Antologia - Niezwykły kryształ.docx

POLSKA NOWELA FANTASTYCZNA

WYDAWNICTWA   „ALFA”,   WARSZAWA   1986

Opracowanie graficzne:

Andrzej Pągowski

Noty o autorach:

Stefan Otceten

Redaktor:

Marek S. Nowowiejski

Redaktor   techniczny:

Ewa  Jankiewicz-Guzenda

Copyright   by   Wydawnictwa   ALFA,   Warszawa   1985

ISBN  83-7001-037-7 (całość)

ISBN   83-7001-109-8  (Niezwykły   kryształ)

Wydawnictwa ALFA, Warszawa  1986

Wyd.  I. Nakład 60000+250 egz.

Ark. wyd. 22,80.  Ark.  druk.  22,50

Skład:  Z-d Poligraf.  Wydawnictw ALFA

Druk i oprawa: Łódzka Drukarnia Dziełowa

Zam. 917/85        N-65        Cena zł 240,-

Tom piąty „Polskiej noweli fantastycznej” zawiera utwory napi­sane i wydane drukiem w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a więc w latach 1918-1939, z jednym wyjątkiem na rzecz utworu napisanego w okresie wojny na emigracji i wydanego już po wojnie poza granicami kraju (Stanisław Baliński). Okres ten nie zaowoco­wał w literaturze fantastycznej, poza nielicznymi wyjątkami, wy­bitnymi dokonaniami i jego dorobek jest stosunkowo mało znany nawet miłośnikom gatunku. Jest w ogóle rzeczą charakterystyczną, że w poszczególnych okresach historii literatury polskiej pojawia się przeciętnie jeden pisarz wybitny uprawiający fantastykę, którego dzieło wchodzi na trwałe do kanonu literatury polskiej. Dla prze­łomu XIX i XX wieku był to Jerzy Żuławski ze swoją „trylogią księżycową”, wcześniej - Jan Potocki z Rękopisem znalezionym w Saragossie, dla dwudziestolecia międzywojennego jest nim niewąt­pliwie Stefan Grabiński. Ten niezwykle ciekawy i płodny pisarz, nie doceniony za życia, jest dzisiaj ponownie odkrywany zarówno w kraju, jak i za granicą (RFN). Jest jednocześnie pewna przekora w fakcie, że twórczość Grabińskiego, dzięki działalności prof. Artura Hutnikiewicza, została doskonale opracowana - ukazała się w lalach pięćdziesiątych monografia o autorze, a niedawno trzytomowe „Dzie­ła wybrane” zawierające prawie wszystkie znaczące utwory. Zgodnie z przyjętą zasadą prezentacji utworów nie publikowanych po wojnie twórczość Stefana Grabińskiego przedstawiają trzy opowiadania dru­kowane wyłącznie w prasie  międzywojennej.

Pisarstwo fantastyczne i fantastyczno-naukowe dwudziestolecia międzywojennego można podzielić na kilka charakterystycznych grup. Pierwszą stanowią utwory, których autorzy zafascynowani rozwojem nauki i techniki przenoszą istniejące już wynalazki w bliższą czy dalszą przyszłość - stąd np. znacząca ilościowo obecność tematyki lotniczej (Czyżowski, Meissner, Sosnkowski); bądź popularyzują pew­ne dziedziny wiedzy - np. astronomię - ubierając wykład w atrakcyjną formę

5

opowieści science fiction (prof. Feliks Burdecki, Mieczy­sław Krzepkowski). Grupa druga to utwory związane z ciągle aktu­alnym zainteresowaniem magią, okultyzmem, „naukami tajemnymi” Wschodu i demonologią (Olszakowski, Smolarski, Baliński, także Grabiński). Trzecia to powieści awanturniczo-przygodowo-sensacyjno-erotyczne, w których motyw fantastycznego wynalazku służy z re­guły jedynie uatrakcyjnieniu akcji. Grupa ta stanowi niestety zdecy­dowaną większość ilościową, przy jednoczesnej miernocie jakościowej. W naszej antologii grupę tę reprezentuje najbardziej chyba płodny i poczytny pisarz dwudziestolecia Antoni Marczyński, a także pra­wem kontrastu zupełnie nieznany Stefan Wałdyka. Grupę czwartą stanowią powieści zbliżone do political fiction - przewidujące bliską przyszłość (wybuch i przebieg nowej wojny) - z częstym uwzględ­nieniem mocarstwowej roli Polski. Utwory tej grupy są nieraz nasy­cone propagandą antyradziecką i sprawiają wrażenie pisanych na za­mówienie ówczesnych propagandzistów (Żarnowiecki). W literaturze fantastycznej jest także trwale obecna groteska i utopia (Barszczewski, Smolarski,   Wat).

To, co napisałem powyżej, nie znaczy jednak, by poza twór­czością Stefana Grabińskiego nie pojawiły się w okresie 1918-1939 dzieła godne uwagi. Fantastykę „serio” reprezentuje utrzymana na zupełnie przyzwoitym poziomie twórczość Stefana Barszczewskiego, Jerzego Brauna i na wysokim Antoniego Słonimskiego, groteskę fan­tastyczną - która stała się obecnie dzięki Lemowi jakby polską specjalnością - uprawia Aleksander Wal, Bruno Winawer czy nie­słusznie zapomniany Jan Karczewski. Nurt utopijny godnie reprezen­tuje Mieczysław Smolarski. Wreszcie elementy i walki fantastyczne pojawiają się w tak wybitnych dziełach literackich, jak Róża i Przed­wiośnie Stefana Żeromskiego, Wesele hrabiego Orgaza Romana Ja­worskiego, S.O.S. Jalu Kurka, Palę Paryż...