Artur Szyndler Centrum Żydowskie w Oświęcimiu
DZIEJE OŚWIĘCIMSKICH ŻYDÓW OD POCZĄTKÓW OSADNICTWA DO 1867 ROKU1[1]
(fragment)
Początki osadnictwa żydowskiego w Oświęcimiu sięgaj ą pierwszej połowy XVI wieku i należą do jednego z najstarszych w Małopolsce. Pierwsza wzmianka mówiąca o stałym osadnictwie w mieście pochodzi natomiast z 1549 roku. Do końca XV wieku przez tereny księstwa oświęcimskiego i zatorskiego przewijali się jedynie Żydzi przejezdni, najprawdopodobniej kupcy. Należy zwrócić uwagę, że przełom XIV i XV wieku to także okres nasilonej migracji Żydów szukających schronienia w Polsce przed „tumultami" głównie z Czech, Moraw i Niemiec. Ówczesny szlak tranzytowy wiódł właśnie przez tereny obu księstw. Kolejną przyczyną wcześniejszej nieobecności Żydów na terenach obu księstw była także nieprzychylność ze strony książąt oświęcimskich i zatorskich, którzy prowadzoną polityką uniemożliwiali osiedlanie się Żydów na swoich terenach. Czerpali natomiast zyski z cła emigracyjnego od ludności żydowskiej wędrującej ze Śląska do Polski.
W pierwszym okresie istnienia, skupisko żydowskie w Oświęcimiu składało się w dużej części z Żydów czeskich, przybyłych w tym okresie w znacznej ilości do miasta. Zasiedlali oni północną część miasta, tzw. podzamcze. Ponadto ich osadnictwo znajdowało się również na wschodnim skraju miasta, w rejonie obecnej ulicy Berka Joselewicza i najprawdopodobniej już wówczas na przedmieściach, szczególnie przy drodze wiodącej na północ, czyli ulicy Chrzanowskiej (obecnie Krasickiego).
Profil zawodowy ludności żydowskiej na obszarze południowej części województwa krakowskiego, w tym w Oświęcimiu, ale także w Zatorze, był związany m.in. z dystrybucją i handlem hurtowym soli bocheńskiej. Miało to ścisły związek z tradycją handlu solą w mieście. Starodawny szlak handlowy prowadził, bowiem z Bochni przez Wieliczkę, Zator, Oświęcim, Kęty, Cieszyn, Opawę i Nysę aż do Wrocławia.
W drugiej połowie XVI wieku zakończył się także proces formowania organizacji kahalnej w Oświęcimiu. Administracyjnie stała się ona częścią tzw. ziemstwa krakowsko-sandomierskiego, które składało się z 6 okręgów. Oświęcim wchodził do okręgu I, tj. krakowskiego, do którego obok Oświęcimia należały także: Olkusz, Chrzanów, Wiśnicz z Brzeskiem, Sącz z Grybowem, Bobowa, Pilica, Będzin i Wolbrom. Żydzi oświęcimscy należeli wówczas z pewnością do jednego ze znaczących ośrodków w tym regionie, przypuszczamy, że zarówno pod względem liczebności, jak również zamożności, skoro ich społeczność posiadała własną synagogę. W tym okresie, tj. do końca XVI wieku synagogami mogli pochwalić się Żydzi jedynie w 23 miastach małopolskich. Były nimi, prócz Oświęcimia m.in.: podkrakowski Kazimierz, Bochnia, Olkusz, Nowy Sącz, Tarnów, Wodzisław, Opatów, Kraśnik, Wiślica.
[1] Podstawowa pozycje odnosząca się dziejów oświęcimskich Żydów obejmuje m.in.:
A. Szyndler, Osadnictwo żydowskie w Oświęcimiu w wiekach XVI-XV1I1 (do roku 1772), „Studia Judaica" 5: 2002 nr 2 (10) - 6: 2003 nr 1(11), s. 41-56; A. Szyndler, Ostatni rozdział, „Pro Memoria" 2002 nr 16, s. 94-97; A. Szyndler, Status prawny Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w Oświęcimiu w latach 1890-1927, [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, red. K. Pilarczyk, t. III, Kraków 2003, s. 117-130; E. Skalińska-Dindorf, Oświęcimscy Żydzi, „Głos Ziemi Oświęcimskiej" (dalej: GZO) 12 V 2000 nr 9 (dodatek specjalny), s. II-III; Jewriejskaja Encyklopedia, red. L. Kacenelson, D. Ginzburg, t. III, Sankt Petersburg [l 907-1911 ], s. [kolumna] 420 i 421; L. Filip, Miasto otwarte, „Wprost" 27 IX 1998 nr 39, s. 22-23; L. Filip, Oświęcimska synagoga, „Pro Memoria" 1998 nr 8, s. 109-110;
L. Filip, Żydzi w Oświęcimiu 1918-1941, Oświęcim 2003; Encyclopaedia Judaica, t. 12, Jerusalem 1972, s. 1520; M. Świętek, The Great Synagogue in Oświęcim. Ań Attempt of Architectural Reconstruction — Employment of Sówce Materials and Methods, „Scripta Judaica Cracoviensia" 2003 vol. 2, s. 97-120; M. Świętek, Wielka Synagoga w Oświęcimiu, „Pro Memoria" 2004 nr 22, s. 146-152; Pinkas ha-kehilot. Encyclopaedia of Jewish Communities: Polana, vol- 3: Western Galicia and Silesia, ed. A. Wein, A. Weiss, Jerusalem 1984, s. 48-54; S. Mączka, Oświęcimska Jerozolima, „GZO" 7 III 1997 nr 5 (dodatek specjalny), s. I-III; Sefer Oshpitsin. Oświęcim - Auschwitz Memorial Book, eds. Ch. Wolnerman, A, Burstin, M. S. Geshuri, Jerusalem 1977; S. Steinbacher, „Musterstadt" Auschwitz. Germanisierungspolitik und Jedenmord m Ostoberschlesien, Mtinchen 2000, s. 23-47.
renja2