

encyklopedii, zapominając, że ta forma pisania jest jeszcze jednym procesem służącym zadomowieniu

się w możliwych światach – niepewnie i z nadzieją, skończenie i wielogłosowo. Ostatecznie moje

hasło przekroczyło pięć stron maszynopisu. Przerażony kurczak został oskubany do szczętu. Ciało

stało się całe tekstem, a narzędziem wpisywania nie było pióro, lecz myszka. Nowe pisarskie genitalia

zaopatrują analityczkę w jej metafory, tymczasem system sex/gender przepoczwarza się w galaktykę

innego rodzaju doniosłych, naładowanych władzą różnic.

HASŁO

Płeć, Gender (ang.), Geschlecht (niem.), Genre (fr.), Genero (hiszp.)

Słowa angielskie, francuskie i hiszpańskie pochodzą od łacińskiego czasownika generare ,

płodzić/rodzić i łacińskiego tematu gener- , oznaczającego rasę lub rodzaj. Angielski czasownik „to

gender” ma przestarzałe znaczenie „kopulować” ( Oxford English Dictionary ). Rzeczowniki

„Geschlecht”, „gender”, „genre” i „genero” odnoszą się do pojęć typu, rodzaju i klasy. Angielskie

którym możliwa jest zmiana. Tworzenie teorii o kobietach jako biernych ofiarach sex/gender jako systemu

dominacji uniemożliwia jakąkolwiek teorię wyzwolenia. Tak więc konstrukcjonistyczne podejście do kwestii

płci nie powinno sprowadzać się do ścisłego determinizmu (Haug 1980, 1982; Haug i in. 1983, 1987; Mouffe

1983). W poszukiwaniu teorii doświadczenia, mówiącej o tym, jak kobiety aktywnie wcielają same siebie,

członkinie kolektywu piszącego publikacje Frauenformen obstawały przy deskryptywnej/teoretycznej praktyce

ukazującej „sposoby, w jakie przeżywamy siebie w języku ciała” (Haug i in. 1987, s. 30). Wypracowały one

metodę zwaną „pracą pamięci”, kładącą nacisk na poddawane kolektywnej krytyce pisane opowieści o „obcym”,

o „pamiętanej” minionej tożsamości ( self ), a zarazem problematyzowały zwodnicze założenia autobiografii i

innych opowieści opartych na schemacie przyczynowym. Chodzi tu o zdanie sprawy z wyłonienia się „samej

dziedziny płciowej jako procesu wytwarzającego integrację i podporządkowanie kobiet w ramach określonych

praktyk społecznych” (s. 33). Ironicznie, ustanowiwszy się same jako obdarzone płcią, jako kobiety, kobiety nie

mogą być obarczone odpowiedzialnością za siebie ani za społeczeństwo (s. 27). Jak wszystkie teorie płci

biologicznej, seksualności i płci, omawiane przeze mnie w niniejszej próbie stworzenia standardowego hasła

encyklopedycznego, które nieuchronnie funkcjonuje jako narzędzie kanonizacji pewnych znaczeń kosztem

innych, także koncepcje Frauenformen traktują płeć konsekwentnie jako czasownik raczej niż rzeczownik. Dla

feministek płeć oznacza tworzenie i niweczenie „ciał” w spornej rzeczywistości; opis płci jest teorią

doświadczenia jako znaczącego i mającego znaczenie wcielenia ( embodiment ).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: