literatura brukowa.pdf

PODZIĘKOWANIA

PROF. DR HAB. STANISŁAWOWI

SKŁADAM

SERDECZNE

PROF. DR HAB. STANISŁAWOWI

ULIASZOWI

WSZECHSTRONNĄ

POMOC

PRZY

PISANIU

NINIEJSZEJ

PRACY

SKŁADAM

SERDECZNE

PODZIĘKOWANIA

SKŁADAM

PROF. DR HAB. STANISŁAWOWI

Spis treści

Spis treści .......................................................................................................................3

Wprowadzenie .................................................................................................................4

1) Rozdział I Tematy i problemy .........................................................................................13

Erotyka w Ŝyciu człowieka .......................................................................13

śycie wiejskiej społeczności ....................................................................18

Las i jego symbolika ................................................................................23

Wątek autotematyczny ............................................................................26

Nienacki a krytyka literacka .....................................................................28

2) Rozdział II Wzorzec kompozycyjny – zabiegi intertekstualne ..........................................36

Inspiracje filozoficzne ..............................................................................38

Inspiracje psychologiczne zaobserwowane u innych pisarzy ..................43

Kreacja wątków miłosnych ......................................................................46

Interakcje tematyczne ..............................................................................50

3) Rozdział III Dominanty fabularne ......................................................................................57

Świat przedstawiony w powieściach ........................................................58

„Miejsca wspólne” cyklu ............................................................................73

4) Rozdział IV Wyznaczniki strukturalne ..............................................................................77

Koncepcja bohatera ............................................................................... 77

Narrator i narracja .................................................................................. 83

Zagadnienia językowe ........................................................................... 91

Uwagi końcowe.............................................. ...............................................................98

Bibliografia ..................................................................................................................104

Wprowadzenie

Badanie literatury popularnej budzi wiele kontrowersji. Liczebność sporów i ich emocjonalne

zaangaŜowanie dowodzi doniosłości badań i wciąŜ zwiększającego się ich zakresu. Pojęcia

literatury popularnej, trywialnej, „niskiej”, „małej”, itp., budzą sprzeciw wielu badaczy, którzy

uwaŜają, Ŝe potoczne rozumienie słów deprecjonuje tę sferę kultury. Takie podejście do tematu,

jak pisze Zofia Mitosek, „ daje sposobność ujawnienia wysokich gustów czytelniczych krytyka,

który z satysfakcją potępia ” literaturę trywialną 1 . Wielu fachowców uwaŜa ją za doniosłe i

autonomiczne zjawisko literackie i kulturalne ze względu na szeroki odbiór społeczny 2 . Pojecie

„literatura popularna” wydaje się najbardziej neutralne, dlatego uŜywane jest najczęściej. Istota

sprawy nie polega wszak na nazwie, lecz na podejściu do badanego przedmiotu. Oddzielenie

literatury popularnej od pięknej nie zawsze jest łatwe i jednoznaczne. Często podlega intuicji

badacza, a takŜe zwyczajowemu zaszeregowaniu pisarza. Według Marii Bujnickiej literatura

popularna, to ta powszechnie czytana, lubiana, łatwa i przystępna. Prezentuje uporządkowaną

wizję świata, nie stawia niepokojących pytań, potwierdza uznane prawdy. OdświeŜa i

kontaminuje stereotypy i schematy. Bohaterowie dzielą się na dobrych i złych, odwaŜnych i

tchórzy, szlachetnych i podłych, zwycięzców i pokonanych 3 . Aleksandra Okopień – Sławińska

wskazuje dodatkowo na brak literackości, nowatorstwa, oryginalności i awangardowości, małe

skomplikowanie techniczne. Według niej literatura popularna, to przeznaczony dla

niewykształconego czytelnika atrakcyjny przekaz treści dydaktycznych, propagandowych lub

poznawczych. Stąd wynika skonwencjonalizowanie poetyki, wartościowania i podejścia do

tradycji literackiej 4 . Zbigniew Jarosiński dokonał rozróŜnienia literatury popularnej i brukowej jako

osobnych odmian. Literatura brukowa cechowałaby się depersonalizacją autora, natomiast

1 Z. Mitosek, Powieść a stereotypy, [w:] Formy literatury popularnej, red. Aleksandra Okopień –

Sławińska, Wrocław 1973.

