Szkolna profilaktyka uzupełnieniem programu wychowawczego szkoły

Budowanie programów szkolnej profilaktyki wprowadzono rozporządzeniem MENiS z dnia 26.02.2002 . Obejmuje następujące zagadnienia :

§            „Program szkolnej profilaktyki ma zawsze uzupełniać program wychowawczy szkoły;

§            Powinien odpowiadać na realne problemy oraz zagrożenia pojawiające się w szkole i w środowisku;

§            Ma mieć przemyślany cel;

§            Formy i sposoby działań z zakresu profilaktyki pierwszorzędowej muszą być dostosowane do wielu czynników.”[1]

Zgodnie z tym rozporządzeniem szkoła powinna realizować program profilaktyki, zatwierdzony przez radę pedagogiczną. Program ten powinien być dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska.

Program szkolnej profilaktyki jest uzupełnieniem programu wychowawczego szkoły. Profilaktyka to nie zupełnie to samo co wychowanie, a szkolny program profilaktyki nie ma zastąpić programu wychowawczego. Wychowanie jest procesem kształtowania dziecka do pełni osobowego rozwoju. Otaczająca rzeczywistość niesie za sobą pewne zagrożenia dla rozwoju młodego człowieka. W momencie gdy na drodze wzrastania jednostki pojawiają się zagrożenia to wkracza profilaktyka, by chronić dziecko przed nimi. Przeciwdziałanie tym zagrożeniom lub ich osłabianie jest ważne dla wychowania, należy jednak do profilaktyki. Jej celem jest ochrona ucznia przed zakłóceniami rozwoju, czyli przed podejmowaniem zachowań hamujących lub niszczących rozwój. Dlatego ważne jest wyodrębnianie działań profilaktycznych i budowanie szkolnego programu profilaktycznego oraz wdrożenie jego w życie szkoły.

Dzieci i młodzież możemy podzielić na trzy grupy:

1.       „ niskiego ryzyka – należą tu te osoby, które nie podejmują jeszcze zachowań ryzykownych, są przed inicjacją;

2.       podwyższonego ryzyka – należą tu osoby, które mają już za sobą pierwsze próby zachowań ryzykownych;

3.       wysokiego ryzyka – należą tu osoby o utrwalonych zachowaniach ryzykownych.”[2]

Według tych grup wyróżniamy trzy poziomy działań profilaktycznych.:

1.       profilaktyka pierwszorzędowa – polega na promocji zdrowia i zapobieganiu zagrożeniom poprzez rozwijanie umiejętności radzenia sobie z wymogami życia;

2.       profilaktyka drugorzędowa – polega na wspomaganiu w wycofywaniu się z zachowań ryzykownych, jej celem jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji;

3.       profilaktyka trzeciorzędowa – polega na zatrzymaniu procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie.

W szkole możemy realizować profilaktykę pierwszorzędową. Zadaniem jej jest przeciwdziałanie zagrożeniom, wspieranie procesu wychowania oraz identyfikacja osób będących w grupie podwyższonego ryzyka. Pozostałe dwie profilaktyki realizowane są w specjalistycznych placówkach. Szkoły mają za zadanie nawiązywanie pracy z tymi placówkami.

Oddziaływania profilaktyczne mają szczególne znaczenie w odniesieniu do dzieci i młodzieży w okresie dorastania. Między 10-18 rokiem życia powstaje wiele dysfunkcji i u wielu osób utrzymują się one przez resztę życia. W tym okresie zachodzą duże zmiany fizjologiczne, emocjonalne, a także duchowe w życiu młodego człowieka.

Diagnoza sytuacji wychowawczej w szkole pokazuje w wielu szkołach problemy wychowawcze (zachowania problemowe) takie jak:

§            brak dyscypliny;

§            wagary;

§            brak zainteresowania nauką;

§            nuda w szkole.

Przeprowadzona diagnoza powinna wskazywać i badać nie tylko objawy ale przede wszystkim docierać do motywów i głębszych przyczyn zachowań problemowych uczniów.

Praktyka pokazuje, że zachowania problemowe podejmowane przez uczniów pełnią określone funkcje. Są sposobem na:

§            zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych;

§            realizowanie celów rozwojowych;

§            radzenie sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi;

Jeśli młody człowiek czuje, że nie jest kochany w domu, że jest mało atrakcyjny dla rówieśników, może próbować poprawić swoją pozycję w grupie aby zyskać akceptację za pomocą zachowań ryzykownych jak; palenie tytoniu, używanie alkoholu, sięganie po inne środki psychoaktywne (marihuana, kleje i rozpuszczalniki itp.), wczesne inicjacje seksualne, zachowania agresywne i przestępcze. Zachowania te są nieprawidłowymi sposobami przystosowania się. Utrwalone wymagają specyficznej interwencji i leczenia, działań z drugiego poziomu profilaktyki. Działania te wykraczają już poza kompetencje i możliwości szkoły.

Bardzo ważna jest umiejętność rozpoznawania czynników ryzyka, które sprzyjają podejmowaniu zachowań ryzykownych oraz czynników chroniących przed takimi zachowaniami. Wyróżnia się następujące czynniki ryzyka:

§            środowisko społeczne promujące dane wzorce zachowań;

§            normy społeczne promujące lub prowokujące dane zachowania;

§            modelowanie takich zachowań w domu i w szkole;

§            konflikty i doświadczenia izolacji w dzieciństwie;

§            grupa rówieśnicza, w której normą są zachowania dysfunkcyjne;

§            niskie wyniki osiągane w szkole i brak celów życiowych;

§            łatwość zdobycia substancji psychoaktywnych;

§            wczesna rozpoczęcie zachowań ryzykownych.

Do najważniejszych czynników chroniących uczniów przed podejmowaniem zachowań ryzykownych zalicza:

§            silną więź emocjonalną z rodzicami;

§            zainteresowanie nauką szkolną;

§            regularne praktyki religijne;

§            poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych:

§            stała opieka sprawowana przez kompetentną osobę dorosłą;

§            zdolności umożliwiające dobre wyniki w nauce;

§            umiejętności rozwiązywania problemów;

§            wrażliwość społeczna;

§            poczucie własnej skuteczności;

§            przynależność do pozytywnej grupy.

Głównym celem profilaktyki pierwszorzędowej jest osłabienie czynników ryzyka i wzmacnianiu czynników chroniących. Na niektóre z tych czynników szkoła ma duży wpływ, na inne może wpłynąć tylko częściowo, są i takie które leżą poza jej zasięgiem. Dlatego punktem wyjścia do sformułowania przez grono pedagogiczne celów i zadań szkolnego programu profilaktyki powinna być diagnoza, jej wynik, analiza czynników ryzyka i czynników chroniących oraz rozszerzenia w zasobach, jakimi szkoła dysponuje.

„Przy projektowaniu szkolnej profilaktyki niezbędną pomoc stanowią zbadane i opisane w literaturze, najbardziej skuteczne strategie profilaktyczne. Według Hansena są to:

§            Przekształcenie przekonań normatywnych, tak aby były zgodne z prawdą o rzeczywistości,

§            Pobudzanie do podejmowania konstruktywnych osobistych postanowień,

§            Aktywizowanie systemu wartości przeciw zachowaniom dysfunkcyjnym,

§            Dostarczanie wiedzy o konsekwencjach zachowań ryzykownych,

§            Uczenie alternatywnych sposobów przeżywania codziennego życia,

§            Nauka odmawiania w sytuacji presji społecznej.”[3]

Program szkolnej profilaktyki wymaga pracy całego zespołu nauczycieli, przemyślanych wspólnych celów i zadań. Zadania te powinny być realizowane na godzinach wychowawczych, zajęciach pozalekcyjnych. Skuteczność działań profilaktycznych będzie zależała od podjęcia ich przez jak największe grono nauczycieli, ich konsekwencję i cierpliwość w tej pracy. To oni muszą wdrożyć w życie szkoły ustalone zasady i normy. Aby było łatwiej przestrzegać tych zasad szkoła powinna zachęcać do siebie atrakcyjnością programów, metod, sposobów nauczania i motywowania uczniów do nauki. Należy pamiętać, że zachowania problemowe uczniów są jednym z przejawów manifestowania, protestem przeciwko metodom obowiązującym w szkole. Lubiana, przyjazna szkoła dla ucznia, a także grono pedagogiczne może o wiele więcej wymagać, stawiać wyżej poprzeczkę. Natomiast rola „egzekutora” będzie zawsze wzbudzała do siebie niechęć, przez co wprowadzane normy i zadania będą mało skuteczne.

W obliczu ilości i jakości współczesnych zagrożeń w dzisiejszej szkole oczekiwanie takich rozwiązań, które przyniosą szybkie i widoczne rezultaty jest niemożliwe. W pracy wychowawczej i profilaktycznej z uczniami trudno jest oczekiwać natychmiastowych efektów. Pozytywne zmiany w zachowaniach uczniów uzyskuje się w efekcie długotrwałych i żmudnych działań.

Programy profilaktyczne w szkołach są wdrażane od kilku lat, dlatego istnieje konieczność uporządkowania rynku edukacyjnych programów profilaktycznych: dokonania ewidencji wdrażanych programów, oceny ich zawartości i efektywności oraz określenia wymagań i procedur postępowania warunkujących uzasadnienie rekomendacji.