2 Por. A. Okopień – Sławińska, Słowo wstępne, [w:] Formy literatury popularnej, op. cit.

Por. A. Okopień – Sławińska, op. cit.

Por. M. Bujnicka, Fabuła a synkretyzm literatury popularnej , [w:] Fabuła utworu literackiego , red.

Czesław Niedzielski, Jerzy Speina, Toruń 1987.

popularna ujawnieniem nazwiska autora jako gwaranta jakości tekstu oraz odmiany gatunkowej i

tematycznej 5 . Globalizujące ujęcia zagadnienia literatury popularnej nie wyczerpują tematu, w

zestawieniu z konkretnymi tekstami mogą okazać się nieadekwatne i nieprecyzyjne. Mogą jednak

stanowić punkt wyjścia do badań i dyskusji. Józef Nowakowski upatruje przyczyn

deprecjonującego traktowania literatury popularnej w spojrzeniu na nią „ z pozycji wyrobionego

smaku warstw wykształconych” 6 .

Początki literatury popularnej sięgają staroŜytności. Z romansu starogreckiego wywodzi się

nowela orientalna, epos karoliński, legenda hagiograficzna oraz folklor celtycki. Jeszcze w

średniowieczu powstał romans rycerski. W renesansie i baroku powstawały rozmaite „historie

o...” przedstawiające losy królów, rycerzy, bohaterów, wypraw. W XVIII wieku zaczęły powstawać

„pieśni o...”, powieści gotyckie i powieści grozy, wreszcie romanse zbójeckie traktujące o

sławnych bandach, przestępcach, takŜe o zbójnikach ludowych. Zbójcy ( Die Räuber) Friedricha

Schillera stanowią początek tradycji „szlachetnych bandytów” pomagających biednym kosztem

bogatych. Powieści zbójeckie dały początek powieści tajemnic, następnie kryminalnej,

sensacyjnej, szpiegowskiej. Równocześnie z romansem zbójeckim rozwijała się powieść

historyczna będąca wypadkową powieści grozy, romansu rycerskiego oraz kronik

historycznych 7 . Wszystkie typy powieści zawierały wątki miłosne, trudno zatem powieść o miłości

traktować osobno, chociaŜ istnieje wiele ksiąŜek, w których wątki miłosne występują jako jedyne.

Teksty popularne adresowane były do szerokiego odbiorcy (na tyle, na ile pozwalały środki

techniczne danej epoki), w większości długo nie zyskały zainteresowania w profesjonalnym

obiegu. Ekspansja literatury popularnej nastąpiła na przełomie XIX i XX wieku, co, jak podaje

J. Nowakowski, spowodowane było postępem urbanizacji, cywilizacji i techniki, równocześnie

umasowieniem kultury. Pojawił się „trywialny obieg” powoli dominujący obieg wysokoartystyczny.

Istotna jest świadomość powstania nowego faktu kulturowego, którą zaobserwować moŜna w

wypowiedziach ówczesnych krytyków (np. Aleksandra Świętochowskiego) oraz w

katastroficznych wizjach zagłady literatury pięknej (np. u Stanisława Przybyszewskiego). Za

jedną z pierwszych polskich powieści popularnych uwaŜa się „brukowiec” Kazimierza Przerwy –

Tetmajera Anioł Śmierci 8 . Równocześnie z rozwojem powieści brukowej zaczęły powstawać

pierwsze próby sumiennej jej analizy. Spośród pisarzy popularnych warto wymienić Elizę

5 Por. Z. Jarosiński, Literatura popularna a problemy historycznoliterackie, [w:] Formy literatury

popularnej, op. cit .

6 J. Nowakowski, W kręgu obiegowych ideałów estetycznych. Szkice o literaturze popularnej, Rzeszów

1980.

7 Por. Słownik literatury popularnej , red. T. śabski, Wrocław 1994.

Por. J. Nowakowski, op. cit.

Orzeszkową (niektórzy uwaŜają Nad Niemnem za powieść popularną), Henryka Sienkiewicza

( Bez dogmatu, Rodzina Połanieckich a nawet Trylogia zyskały sobie miano powieści popularnej

ze względu na szeroki odbiór społeczny), Marię Rodziewiczównę, Helenę Mniszkównę, Stefana

śeromskiego, Józefa Korzeniowskiego, Juliusza Kaden Bandrowskiego, Kornela

Makuszyńskiego 9 . W latach 1918 – 1939 produkcja popularna uniezaleŜniła się od środków

masowej komunikacji. Tworzona przez znanych pisarzy łatwo znajdowała miejsce w tradycyjnie

pojętej kulturze literackiej. Nastąpiło ostre przeciwstawienie literatury niskiej i wysokiej, a

równocześnie zbliŜenie treści będących przedmiotem ich opisu. TakŜe w tym okresie rozwijają się

kontaminacje, złoŜenia gatunkowe, zróŜnicowanie gatunków i ich odmian. Rodzi się świadomość

gatunkowa literatury popularnej. Powstaje polska powieść kryminalna, romans sensacyjny,

powieść awanturnicza, powieści autotematyczne 10 . Następuje scalanie fabuł z róŜnych gatunków

zjawisko wymienności fabuł, łączenie wzorców językowo – stylistycznych. Pozwala to na

niezliczone kompilacje, co za tym idzie – rozwój sztuki masowej. Jednocześnie pisarze przy

tworzeniu kompozycji zmierzają do strukturalnej wyrazistości 11 . Po drugiej wojnie światowej

wzmiankowane procesy trwały nadal. Pisarze czerpali z gatunków dawnych, sięgając nawet po

schematy romansu rycerskiego. Nie bez wpływu pozostawała literatura obca, szczególnie

iberoamerykańska, myśl filozoficzna i współczesna wiedza psychologiczna. Silne piętno wywarł

na literaturę popularną dynamiczny rozwój kinematografii. Pisarze chętnie korzystali z techniki

filmowej przekładanej na karty ksiąŜek. Obok filmowych adaptacji literatury powstawały

ksiąŜkowe adaptacje filmów (tak było na przykład w przypadku komedii „Sami swoi”). Pisarze

sięgali teŜ po najstarsze wzory, Biblię i Mitologię, które odpowiednio trawestowali, podając w

formie współczesnej fabuły. Dziś, w obliczu ekspansji telewizji, literatura, tak piękna jak i

popularna, tracą swe znaczenie w kulturze. Literatura popularna traci swój główny wyznacznik –

popularność.

Badanie literatury popularnej coraz rzadziej stanowi margines prac nad literaturą piękną.

Jeszcze przed kilkunastu laty Ŝaden szanujący się naukowiec – polonista nie zaryzykowałby

ograniczenia się wyłącznie do opisywania literatury „niskiej”. Obecnie prace nad literaturą

popularną stanowią integralną część badań filologicznych. Stało się tak głównie dzięki rozprawie

Czesława Hernasa „ Potrzeby i metody badania literatury brukowej”. Badacz odcina się od

deprecjonującego znaczenia pojęcia „literatury brukowej”. Traktuje je jako termin roboczy,

opisowy. Wskazuje na odrębność zjawiska literatury popularnej, co za tym idzie, konieczność

9 Por. Jacek Kolbuszewski, Od Pigalle po Kresy. Krajobrazy literatury popularnej, Wrocław 1994.

10 Z. Jarosiński, op. cit.

M. Bujnicka, op. cit.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: